TEORIE ETIOLOGICZNE z ”Granice Tolerancji”

KIERUNEK STRUKTURALNY- TEORIA ANOMII R. K. MERTONA

• Ujęcie strukturalne- takie, w którym źródeł zachowań dewiacyjnych poszukuje się bezpośrednio w strukturze społecznej

• Teoria ta jest konsekwentnie socjologiczna, rzadko odwołuje się do zmiennych psychospołecznych, psychologicznych itp.

• Jest to koncepcja, która konsekwentnie upatruje genezy dewiacji bezpośrednio w strukturze społecznej → makrosocjologiczna perspektywa badawcza

• Koncepcja Mertona (teoria anomii, teoria środków- celów, teoria napięcia) jest najpopularniejszą współczesną teorią zachowań dewiacyjnych

• Koncepcje Mertona wywodzi się od Durkheima

• Wspólne jest im pojęcie anomii- stanu pewnej dezintegracji w obrębie kultury, struktury społecznej lub wzajemnie pomiędzy nimi, Merton: załamanie zdarzające się w strukturze kulturowej, występujące kiedy istnieje silna rozbieżność pomiędzy normami a celami kulturowymi a społecznie ustrukturalizowanymi możliwościami działania członków grupy zgodnie z tymi normami

• Dewiacja jako zjawisko normalne

• Teoria anomii- wyraz negacji wcześniejszych koncepcji kontroli społecznej → nietrafny jest pogląd, że zachowanie dewiacyjne stanowi ekspresję biologicznych popędów człowieka, które dochodzą do głosu, gdy osłabieniu ulega kontrola społeczna (bo niby dlaczego zachowania dewiacyjne występują z różną częstością, natężeniem etc.?)

• Zdaniem Mertona, „dla systemu społecznego dewiacje niekoniecznie są bardziej dysfunkcjonalne niż funkcjonalny jest dla nich konformizm”→ zachowanie dewiacyjne nie jest czymś nienormalnym czy patologicznym, lecz stanowi oczekiwany rezultat pewnych napięć w strukturach: społecznej i kulturowej; jest normalne w tym sensie, że stanowi normalne, to jest oczekiwane działanie (jeśli bowiem uda nam się zlokalizować grupy szczególnie podatne na owe strukturalne naciski, możemy oczekiwać, że napotkamy w nich stosunkowo wysoką częstotliwość zachowań dewiacyjnych, nie ze względu na to, że członkowie mają określone skłonności biologiczne, lecz dlatego, że reagują oni normalnie na sytuację społeczną, w której się znajdują

• Pewne formy zachowań dewiacyjnych okazują się równie normalne, jak zachowania konformistyczne

• Struktura społeczna i struktura kulturowa

• Struktura społeczna- zorganizowany zespół społecznych zależności, w które uwikłani są w różny sposób członkowie społeczeństwa lub grupy

• Struktura kulturowa- zespół kierujących zachowaniem wartości normatywnych, wspólnych członkom określonego społeczeństwa czy grupy; dwa główne elementy

• Kulturowo zdefiniowane cele, czyli „rzeczy warte zabiegów”- są zazwyczaj powiązane i tworzą hierarchię wartości, cechuje je pewien stopień integracji

• Usankcjonowane środki służące do realizacji kulturowo określonych celów (normy instytucjonalne)- sposoby postępowania uznane za dopuszczalne w realizacji tych celów

• We właściwie funkcjonującym społeczeństwie cele kulturowe i instytucjonalne środki służące do ich realizacji są harmonijnie ze sobą powiązane; jednakże równowaga między celami a środkami może ulec zachwianiu → dwa typy społeczeństwa, w której brak jest prawidłowej integracji między tymi elementami struktury kulturowej

• Społeczeństwo, w którym cele są ważniejsze od wiodących do nich środków → mamy do czynienia z wyjątkowo silnym naciskiem na realizację kulturowych celów i nieporównanie mniejszym na instytucjonalne środki, które powinny do nich prowadzić (wszystkie chwyty dozwolone, cel uświęca środki); cel osiąga się wszelkimi możliwymi środkami, niezależnie, czy są one dozwolone, czy nie; w miarę, jak się ten proces pogłębia, społeczeństwo staje się niestabilne i pojawia się anomia (brak norm)

• Środki są celem same w sobie, konformizm staje się wartością podstawową; cele kulturowe stają się nieistotne, zapomniane, liczy się ścisłe przestrzeganie rytuałów

• Właściwie zintegrowana grupa, to dopiero taka, w której członkowie społeczeństwa czerpią satysfakcję zarówno z realizacji wymogów kulturowych, jak i z przestrzegania instytucjonalnych sposobów prowadzących do jego realizacji → ludzie są zadowoleni zarówno z reguł gry, jak i z końcowego rezultatu

• Struktura społeczna determinuje faktyczne możliwości realizacji kulturowo wyznaczonych celów przez jednostki ulokowane w rozmaitych jej punktach→ ci, na wyższych szczeblach drabiny mają większe szanse na realizację celów, niż ci, na niższych; istnieje więc sprzeczność miedzy wymogami kulturowymi a strukturalnymi możliwościami ich realizacji w sposób konformistyczny

• W obecnych społeczeństwach dominują wartości takie jak: sukces, osiągnięcia, zdobywanie wykształcenia, zawodu, rozwój w różnych sferach aktywności

Nadmierne akcentowanie konieczności realizowania kulturowo wyznaczonych celów w porównaniu z naciskiem, jaki dana kultura kładzie na przestrzeganie norm regulujących zachowania mające służyć osiąganiu nowych celów, rodzi tendencje do zachowań nonkonformistycznych. → brak równowagi między postrzeganą istotnością celów i środków kulturowych sprzyjają „chodzeniu na skróty”- sięganiu po nie aprobowane, nieinstytucjonalne środki

• Kultura zaleca przyjęcie trzech jej zasad:

• Wszyscy powinni zdążać do tych samych, istotnych celów

• Widoczne niepowodzenie jest tylko przystankiem na drodze do ostatecznego sukcesu

• Autentyczną porażką jest wyzbycie się ambicji

• Szanse na osiągnięcie celu są uzależnione od przynależności do poszczególnych klas społecznych

• Typy adaptacji jednostek- pięć typów przystosowania się jednostek do sytuacji dysharmonii między elementami struktury kulturowej oraz między strukturą kulturową a społeczną

• Konformizm- najpowszechniejszy rodzaj akceptacji- akceptacja zarówno celów kulturowych, jak i legalnych środków; są dominujące by system społeczny mógł prawidłowo funkcjonować; jednostki takie dążą do kulturowo wyznaczonych celów przestrzegając jednocześnie sposoby ich realizacji

• Innowacja- dążenie do osiągnięcia kulturowych celów (podobnie jak konformiści; te same cele), jednakże przy wykorzystaniu nieinstytucjonalnych (zabronionych) środków (odrzucają konformistyczne środki)

• Ten typ adaptacji oznacza, że jednostka została zsocjalizowana w sposób niepełny

• Innowacja występuje we wszystkich warstwach społecznych, ale najwyższa presja do zachowań innowacyjnych występuje na niższych szczeblach drabiny społecznej

• Skłonność do innowacji pojawia się zawsze tam, gdzie struktura kulturowa kładzie nadmierny nacisk na jakikolwiek rodzaj sukcesu

• Rytualizm- odrzucenie celów kulturowych przy jednoczesnej akceptacji środków instytucjonalnych (norm postępowania); rezygnacja z aspiracji przy trzymaniu się norm; dla rytualisty bezpieczniejsze są małe ambicje, gdyż duże sprawiają poczucie zagrożenia i wywołują frustrację

• Wycofanie- odrzucenie zarówno celów wyznaczonych przez kulturę, jak i instytucjonalnych środków służących do realizacji tych celów; ludzie tacy są członkami społeczeństwa jedynie formalnie- znajdują si ew społeczeństwie, ale do niego nie należą, ponieważ nie podzielają systemu wartości tego społeczeństwa; najrzadszy i najbardziej potępiany rodzaj reakcji na stan anomii, jest groźny dla systemu społecznego; jednostki takie bezproduktywnie obciążają resztę społeczeństwa i negują jego podstawowe wartości (psychotycy, narkomani, hippisi, samobójcy)

• Może się zdarzyć, gdy jednostka ma głęboko zinternalizowane wartości, ale nie ma szans na realizację wymogów kulturowych; internalizacja uniemożliwia innowację, więc następuje odrzucenie zarówno środków, jak i celów

• Bunt- odrzucenie celów i środków przy jednoczesnym dążeniu do wprowadzenia nowych celów kulturowych i nowych norm instytucjonalnych; ma grupowy, zorganizowany charakter; do buntu dochodzi wówczas, gdy system instytucjonalny postrzegany jest jako przeszkoda

Sposoby przystosowania	Cele kulturowe	zinstytucjonalizowane środki
Konformizm	+	+
Innowacja	+	-
Rytualizm	-	+
Wycofanie	-	-
Bunt	+/-	+/-

• Krytyka

• Niejasny podział (różnice między konformistą a rytualistą, buntownikiem a innowatorem, buntownikiem a wycofanym)

• Odnosi się raczej do jednostek niż do grup

• Nie poruszanie pewnych kwestii, wyrywkowość teorii (np. dla jakich warstw społecznych prawdopodobne jest wycofanie?)

• Zdecydowane przeciwstawienie przez Mertona środków i celów (dla kogoś zarabianie pieniędzy może być celem i środkiem zarazem)- cel może się stać środkiem, a środek celem

• Wadliwość formalna- typologia Mertona nie obejmuje wszystkich logicznie dedukowanych kategorii; Dubin rozszerzył wstępnie typologię Mertona, tworząc dwa systemy innowacyjne: innowację behawioralną (akceptację celów i aktywne odrzucenie środków dotychczasowych i zastąpienie ich nowymi) oraz innowację wartości (odrzucenie celów dotychczasowych i zastąpienie ich nowymi przy akceptacji środków); rozszerzył też adaptację rytualną- rytualizm behawioralny (jak u Mertona) i rytualizm wartości (akceptacja celów i odrzucenie środków). Również S. Nowak zaproponował rozszerzenie typologii Mertona (9 typów)

• Nie wynika z teorii Mertona jednoznacznie, co to jest anomia (czy jest to rozdźwięk między elementami struktury kulturowej, czy też między kulturą a strukturą) → kilka definicji

• Uznanie, że dewiacja nie jest przejawem patologicznych skłonności poszczególnych jednostek, lecz stanowi normalną i oczekiwana reakcję, którą generują struktura kulturowa i społeczna

• Zachowanie dewiacyjne jest normalną reakcją normalnych ludzi na nienormalne sytuacje

KIERUNEK KULTUROWY

CHICAGOWSKA SZKOŁA EKOLOGII SPOŁECZNEJ

• Pomimo wielu różnic pomiędzy teoretykami chicagowskiej szkoły, można wyodrębnić wspólne aspekty

• Przedmiot zainteresowania- organizm miejski

• Zbliżona płaszczyzna wyjaśniania różnic w przestrzennym rozkładzie przestępczości i innych zjawisk patologii społecznej

• Perspektywa rozpatrywania dewiacji (przez pryzmat procesów zachodzących w wielkich metropoliach)

• Wspólna siatka pojęciowa: „dezorganizacja społeczna”, „konflikt kultur”, „transmisja tradycji”

• Darwinizm społeczny Parka- społeczności ludzkie rządzą się tymi samymi prawami, co społeczności zwierząt czy roślin; główne cechy społeczności: organizacja terytorialna, powiązanie z zajmowanym obszarem, trwałe więzy symbiotycznych zależności między jednostkami

• Koncepcja Parka oparta na analogiach i metaforach wywodzących się z biologii- walka, współpraca, konkurencja (obserwowane w szczególności w miastach)

• Ekologiczna analiza Chicago Burgessa

• Przeprowadził badanie potwierdzające koncepcję Parka

• Twierdził występowanie na terenie Chicago pięciu stref (obszarów różniących się składem mieszkańców, a także charakterem zabudowy i pełnionych funkcji)- strefa „najgorsza” to strefa zamieszkiwana przez ludzi, którzy przegrali walkę o byt (tu: ekonomiczny) i dostali się do niej niejako na drodze naturalnej selekcji

• Badania zespołu Shawa

• Przestępczość w Chicago maleje wraz ze wzrostem ich odległości od centrum

• Chicagowska szkoła nie reprezentowała jednolitego stanowiska, można wyróznić dwie orientacje

1. reprezentowana przede wszystkim przez Parka i Burggessa- czynniki ekologiczne są różne od kulturowych, do tych pierwszych przykładali większą wagę; czynniki ekologiczne to m.in. zmiany sposobu mieszkania, zwiększanie się gęstości zaludnienia, ekspansja przemysłu- to, co charakteryzuje sytuację człowieka we współczesnym mieście; przestępczość jest wynikiem naturalnego rozwoju miasta

2. ekologia kulturowa- nie środowisko fizyczne, ale środowisko społeczne odgrywa główną rolę w pracach chicagowskich ekologów (kierunek wykształcony później); dezorganizacja społeczna- tradycyjne normy zachowania zanikają, nieformalna kontrola społeczna słabnie, to powoduje wzrost podatności na dewiacyjne wzory postępowania, zachowania dewiacyjne zaczynają być tolerowane, a nawet aprobowane

• transmisja kulturowa- dzieci żyjące w dzielnicach przestępczych są bardziej narażone na oddziaływanie różnorodnych, sprzecznych standardów i form zachowania niż na oddziaływanie jednego, spójnego i konformistycznego wzoru

• choć w dzielnicach przestępczych dominuje konformistyczny system wartości, to jednak funkcjonuje tam również konkurencyjny, dewiacyjny system wartości, natomiast w dzielnicach, w których przestępczość jest niska, takiego konkurencyjnego systemu wartości nie ma, bądź nie jest na tyle silny, by miał wywrzeć istotny wpływ na zachowanie młodzieży

TEORIA KONFLIKTU KULTUR SELLINA

• Przeciwstawił się traktowaniu norm prawnokarnych jako jedynej jednostki analizy w kryminologii, są one bowiem relatywne → nie mogą stanowić podstawy do formułowania praw ogólnych

• Podstawową jednostką analizy w socjologii przestępczości winna być norma zachowania (normy zachowania występują wszędzie tam, gdzie istnieją grupy społeczne, czyli występują powszechnie)- nie muszą być skodyfikowane

• Badanie norm zachowania może stanowić lepszą podstawę kształtowania teorii naukowych niż badanie przestępstw zdefiniowanych przez prawo karne

• Ustalenie norm obowiązujących w danej grupie punktem wyjścia analizy zachowań dewiacyjnych

• Norma zachowania- reguła poparta sankcją; sankcja tworzy barierę przeciwko naruszaniu normy, moc tej bariery zależna jest od postawy grupy wobec danego zachowania (słaba bariera- grupa nie przywiązuje zbytniej wagi do przestrzegania tej normy)

• Aby norma miała skutecznie kontrolować zachowanie jednostki, musi stać się częścią jej osobowości

• Klasyfikacja subiektywnego postrzegania oporu grupy przeciwko naruszeniu normy zachowania:

• Brak oporu ze strony grupy- jeśli norma nie stanowi elementu osobowości jednostki, to nie odczuwa ona oporu ze strony grupy, bądź gdy naruszyła normę przypadkowo

• Zredukowany opór ze strony grupy- jeśli jednostka zinternalizowała daną normę, lecz jednocześnie przyswoiła sobie inną normę, która odmiennie definiuje reakcję na dane zachowanie

• Całkowity opór ze strony grupy- naruszając normę

• Konflikt kultur- naturalny skutek zróżnicowania społecznego, a więc istnienia nieskończonej liczby grup społecznych, w których każda ma własne definicje sytuacji życiowych, interpretacje zależności społecznych, własną nieznajomość wartości społecznych innych grup lub błędne rozumienie tych wartości; to, co w jednej grupie jest traktowane jako zachowanie dewiacyjne, w innej grupie może być tolerowane, a nawet zalecane → w tej koncepcji społeczeństwo składa się z samych podkultur (etnicznych, warstwowych, pokoleniowych etc.)

• Konflikt wewnętrzny (w obrębie jednostki)- gdy jednostka przyswaja normy zachowań pochodzące z różnych źródeł; gdy jednostka nie czuje się silnie związana z żadnym z tych źródeł, wzrasta jej podatność na zachowania dewiacyjne- nie wie, które normy są dobre, które złe, tworzy się dysonans

• Konflikt zewnętrzny (o charakterze grupowym)- zdarzają się na granicy sąsiadujących ze sobą obszarów kulturowych, gdy zasady jednej grupy kulturowej są przenoszone do innej grupy, gdy członkowie jednej grupy kulturowej migrują na obszar zamieszkały przez inną grupę

• Krytyka- w każdym społeczeństwie panuje zgoda przynajmniej do podstawowych wartości; Sellin nie ma racji twierdząc, że każdy konflikt kultur prowadzi do dewiacji

TEORIA ZRÓŻNICOWANYCH POWIĄZAŃ SUTHERLANDA

• Synteza i zwieńczenie teoretycznego dorobku szkoły chicagowskiej

• Zachowanie przestępcze jest zachowaniem wyuczonym

• Teoria ta składa się z dziewięciu twierdzeń

1. Zachowanie przestępcze jest wyuczone

• Zachowanie przestępcze nie jest wrodzone, nie ma żadnych predyspozycji do zachowań nonkonformistycznych

• Jednostka nie wyszkolona w przestępczości nie może wymyślić zachowania przestępczego

• Proces doprowadzający do zachowania przestępczego jest zasadniczo identyczny w swej formie z procesem doprowadzającym do zachowań zgodnych z prawem → zarówno zachowania konformistyczne, jak i nonkonformistyczne są przyswajane w toku socjalizacji

• Procesy interakcyjne

• Uczenie się zachowania przestępczego następuje w toku interakcji z innymi osobami w procesie komunikowania się

• Wpływ interakcjonistów- Meada i Cooleya (wg Cooleya jaźń człowieka tworzy się w procesie interakcji ze społeczeństwem; bez społeczeństwa jaźń jednostki nie istnieje; w ramach grup pierwotnych tworzy się jaźń człowieka, jego osobowość, wartości, idee, stosunek do otaczającego świata)

• Sutherland był zdania, że skoro jaźń tworzy się w toku interakcji ze społeczeństwem w procesie wymiany informacji, to także repertuar zachowań, w tym zachowań przestępczych, jest przyswajany w analogiczny sposób (komunikacja zarówno werbalna, jak i niewerbalna)

• Grupy pierwotne

• Zasadnicza część procesu uczenia się odbywa się w obrębie grup pierwotnych

• Oznacza to, że środki masowego przekazu (kino, gazety etc.) odgrywają stosunkowo nieistotną rolę w tworzeniu zachowań przestępczych

• Grupy pierwotne- mają szczególnie doniosłą rolę we „włączaniu” jednostki do społeczeństwa; rodzina, grupy rówieśnicze i sąsiedzkie; są głównym źródłem przekazu wzorów zachowań, w tym także zachowań nonkonformistycznych

• Czego się uczymy

• Uczenie się zachowania przestępczego obejmuje zarówno techniki popełniania przestępstw, jak i konkretne kierunki motywacji, dążeń, racjonalizacji i postaw

• Uczenie się zachowań przestępczych obejmuje przede wszystkim nabywanie nonkonformistycznych postaw, motywacji, dążeń i racjonalizacji

• Definiowanie norm prawa

• Uczenie się konkretnych kierunków motywacji i dążeń jest wynikiem takiego sposobu definiowania norm prawnych, który sprzyja bądź nie sprzyja naruszaniu ich

• W pewnych społecznościach jednostka przebywa wśród osób, które zawsze definiują normy prawne jako wymagające przestrzegania, w innych natomiast, wśród osób definiujących normy prawne w sposób sprzyjający naruszaniu ich

• Konflikt kultur jest kryminogenny wówczas, gdy związany jest z wartościami chronionymi przez prawo (nawiązanie do Sellina, ale rozwinięcie jego myśli); trzy typy kultur, jeżeli chodzi o stosunek do prawa:

• Kultura całkowicie przestępcza- np. „plemiona przestępcze” w Indiach (zachowania przestępcze są nakazane, a nawet usankcjonowane przez normy religijne)

• Kultura całkowicie nieprzestępcza- np. amerykańska sekta hutterowców (ani jednego przypadku zabójstwa, gwałtu, naruszenia nietykalności cielesnej; dzieciom zabraniano agresji nawet w zabawie)

• Typ konfliktowy (typ pośredni)

• Nadwyżka

• Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszaniu prawa nad definicjami nie sprzyjającymi naruszaniu prawa

• Ludzie stają się przestępcami wskutek kontaktu ze wzorami przestępczymi oraz wskutek braku kontaktu ze wzorami nieprzestępczymi

• Zmienne procesu zróżnicowanych powiązań

• Zróżnicowanie powiązania mogą się różnić częstotliwością, czasem trwania, uprzedniością i intensywnością

• oznacza to, że powiązania z zachowaniami przestępczymi i nieprzestępczymi mogą się pod tym względem różnić

• od częstotliwości kontaktu z danym rodzajem wzorów- im częstsze kontakty, tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia nadwyżki tych wzorów

• od czasu trwania- im dłuższe kontakty, tym większe prawdopodobieństwo nadwyżki

• od uprzedniości- im wcześniej te kontakty, tym większe prawdopodobieństwo nadwyżki

• od intensywności kontaktów- im bardziej intensywne kontakty, tym większe prawdopodobieństwo nadwyżki

• uprzedniość jest istotna dlatego, ze zachowanie zgodne z prawem rozwinięte we wczesnym dzieciństwie może trwać przez całe życie, jak również zachowanie przestępcze rozwinięte we wczesnym dzieciństwie może trwać przez całe życie

• intensywność wiąże się z takimi czynnikami jak prestiż źródła wzoru przestępczego bądź nieprzestępczego i reakcją emocjonalną odnoszącą się do powiązań

• Mechanizmy uczenia się

• Proces uczenia się zachowania przestępczego przez powiązania ze wzorami zachowań przestępczych i nieprzestępczych obejmuje te same mechanizmy, co każde inne uczenie się

• Uczenie się zachowań przestępczych nie ogranicza się do naśladownictwa, obejmuje też powiązania

• Potrzeby i wartości

• Chociaż zachowanie przestępcze jest wyrazem ogólnych potrzeb i wartości, nie można go nimi wyjaśnić, gdyż zachowanie nieprzestępcze jest wyrazem takich samych potrzeb i wartości

• Zarówno złodziejom, jak i uczciwym pracownikom zależy, aby zdobyć pieniądze

• Zarzuca się Sutherlandowi, że w jego ujęciu osobowość jednostki jest elementem biernym, reaktywnym- jednostka jest pozbawiona wyboru między konformistycznymi a dewiacyjnymi formami zachowania

• Przestępcy w białych kołnierzykach (white collar) stanowią jedną z wielu grup dewiantów, co do których podnoszono, iż nie odnosi się do nich teoria zróżnicowanych powiązań (wychowani w dobrych domach przestępcy)

• Teoria ta nie odnosi się również do większości przestępców wykazujących zaburzenia psychiczne

• Zarzuty w stronę koncepcji Sutherlanda opierają się również na tym, że koncepcja ta nie wyjaśnia przyczyn zachowań przestępczych; poza tym, nie ma tam miejsca na motywację- jest tylko proces uczenia się (nie wiadomo, czy chodzi o klasyczne, czy też instrumentalne warunkowanie)

• Teoria zróżnicowanych powiązań stanowi podstawę do analizy zjawisk dewiacyjnych, jest jedną z najważniejszych koncepcji we współczesnej socjologii dewiacji

TEORIE PODKULTUR

• Podkultura- określa możliwe do wyodrębnienia podsystemy kulturowe funkcjonujące w ramach danego społeczeństwa; odnosi się zazwyczaj tylko do pewnych odmienności w stylach życia, wartościach, normach postępowania, postawach itd.

• Można wymienić dwa rodzaje odmienności wartości i norm podkultury w stosunku do kultury dominującej

• Odrębne, ale akceptowane przez kulturę dominującą

• Sprzeczne z wartościami i normami obowiązującymi w kulturze dominującej (podkultury dewiacyjne)

TEORIA PODKULTUR DEWIACYJNYCH COEHNA

• Pierwszy badacz, który stworzył spójną teorię podkultur dewiacyjnych; stworzył dwie zazębiające się, lecz w miarę niezależne koncepcje: ogólną teorię podkultur oraz teorie podkultur dewiacyjnych (młodzieżowych podkultur przestępczych)

• Ogólna teoria podkultur

• Działanie jako rozwiązywanie problemów- każde działanie człowieka jest rozwiązywaniem problemów, do czasu rozwiązania problemy te wywołują stan napięcia; czasem, mimo czynionych wysiłków, problemy mogą pozostać nadal

• Postrzeganie sytuacji jest subiektywne, na postrzeganie jej wpływają ramy odniesienia- wychowanie, stereotypy, postawy, wartości

• Założenia:

• Charakter działania ludzkiego polega na rozwiązywaniu problemów

• Nielosowy rozkład tych problemów w ramach ról składających się na system społeczny- każda grupa inaczej definiuje swoje problemy i wyznacza sposoby ich rozwiązywania (są inne ramy odniesienia)

• Nacisk na konformizm- grupy odniesienia wywierają na jednostkę dużą presję w kierunku zachowań zgodnych ze standardami, które w tych grupach obowiązują → możliwe rozwiązanie problemu jest tylko takie, które nie jest sprzeczne ze standardami (normami) obowiązującymi w grupie (dzieje się tak dlatego, że konformizm jest nagradzany akceptacją, dewiacja zaś jest karana odrzuceniem)

• Zachowanie nonkonformistyczne może spowodować utratę statusu w grupie, samotnikowi trudno jest stosować się do własnych norm

• Skoro istnieje taki nacisk na konformizm, to jak może dojść do zachowania innowacyjnego? Gdy zbierze się większa grupa osób mających podobny system norm; „podstawowym warunkiem wyłonienia się nowych form podkulturowych jest interakcja jednostek, które mają podobne problemy w przystosowaniu”

• Dochodzenie w toku interakcji do nowych rozwiązań i wykształcenie się norm i wartości jest zjawiskiem grupowym- wzajemne przekonywanie się, uzgadnianie, utwierdzanie się w zasadności obranego kierunku zmian

• Innowacyjny rezultat nie musi być zamierzony, rozwiązanie podkulturowe nie musi być przewidywalne, ani oczekiwane

• Problem statusu- problem zdobycia uznania w oczach otoczenia

• Jeżeli pewna grupa odczuwa, że nie może lub nie potrafi osiągnąć statusu zgodnie z obowiązującymi kryteriami, będzie dążyć do wypracowania nowych wartości i norm, czyli nowych kryteriów statusu → powstanie nowej podkultury, w której obowiązują odmienne normy niż w społeczności dominującej

• Podkultura istnieje, gdy zaspakaja potrzeby członków

• Członkowie podkultury w coraz większym stopniu nawzajem się od siebie uzależniają izolując się od świata zewnętrznego

• Obronna prowokacja- mechanizm, który polega na zachowywaniu się w sposób, który wywołuje gniew, oburzenie i potępienie społeczeństwa (jest to reakcja obronna członków podkultury, którzy czują się niepewnie, nie są do końca przekonani co do przyjętego systemu norm; przez ten mechanizm przekonują się o wrogim nastawieniu społeczeństwa do członków podkultury, niepewność zostaje wyeliminowana)

• Młodzieżowe podkultury dewiacyjne

• Punkt wyjścia i warunki te same, co w wypadku tworzenia się każdej innej podkultury: istnienie grupy ludzi z problemami, które nie mogą być adekwatnie rozwiązane w ramach standardów kulturowych

• Kryteria statusu warstw średnich- w większości społeczeństw wyznaczniki statusu społecznego są określane zgodnie z hierarchią wartości warstw średnich; młodzież z warstw niższych nie jest w stanie skutecznie konkurować ze średnimi warstwami; Cohen wyróżnił dziewięć kryteriów statusu zgodnych z hierarchią wartości warstw średnich

• ambicja- oznacza wysoki poziom aspiracji, kształtowana w procesie socjalizacji; w warstwach niższych są inne praktyki socjalizacyjne → zazwyczaj mają niższy poziom ambicji

• indywidualna odpowiedzialność- poleganie wyłącznie na sobie, niechęć do udzielania i korzystania z pomocy

• szacunek dla osiągnięć- wysoko ocenia się w warstwach średnich zdolności, umiejętności, osiągnięcia

• umiejętność rezygnowania z natychmiastowej gratyfikacji- nieuleganie pokusom, umiejętność rezygnacji z bezpośrednich przyjemności w imię realizacji odleglejszych celów życiowych (zdolność do wyrzeczeń, samoograniczeń)

• racjonalność- umiejętność przewidywania własnych działań, planowania

• świadome kształtowanie wyglądu zewnętrznego, uprzejmości i manier- umiejętność przestrzegania pewnych konwencji mowy i gestów (bycie uprzejmym, zdobywanie przyjaciół etc.)

• kontrola agresji fizycznej i niestosowanie przemocy- dobre stosunki z innymi

• pożyteczny wypoczynek- nie należy marnować wolnego czasu; zabawa winna być pożyteczna, rozwijająca, kształcąca

• poszanowanie własności- prawo posiadacza do swobodnego rządzenia swoją własnością, święty stosunek do rzeczy- należy je dbać, nie należy niszczyć

• Cechy podkultur dewiacyjnych

• Zachowania dewiacyjne jako reakcja upozorowana- w społeczeństwie amerykańskim wartości klas średnich zostały zinternalizowane przez warstwy średnie- budzi to wśród warstwy niższej frustracje, poczucie lęku; ponieważ są przyjęte (zinternalizowane) przez warstwy niższe, odrzucenie przez nich tych wartości stanowi reakcję pozorowaną- „podkultura przestępcza czerpie swe normy z szerszej kultury, lecz odwraca je do góry nogami”, głównymi cechami takiej podkultury są: bezcelowość, złośliwość, negatywizm

• Bezcelowość- zakłada się z reguły, że ludzie kradną, ponieważ potrzebują określonych rzeczy, tymczasem większość kradzieży dokonywanych przez gangi młodzieżowe dokonywanych jest „dla draki”, dla zabawy, ot tak sobie- negacja racjonalności i utylitarności cenionych w warstwach średnich

• Złośliwość- przejawia się we wrogości zarówno wobec innych gangów, jak i do rówieśników nie należących do grup tego rodzaju, obcesowym, brutalnym stosunku do uczniów w szkole i do nauczycieli; negacja autorytetów

• Negatywizm- normy podkultur są indyferentne wobec społeczeństwa dorosłych, cechuje je negatywna polaryzacja

KONCEPCJA KULTURY WARSTW NIŻSZYCH MILLERA

• Jest wyrazem negacji podkultur dewiacyjnych Cohena

• Dewiacja warstw niższych jest składnikiem szerszej kultury tych warstw; kultura warstw niższych w ujęciu Millera ma już kilkuwiekową tradycję, systemem konkurencyjnym jest kultura warstw średnich

• Centralne punkty zainteresowania- w każdej kulturze można je znaleźć; są to dziedziny lub problemy zwracające na siebie szeroką i trwałą uwagę oraz wywołujące duże zaangażowanie emocjonalne (odpowiednik wartości); kilka centralnych punktów zainteresowania w warstwach najniższych:

• Kłopoty- posiadanie bądź unikanie kłopotów jest najistotniejszym przedmiotem rozmów, jak i aktywności; brak kłopotów= stan pożądany, czasem jednak kłopoty (zwłaszcza z prawem) są oceniane wysoko (w młodzieżowych podkulturach)

• Twardość- siłą fizyczna i psychiczna, męskość i odwaga, odporność na ból, brak skrupułów i sentymentów, antyintelektualizm (pogarda dla sztuki, literatury etc.); efekt braku ojca (psychicznego bądź fizycznego)

• Spryt- umiejętność manipulowania innymi ludźmi, dochodzenie do wybranego celu przy minimalnym nakładzie energii

• Emocje- poszukiwanie emocji, podniecających przeżyć (picie alkoholu, hazard, bójki)

• Przeznaczenie- poczucie, że życie człowieka jest kierowane przez siły pozostające poza jego kontrolą → przeświadczenie, że jakiekolwiek wysiłki zmierzające ku poprawie życia są bezcelowe

• Niezależność- jednak okazywana na zewnątrz dezaprobata dla wszystkich idzie w parze ze skrytym, a nawet podświadomym dążeniu do podporządkowania się (bo nie chcą być odpowiedzialni za swoje czyny i dokonywane wybory)

• Centralne punkty zainteresowania młodzieży

• Przynależność 1) stałe weryfikowanie, kto jest, a kto nie jest członkiem grupy, 2)ustawiczne akcentowanie przez członków grupy swej przynależności do niej; można ją osiągnąć i utrzymać w warstwach niższych poprzez demonstrowanie sprytu, twardości, niezależności etc.- często narusza to normy innych grup

• Status- osiąga się i utrzymuje poprzez demonstrowanie twardości, sprytu, wyrażania oporu wobec oficjalnych autorytetów, odwagi etc.

• Dewiacyjny charakter zachowań młodzieży z niższych warstw wynika z dwóch przesłanek:

• Konkurencji (walki) o utrzymanie lub wzmocnienie pozycji w grupie (zmusza do podkreślania statusu przez wysoko oceniane w grupie zachowania)

• Potrzeby uczenia się męskich ról społecznych (prowadzi to do przesadnego akcentowania wszelkich przejawów „dorosłości”)

TEORIA ZRÓŻNICOWANYCH MOŻLIWOŚCI CLOWARDA I OHLINA

• Wykształcenie się podkultur jest uzależnione od tego, czy jednostka przypisuje niepowodzenia swoim wadom, czy wadom społeczeństwa →jeśli wadom społeczeństwa, sprzyja to zachowaniom dewiacyjnym grupowym

• Prawomocność i zasadność moralna (można odbierać prawomocność danemu sposobowi postępowania nie negując jednocześnie jego zasadności moralnej) → przestępcy nie czują się związani normami, choć mogą nadal uznawać te normy za słuszne z moralnego punktu widzenia

• Z chwilą odebrania prawomocności obowiązującym normom jednostka jest w stanie gotowości psychicznej do dewiacji i staje w opozycji do społeczeństwa, co wywołuje stan niepewności, lęku → rodzi to tendencję do poszukiwania innych osób o analogicznych problemach → podkultury

• Postawy dewiacyjne kształtują się jeszcze przed przystąpieniem do podkultury, na zasadzie świadomego wyboru linii działania dokonywanego przez jednostkę (przeciwieństwo teorii Cohena)

• Kluczowym problemem, przed którym stoi dewiant, jest uporanie się przed poczuciem winy (dopiero redukcja lub eliminacja poczucia winy umożliwia trwałe zaangażowanie dewiacyjne)

• Członek podkultury dewiacyjnej, który w pełni zinternalizował normy tej podkultury, nie przejawia poczucia winy dlatego, że „nie ma sumienia”, lecz dlatego, że przyjął odmienny system norm, inne standardy ocen, odmienne niż te obowiązujące w konformistycznym segmencie społeczeństwa

• Nieprzychylna reakcja otoczenia na błahe często występki młodzieży może powodować skutki odwrotne do zamierzonych (zamiast ograniczać dewiację, prowadzą do jej nasilenia; separowanie młodzieży oznaczonej etykietką dewianta prowadzi do wzrostu solidarności, poczucia odrębności i tożsamości grup dewiacyjnych

• Typologia podkultur dewiacyjnych

• Opiera się na dwóch założeniach:

• Adaptacja do sytuacji rozdźwięku między kulturowo wyznaczonymi celami a możliwościami ich realizacji ma charakter grupowy, a nie indywidualny

• Równie istotny, jak dostęp do środków konformistycznych umożliwiających realizację kulturowo wyznaczonych celów, jest dostęp do środków nonkonformistycznych

• Podkultury przestępcze- mają szanse rozwinąć się na obszarze, który zamieszkują przestępcy z różnych grup wiekowych, na którym dewiacyjne normy i wzory zachowania stanowią już trwały element kultury środowiska; młodzież z dzielnic przestępczych już od najmłodszych lat zaczyna orientować się na nielegalne możliwości osiągania sukcesu, wzory kariery przestępczej są dostarczane przez dorosłych przestępców

• Młodzież uczy się roli społecznej zawodowego przestępcy

• Proces uczenia się przez modelowanie, a następnie przez granie ról

• Cele sukcesu dla warstw średnich mogą nie być istotne dla warstw niższych, bowiem młodzież z tych warstw orientuje się na wzory sukcesu przyjęte w jej środowisku

• Dla Cohena kradzieże młodzieży są bezcelowe, dla Clowarda i Ohlina są elementem ćwiczenia roli, treningiem

• Sprawnie działająca kontrola nieformalna, wysoki stopień integracji

• Podkultury konfliktowe- na obszarach, gdzie społeczność jest zdezorganizowana

• Młodzież jest pozbawiona zarówno konformistycznych, jak i przestępczych możliwości

• Słaba kontrola społeczna

• Przestępczość niezorganizowana lub mało zorganizowana

• Podkultury wycofania- aktywność ich zorganizowana jest przede wszystkim wokół konsumpcji narkotyków

• Na terenach o niewielkiej kontroli społecznej, zdezorganizowanych

• Reakcja wycofania jest reakcją indywidualistyczną i samotniczą

• Cechuje ją mniejsza solidarność niż w innych podkulturach, ponieważ rozbija ją walka o dostęp do ograniczonych źródeł narkotyków

• Struktury okazjonalne- konformistyczne lub nonkonformistyczne drogi osiągania kulturowo usankcjonowanych celów

• Podkultury wycofania tworzy młodzież „podwójnie przegrana”- nie powiodło im się na drodze konformistycznej i nonkonformistycznej (rozwinięcie teorii Mertona)

• Ci, którzy sięgają po narkotyki są jednostkami, które pomimo doznanych porażek nie potrafią obniżyć poziomu swych aspiracji lub też przystosować się do życia w dorosłym świecie

TEORIA NEUTRALIZACJI SYKESA I MATZY

• Nie istnieją podkultury dewiacyjne, można mówić jedynie o podkulturach dewiacji czy przestępczości → w społeczeństwie jako całości funkcjonują dwa systemy wartości (oficjalny- konformistyczny oraz nieoficjalny- podskórny)

• Wartości oficjalne- związane z czasem pracy, nauki

• Wartości podskórne- związane z czasem wolnym od pracy; ekspresja tych wartości dokonuje się w ściśle określonych ramach- weekend, wakacje, święta

• Przestępca nie jest obcym ciałem w organizmie społecznym, lecz stanowi jego wykoślawione oblicze, czy karykaturę; młodzież przestępcza nie potrafi rozdzielić czasu i miejsca, w których kultura „przymyka oko” na wyrażanie wartości podskórnych

• Młodzież ta nie jest dewiacyjna, tylko konformistyczna wobec wartości podskórnych → dewiacyjne śa raczej forma, czas i miejsce, a nie wartości

• Młodzi przestępcy przejawiają poczucie winy

• Techniki neutralizacji- osłabiają moc obowiązywania normy, którą ma się zamiar naruszyć- umożliwiają popełnienie zabronionego czynu bez poczucia lęku czy wyrzutów sumienia, które mogą się pojawić po jego dokonaniu

• Neutralizacja norm umożliwia „behawioralne naruszanie” norm przy jednoczesnym zachowaniu aprobaty dla nich → nie zawsze musi występować zgodność między myślą a uczynkiem

• Pięć technik neutralizacji

• Kwestionowanie odpowiedzialności- przekonanie siebie, że pozostaje się w kręgu oddziaływań sił zewnętrznych, nad którymi się nie panuje, których się nie kontroluje; stwierdzenie, że to był wypadek niechciany, niezamierzony, „przekonanie siebie”, że miało się ciężkie dzieciństwo, trudną sytuację materialną etc.- poczucie winy ulega redukcji; rozerwanie związku między jednostką a czynem

• Kwestionowanie szkody- nie zaprzecza się, że dokonało się czynu, ani nie twierdzi się, że nie ponosi się zań odpowiedzialności; w tym wypadku neguje się lub pomniejsza dokonaną szkodę; rozwiązanie związku między czynem a jego konsekwencjami

• Kwestionowanie ofiary- zminimalizowanie lub zanegowanie roli ofiary; zdefiniowanie sytuacji w ten sposób, by zachowanie dewiacyjne ukazało się jako akt zemsty, rewanżu, odpłaty czy kary- dewiant przedstawia sobie siebie jako rzecznika i egzekutora wymiaru sprawiedliwości, przyszłą ofiarę jako złoczyńcę, który zasługuje na sprawiedliwą karę; „postawa Janosikowa”- takie przedstawienie relacji własnej osoby i osoby ofiary, by nastąpiła zmiana ról- złoczyńca staje się dobroczyńcą, ofiara staje się złoczyńcą, którego należy słusznie ukarać

• Potępienie potępiających- wyższy poziom rafinowania; twierdzi się, że potępiający sami są dewiantami w przebraniu, hipokrytami (policjanci są skorumpowani, durni, brutalni, sędziowie przekupni, nauczyciele faworyzują innych etc.); takie określenie sytuacji, z którego wynika, że całe społeczeństwo jest zepsute, złe; przesunięcie uwagi z zachowania dewiacyjnego na motywy i zachowania tych, którzy potępiają to zachowanie

• Odwołanie się do wyższych racji- przekonanie siebie o pozostawaniu w sytuacji konfliktowej między dwiema konkurencyjnymi normami- tą, którą zamierza się naruszyć, oraz tą, którą pragnie się uchronić- „wiem, że robię źle, ale nie mogę postąpić inaczej”; odwołanie się do wyższych racji, które nie muszą istnieć w sensie obiektywnym

KIERUNEK KONTROLI SPOŁECZNEJ

• Człowiek jest istotą niemoralną (w przeciwieństwie do wszystkich wcześniejszych teorii)- ludzie zawsze mają uzasadnione powody, żeby popełniać przestępstwa

• Należy wyjaśniać konformizm, a nie dewiację (bo nonkonformizm jest naturalnym stanem rzeczy)

• Nie chodzi o odpowiedź na pytanie: „dlaczego ludzie popełniają przestępstwa”, ile o odpowiedź na pytanie „dlaczego większość ludzi przestępstw nie popełnia”

• „Etiologia braku”- do naruszania norm społecznych dochodzi wówczas, gdy mechanizmy mające wymuszać konformizm nie działają właściwie

• Przyczyną dewiacji jest osłabienie któregokolwiek ogniwa systemu kontroli społecznej

• W ramach każdego społeczeństwa istnieje tylko jeden zunifikowany system wartości i jeden system norm zachowania regulujących realizację tych wartości

KONCEPCJE DURKHEIMA

• Stworzył trzy odmienne orientacje: strukturalną, kontroli społecznej, reakcji społecznej

• Kontrola społeczna a zachowanie dewiacyjne; koncepcja związków między załamaniem się kontroli społecznej a zachowaniem dewiacyjnym

• Durkheim traktował człowieka jako homo duplex- dwa aspekty: instynkty, fizyczne potrzeby organizmu („część zwierzęca”) i moralność myślenie pojęciowe, religia („część społeczna”); istnieje między nimi trwały antagonizm → człowiek targany jest sprzecznościami między wrodzonym egoizmem a wymogami życia zbiorowego

• Tylko zbiorowość może ograniczyć antyspołeczne tendencje poszczególnych ludzi (musi być mocno zintegrowane), ponieważ jest obdarzone niezbędnym autorytetem, aby stanowić prawo

• W jednostce nie ma niczego, co mogłoby wyznaczać granicę namiętnościom → musi być ona wyznaczana przez siłę zewnętrzną wobec jednostki; siłą tą jest kontrola społeczna

• W okresach gwałtownych zmian społecznych może dojść do stanu anomii (poczucia niezwiązania istniejącymi normami)- dezorientacja co do tego, jakie postępowanie jest właściwe, a jakie jest niedopuszczalne, co jest dozwolone, a co zabronione; anomia prowadzi do zakłóceń w sferze kontroli społecznej, do jej ogólnego osłabienia

• Integracja i konformizm są ze sobą skorelowane dodatnio, gdy więzi społeczne ulegają osłabieniu, wzrasta podatność na zachowania dewiacyjne

• Dewiacja jako zjawisko normalne

• Postulat, aby badać fakty społeczne „jak rzeczy” (są to zjawiska, o których jeszcze nic nie wiemy; musimy podchodzić do zjawisk, jakbyśmy nic o nich nie wiedzieli, aby odrzucić stereotypowe wyobrażenie o ich istocie, obiegowe poglądy o nich, wyzbyć się wszelkich emocji, gdyż może to utrudniać badanie)

• Fakt społeczny to zjawisko obiektywne, którego nie da się zredukować do przeżyć psychicznych badacza → nie można badać za pomocą introspekcji, ale obserwacji i eksperymentu

• Fakty społeczne należy rozpatrywać w kontekście roli (funkcji) jakie spełniają

• Przestępczość jest normalna, nie można z niej czynić zjawiska chorobowego (chyba, że gwałtownie wzrasta, wtedy patologiczny jest wzrost, a nie samo przestępstwo, które jest normą), stanowi nieodłączny element życia zbiorowego

• Przestępstwo było zawsze i wszędzie, zmienny jest krąg zachowań określanych tym mianem, zmieniają się również formy przestępczości

• Gdyby nawet wyeliminować wszystkie zachowania, które są uznawane za przestępcze, ich miejsce zajęłyby natychmiast inne, dotychczas tolerowane czyny, które zaczęto by traktować jak przestępstwa

• Społeczeństwo nie może istnieć bez dewiacji, bo istnienie dewiacji umożliwia jednocześnie zdefiniowanie, co dewiacją nie jest; istnienie dewiacji przyczynia się także do wzrostu integracji grupowej, do wzrostu solidarności społecznej → dewiacja pełni istotną rolę w podtrzymywaniu i umacnianiu obowiązującego systemu wartości

• Gdyby wszyscy myśleli i postępowali tak samo, przemiany byłyby niemożliwe i społeczeństwo pozostawałoby w stagnacji

• Dewiantem jest nie tylko np. zbrodniarz, ale również np. człowiek wykraczający sposobem myślenia swoją epokę (Sokrates)

• Spadek przestępczości powinien nas martwić- oznacza to zastój

WSPÓŁCZESNE KONCEPCJE KONTROLI SPOŁECZNEJ

• Kontrola społeczna stanowi ważny czynnik przeciwdziałający pojawianiu się zachowań nonkonformistycznych

• Koncepcja Reissa

• Opiera się na dwóch centralnych pojęciach:

• Kontrola wewnętrzna (zdolność jednostki do powstrzymywania się od takiego sposobu realizowania potrzeb, który pozostaje w konflikcie z normami i regułami obowiązującymi w społeczeństwie)

• Kontrola zewnętrzna (zdolność grup społecznych lub instytucji do skutecznego egzekwowania zachowań zgodnych z normami i regułami)

• Zachowanie dewiacyjne to rezultat osłabienia kontroli zewnętrznej i wewnętrznej

• Ważna rola rodziny- odbywa się tu proces przekazywania konformistycznych norm postępowania i kształtują się tu konformistyczne role społeczne → podwójna rola: 1) podstawowe źródło bezpośredniej kontroli zewnętrznej 2) główny kanał przekazu konformistycznych norm i wartości, które są podstawą kontroli wewnętrznej

• Prawdopodobieństwo zachowania dewiacyjnego zwiększa się gdy:

• Zespół mechanizmów dotychczas prawidłowo działających ulega osłabieniu (np. gdy rodzina ulega dezintegracji)

• Brak jest klarownych reguł i norm postępowania w grupach odniesienia, do których jednostka dostosowuje swoje zachowanie

• Jednostka nie przyswaja sobie norm zachowania konformistycznych

• Koncepcja Nye'a

• To, co dla Reissa było kontrolą wewnętrzną w istocie jest również efektem kontroli społecznej sprawowanej z zewnątrz (bowiem kształtuje się w toku socjalizacji) → kontrola wewnętrzna i zewnętrzna to w istocie jedna kontrola społeczna

• Trzy zasadnicze rodzaje kontroli społecznej (+ jeden element quasi- kontrolny)- ogniwa

• Kontrola wewnętrzna- równoznaczna z interioryzacją norm, zinterioryzowane normy tworzą sumienie jednostki- niewystarczająca siła wymuszająca konformizm, musi być uzupełniana przez inne czynniki kontrolne

• Kontrola pośrednia- liczenie się z opinią pozytywnych grup odniesienia- „istotnych innych” o nastawieniu konformistycznym- samo przez się wymusza konformizm (może być skuteczna tylko wtedy, gdy występuje silna więź uczuciowa z „konformistycznymi innymi”); wpływ kontroli pośredniej słabnie wraz ze wzrostem negatywnych uczuć wobec rodziców

• Kontrola bezpośrednia (zewnętrzna kontrola formalna i niesformalizowana sprawowana za pomocą bodźców negatywnych- ostracyzm, dezaprobata, sankcje instytucji formalnej)- bardzo potrzebna

• Element quasi- kontrolny- zaspokojenie potrzeb

• Bardzo duża rola rodziny- 1) zaspakaja główne potrzeby emocjonalne, 2) umożliwia realizację głównych potrzeb materialnych, fizycznych, reakcyjnych, 3) przygotowuje do społecznie pożądanych sposobów realizacji tych potrzeb w przyszłości

• Akcentowanie czynnika motywacyjnego (w odróżnieniu od innych)

• Teoria Hirschego

• Jednostka może dokonywać czynów przestępczych, ponieważ jej więzi z porządkiem konformistycznym zostały zerwane

• Wyróżnił cztery komponenty więzi jednostki ze społeczeństwem, które mogą wywierać niezależny wpływ na zachowanie dewiacyjne

• Przywiązanie- emocjonalne związki jednostki z jej otoczeniem (rodziną, przyjaciółmi etc.); jeżeli człowiek jest do nich przywiązany, szanuje ich i ceni, to automatycznie liczy się z opinią „istotnych innych”; jednostka czuje się moralnie zobligowana do przestrzegania norm, które uznaje to otoczenie

• Perspektywa zachowania sprzecznego z normami społecznymi, uruchamia w jednostce „wewnętrzny sygnał alarmowy” („co ONI sobie o mnie pomyślą?”), powstrzymujący przed dewiacyjnym zaangażowaniem

• Słabe więzi emocjonalne z otoczeniem mogą oznaczać nie poczuwanie się do przestrzegania norm przez jednostkę, może angażować się on aw dewiację

• Przywiązanie jest mierzalne i zmienne w czasie (w przeciwieństwie do superego, internalizacji, czy sumienia)

• Zaangażowanie- ludzie stosują się do reguł czasem po prostu z obawy przed konsekwencjami ich naruszenia

• Odpowiednik ego bądź zdrowego rozsądku

• Wynika z chłodnej kalkulacji zysków i strat- konformizm się opłaca, a dewiacja może przynosić straty

• Naruszanie norm społecznych jest szczególnie prawdopodobne w tych środowiskach i u tych jednostek, które mają stosunkowo mało do stracenia w wypadku zachowań ogólnie odbiegających od powszechnych oczekiwań, takich jak upośledzone warstwy społeczne lub osoby o niskim statusie → są one w mniejszym stopniu zaangażowane w działalność konformistyczną

• Zaabsorbowanie (działalnością zgodną z normami)

• Przed zachowaniem dewiacyjnym chroni także brak czasu lub sposobności

• Pochodna zaangażowania

• Ludzie, którzy są konformistycznie nastawieni, niejako automatycznie są zmuszeni poświęcać temu wiele czasu i wysiłku → wymaga zaabsorbowania, które sprzyja konformizmowi, z braku czasu na naruszanie norm

• Przekonanie (o konieczności przestrzegania norm społecznych

• Im jednostka jest mniej przekonana o konieczności przestrzegania norm, tym bardziej jest prawdopodobne, że będzie je naruszała

• Przekonanie to mniej więcej tyle, co postawa w innych koncepcjach, jednak przekonania poddają się bezpośredniej obserwacji empirycznej i są jednostronne (tylko „pro”, a nie „anty”)

• Jeden system wartości dla wszystkich; jeśli przekonanie jednostki o zasadności moralnej słabnie, to zwiększa się prawdopodobieństwo zachowania dewiacyjnego

• Przyczyny słabnięcia przekonania o przestrzeganiu norm są pochodnymi osłabienia więzi z konformistycznym porządkiem (gdy mechanizmy kontroli społecznej nie działają właściwie)

Kryminologia antynaturalistyczna

Teoria naznaczania społecznego (teoria etykietkowania, teoria stygmatyzacji) labelling theory

• W centrum uwagi jest nie samo zachowanie dewiacyjne lecz społeczna reakcja na to zachowanie

Edwin Lemert - jaźń odzwierciedlona (wprowadzona przez CH. Cooley`a)

• Wyobrażenia jednostki na temat tego, co sądzą o niej inni - ważne są sądy i oceny ze strony tych „innych”

• Samoocena jest w znacznej mierze efektem procesów społecznych, a nie indywidualnej introspekcji - kształtowanie obrazu samego siebie jest wynikiem skomplikowanego procesu interakcji zachodzących między tą jednostką a jej otoczeniem

• Dewiacja pierwotna - fakt naruszenia jakiejś normy; wieloprzycyznowa, powstaje na skutek różnych społecznych, kulturowych, psychologicznych i fizjologicznych faktów występujących przypadkowo bądź z określoną regularnością

• Dewiacja wtórna - problemy moralne związane z faktem stygmatyzacji, kar, segregacji i kontroli społecznej - konsekwencją naruszenia jakichś norm społecznych jest wkroczenie instytucji kontroli społecznej i związana z tym stygmatyzacja, czyli „proces nadawania jednostkom widocznych oznak moralnej niższości” → nadawanie jednostkom etykiet dewiantów, chorych umysłowo, homoseksualistów, narkomanów, złodziei, zabójców itp. z momentem nadania jednostce etykiety, co znajduje wyraz m.in. w zmianach postaw i zachowań otoczenia w stosunku do niej, zaczynają działać procesy jaźni odzwierciedlonej. Rozpoczyna się proces tworzenia i utrwalania dewiacyjnej identyfikacji jednostki , dewiacyjnej osobowości, której nikt nie posiada od urodzenia, dziedzicznie czy w inny podobny sposób.

• Naznaczanie jednostki jako dewianta i traktowanie jej jako dewianta prowadzi z czasem do tego, iż zaczyna ona wierzyć, że rzeczywiście jest tym, kimś → dewiacja nie jest traktowana jako status osiągnięty lecz jako status przypisany jednostce w procesie społecznego jej naznaczania jako dewianta.

• Koncepcja ta nie uwzględnia indywidualnej odporności na konsekwencje stygmatyzacji oraz psychologicznych i społecznych mechanizmów obronnych

Howard Becker „outsiderzy”

• Socjologiczna koncepcja kontroli społecznej

• Ludzie nadają przedmiotom, zjawiskom i zachowaniom określone znaczenia, o których decyduje przede wszystkim interakcja, a nie fizykalne, obiektywne cechy i właściwości przedmiotów czy zachowań

• Dewiacyjność - cecha pewnych zachowań, będąca konsekwencją dokonania przez grupę społeczną określonej interpretacji zachowania i nadania mu określonego znaczenia. „Grupy społeczne kreują dewiację poprzez tworzenie norm, których naruszenie stanowi dewiację, a następnie zastosowanie owych norm do poszczególnych osób i naznaczenie ich jako outsiderów” → dewiacją jest konsekwencja zastosowania przez innych w stosunku do sprawcy norm i sankcji. Zachowaniem dewiacyjnym jest zachowanie, które ludzie tak naznaczają.

• Kryterium dewiacyjności zachowania przestaje być fakt naruszenia normy społecznej, a staje się nim społeczna rekcja na dane zachowanie - brak reakcji oznacza, że nie ma mowy o zachowaniu dewiacyjnym

• Relacje między zachowaniem a jego oceną

zachowania	Zachowanie posłuszne normie	Zachowanie naruszające normę
Postrzegane jako dewiacyjne	Fałszywie oskarżony	Dewiant
postrzegane jako niedewiacyjne	Konformista	Ukryty dewiant

• Koncepcja socjologicznych mechanizmów kształtowania się tzw. karier dewiacyjnych, tzn. utrwalania się u osób, którym otoczenie nadało etykietę i status dewianta, zachowań sprzecznych z normami i oczekiwaniami społecznymi

• Istotą mechanizmu powstawania kariery dewiacyjnej jest to, iż status i rola dewianta zaczynają w percepcji społecznej dominować nad wszelkimi innymi rolami i statusami danej jednostki → jednostka jest traktowana przede wszystkim jako dewiant, niezależnie od pełnionych ról społecznych

• Ostrzejsze sankcje społeczne coraz to bardziej pogłębiają zaangażowanie w zachowanie dewiacyjne - naznaczenie staje się prognozą samorealizującą. Jednostka uczy się bycia dewiantem i zaczyna coraz bardziej zamykać się w swojej nowej roli. Rozpoczyna się kariera dewiacyjna, czego konsekwencja jest zepchnięcie jednostki do podkultury, na margines społeczne, gdzie outsider znajduje się w towarzystwie jemu podobnych, którzy go nie potępiają i akceptują go → społeczne i psychologiczne mechanizmy powstawania subkultur dewiacyjnych

Proces naznaczania społecznego w ujęciu Edwina Schura

• Proces składający się z 4 elementów:

1. Stereotypizacja - w każdej zbiorowości ludzkiej funkcjonują rozmaite stereotypy jednostek i grup społecznych, tj. pewne zgeneralizowane wyobrażenia, sądy, opinie na ich temat o pozytywnym lub negatywnym charakterze, które pozwalają w miarę szybko i sprawnie porządkować rzeczywistość społeczną i ustosunkować się wobec innych ludzi i grup społecznych. Jednostka uznawana za dewianta zaczyna być postrzegana przez otoczenie przede wszystkim poprzez pryzmat określonego negatywnego stereotypu przestępcy, złodzieja, oszusta, pijaka, itp., które funkcjonują niezależnie od tego, kim w rzeczywistości taka osoba jest i jakie posiada cechy.

2. Retrospektywna interpretacja - ujawnienie, że dana osoba jest homoseksualistą powoduje,, iż otoczenie zaczyna interpretować jej przeszłe zachowania, które dotychczas nie budziły zastrzeżeń przez pryzmat negatywnego stereotypu. Inne jednostki utrzymujące kontakty z dewiantem mogą przezywać silny dysonans poznawczy, wynikający z niemożności pogodzenia dotychczasowych kontaktów z faktem, iż osoba ta „jest dewiantem”.

3. Pod pewnymi warunkami może dojść do negocjacji pomiędzy jednostką a otoczeniem na temat jej statusu dewiacyjnego - pozbycie się negatywnego stygmatu, osłabienie, redukcja (zależy to np. od pozycji społecznej jednostki, rodzaju przypisywanego zachowania dewiacyjnego, rygoryzmu otoczenia)

4. Zjawisko pochłaniania ról - jedna z ról społecznych pełnionych przez jednostkę (w danym wypadku rola dewianta), nabiera charakteru roli czy statusu dominującego - będzie ona przede wszystkim złodziejem, zanim będzie ojcem, mężem, kolegą itp.

Dewiacja i przestępstwo w ujęciu Davida Matzy

• Rozróżnienie między pojęciami patologii i zróżnicowania

• Nie ma żadnych obiektywnych kryteriów zdrowia i patologiczności

• Rzeczywistość społeczna jest to seria alternatywnych rzeczywistości, z których każda ma własną autentyczność i znaczenie i żadna nie jest ”zdrowa” lub „patologiczna”, gorsza lub lepsza.

• Dewiacja i dewiant powinni zostać „docenieni”, tzn. zaakceptowani takimi, jakimi są - postulaty prawa do bycia odmiennym

• Zachowania dewiacyjne traktowane są jako jedna z wielu możliwych adaptacji do rzeczywistości, której nie może znieść konwencjonalne społeczeństwo

• Odwołanie się do metod socjologii „humanistycznej” i „rozumiejącej”

• Chcąc badać działania społeczne jednostek, trzeba starać się spojrzeć na świat w taki sposób, w jaki patrzy na nie działający podmiot. Tylko wtedy można zrozumieć znaczenie, jakie działania te mają dla owego podmiotu, a tym samym wyjaśnić je.

Fritz Sack

• Przedmiotem badań kryminologicznych powinny być instytucje i mechanizmy kontroli społecznej

• Żadne zachowanie nie jest przestępnym samo przez się: jest ono takim tylko wtedy, gdy jest oceniane przez pryzmat pewnego wzoru zachowania. „Powodem, dla którego istnieje przestępstwo, nie jest to, że ludzie zachowują się w taki a nie inny sposób, lecz to, że inni sądzą, iż nie powinni oni się w taki sposób zachowywać”.

• Odrzucenie kryminologii zorientowanej na sprawcę i postulat kryminologii zorientowanej na normę, pojmowanej jako socjologia kontroli społecznej i prawa karnego

Konflikt społeczny na gruncie kryminologii antynaturalistycznej

Analiza konfliktowa w kryminologii w ujęciu Thomasa Bernarda

• Kryminologia konfliktowa opiera się na założeniu, iż warunki, w jakich żyją jednostki, decydują o ich interesach i kształtują ich systemy wartości

• Grupy społeczne wytwarzają relatywnie stabilne wzory zachowania, które w różnym stopniu różnią się od wzorów zachowań innych grup. Zachowania ludzi są na ogół zgodne z uznawanymi przez nich wartościami i interesami

• Tworzenie prawa traktowane jest jako rezultat szeregu konfliktów i kompromisów, gdzie różne grupy usiłują eksponować swoje własne wartości i interesy

• Im wyższą jest polityczna i ekonomiczna pozycja danej grupy, tym bardziej prawo ma tendencję do reprezentowania wartości i interesów owej grupy

• Agendy formalnej kontroli społecznej maja tendencję do zajmowania się sprawami łatwymi - będą się zajmowały raczej dopuszczającymi się przestępstw pospolitych osobami z niżej pod względem społecznym, politycznym i ekonomicznym sytuowanych grup.

• Struktura klasowo - warstwowa społeczeństwa i struktury władzy , (z którą związane jest uprawnienie do kryminalizowania zachowań i osób), determinują społeczny rozkład etykiet dewiacyjnych i przestępnych

• Koncepcja wyjaśnia głównie problem dystrybucji nasilenia przestępczości w ramach różnych grup społecznych i fakt koncentracji przestępczości w ramach niższych warstw społecznych

Teoria konfliktu grupowego w ujęciu George`a Volda

• Opierał się na ujęciu zjawiska konfliktu grupowego zaproponowanego przez Georga Simmla - społeczeństwo stanowi zbiór grup utrzymywanych w zmiennej, lecz dynamicznej równowadze przeciwstawnych interesów grupowych. Grupy społeczne powstają, gdy jednostki posiadają wspólne interesy i potrzeby, które w najlepszy sposób mogą być zaspokojone w drodze wspólnych działań. Do konfliktu między grupami dochodzi , gdy interesy i cele zaczynają „zachodzić na siebie”, stają się konkurencyjne.

• W przypadku zaistnienia konfliktu wartości i interesów różnych grup społecznych dochodzi zawsze do mobilizacji jednej grupy przeciwko drugiej. Strony konfliktu poszukują sytuacji pomocy ze strony państwa celem obrony swych praw i ochrony interesów. Ta grupa, która zdoła zapewnić sobie większe poparcie uzyskuje korzystny dla siebie kształt i treść prawa - mniejszość, która była mu przeciwna i nie zgodziła się z jego treścią, może nie akceptować jego egzekwowania w praktyce

• Przestępstwo może być traktowane jako zachowanie członków grupy mniejszościowej, wypływające z silnej lojalności grupowej, a zostające w niezgodzie z poglądami większości i przez ową większość kryminalizowane.

• Koncepcja ma ograniczony charakter - dotyczy tylko pewnych specyficznych kategorii przestępstw. Nie jest to generalna teoria przestępczości.

Teoria kryminalizacji Austina Turka

• Przestępstwo i „bycie przestępcą” stanowią cechy definiowane i nadawane przez innych

• Każde społeczeństwo dzieli się na dwie kategorie: grupę dominującą (władza) i grupę podporządkowaną (poddani). To właśnie władza czyni z pewnych kategorii poddanych przestępców - badanie przestępczości jest więc badaniem stosunków zachodzących między statusem i rolami władzy a statusem i rolami poddanych.

• Władza jak i poddani nieustannie uczą się na nowo interakcji między sobą, tj. zajmowania odpowiednich pozycji dominacji i podporządkowania. Stabilność władzy zależy od tego, w jakim stopniu podporządkowani warunkowani są do akceptacji istniejącej władzy i stosunków bez względu na ich stosunek do legitymizacji istniejącego porządku → zadaniem władzy jest warunkowanie poddanych do posłuszeństwa i podporządkowania się

• Łamanie prawa jest wskaźnikiem załamania się lub braku władzy. Prawdopodobieństwo konfliktu będzie większe gdy:

• Poddani dysponują rozwiniętymi sformułowaniami i „filozofią” mogąca bronić ich zachowań

• Poddani także dysponują organizacją

• Poddani cechują się małym stopniem „wyrafinowania” (sophistication - stopień znajomości wzorów zachowania drugiej strony używany do celów manipulacji) - niewielki stopień wyrafinowania zmniejsza zdolność poddanych do używania innej taktyki niż otwarty konflikt dla osiągnięcia swych celów oraz zwiększa skłonność władzy do posługiwania się czystą przemocą i przymusem

Koncepcja społecznej rzeczywistości przestępstwa Richarda Quinney`a

• Przestępstwo to definicja zachowania ludzkiego, kreowana przez upoważnione do tego agendy w ramach politycznie zorganizowanego społeczeństwa - im większa liczba definicji kryminalnych, tym większe rozmiary przestępczości. Definicje kryminalne opisują zachowania, które pozostają w konflikcie z interesami tych segmentów społeczeństwa, które posiadają władzę kształtowania polityki publicznej.

• Definicje kryminalne stosowane są przez segmenty społeczeństwa, które mają władzę kształtowania i egzekwowania prawa karnego i sprawowania wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych

• Członkowie segmentów społeczeństwa, których wzory zachowania nie są reprezentowane przy formułowaniu i stosowaniu definicji kryminalnych, z większym prawdopodobieństwem będą angażować się w zachowania, które będą definiowane jako kryminalne, niż ci, którzy są członkami segmentów formułujących i stosujących definicje kryminalne.

Nurt kryminologii radykalnej w ujęciu Thomasa Bernarda

• W społeczeństwie nie istnieje konsens co do podstawowych interesów i wartości poszczególnych jednostek oraz grup społecznych. Społeczeństwo jest podzielone na klasy, których członkowie mają zbliżone wartości i interesy, przy czym podstawowe klasy to klasa panująca (posiadająca środki produkcji) i klasa pracująca( zatrudnieni w produkcji) → podstawowym konfliktem jest konflikt pomiędzy klasą panującą a pracującą. Prawo karne stanowi instrument wykorzystywany przez klasy panujące do utrzymywania i umacniania swej dominującej pozycji - jako przestępstwa definiowane są głównie takie zachowania, w drodze których członkowie klasy pracującej wiktymizują przedstawicieli innych klas, także panującej, nie są natomiast traktowane jako przestępstwa zachowania typowe dla klasy panującej, np. dyskryminacja, eksploatacja, wykorzystywanie

• Zadaniem kryminologii jest demaskowanie i piętnowanie niesprawiedliwości, jakie w systemie kapitalistycznym tkwią w procesie legislacyjnym i procesie stosowania prawa → likwidacja kapitalistycznych form organizacji społecznej i ekonomicznej i zbudowanie na ich miejsce jakiejś formy społeczeństwa konsensualnego (socjalistycznego)

Nurt abolicjonistyczny Niels`a Christie`a

• Likwidacja prawa karnego jako instrumentu kontroli społecznej

• Przestępstwo jest po prostu pewną szczególną formą konfliktu - w dawnych czasach konflikt ten był sprawą pomiędzy stronami, jednak rozwój nowoczesnej państwowości i systemów wymiaru sprawiedliwości spowodował, iż konflikty te i ich rozwiązywanie zostały „zawłaszczone „ przez państwo → postulat Christiego oddania tych konfliktów na powrót zainteresowanych stronom czyli takie przekształcenie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, aby nabrał ob. Bardziej konsensualnego charakteru opartego o elementy negocjacji, mediacji, naprawienia szkody, a nie przymusu i represji - sprawca ma ponieść konsekwencje tego, co uczynił, ale w taki sposób, który akceptuje on i ofiara, gdyż nie wynika dla ofiary nic z wsadzenia sprawcy do więzienia.

Nurt fenomenologiczny kryminologii antynaturalistycznej

• Pytanie o społeczne funkcje prawa karnego

Kai Erikson i społeczne funkcje przestępczości

• Przedmiotem zainteresowania Eriksona były trzy „fale” przestępczości Bostonu w XVII wieku → Erikson wykazuje, iż każda „fala” zachowań dewiacyjnych była w jakimś sensie kreowana przez przywódców religijnych kolonii, widzących w takim postępowaniu głównie środek integrowania zbiorowości, której przewodził. Osoby naznaczane w ramach kolejnych „fal” jako dewianci służyły jako swoiste kozły ofiarne, których stygmatyzacja i skazanie miało na celu nie tyle ukaranie za naruszenie określonych norm, co jasne zdefiniowanie granic grupy, poprzez pokazanie, jakie zachowania mieszczą się jeszcze w granicach tolerancji, a jakie nie. Zachowania dewiacyjne umożliwiają na zasadzie kontrastu jasne i precyzyjne zdefiniowanie granic konformizmu - naznaczanie i piętnowanie dewiantów automatycznie stanowi definicje obszaru zachowań konformistycznych. W tym sensie zachowania dewiacyjne są czymś niezbędnym w każdej społeczności dla wyznaczania jej granic i umacniania, integrowania wewnętrznych więzi łączących jej członków.

William Chambliss - społeczne funkcje kryminalizacji włóczęgostwa

• Źródłem karalności włóczęgostwa była chęć zagwarantowania dopływu rąk do pracy

Michel Foucault - społeczne funkcje kontroli społecznej

• Koncepcja społeczeństwa dyscyplinującego

• Więzienie od początku było „niewypałem”, gdyż przyniosło więcej negatywnych efektów ubocznych niż pożytku

• Więzienie i kara pozbawienia wolności nigdy nie były w stanie w istotny sposób zredukować przestępczości - prowadzą jedynie do pogłębienia objawów nieprzystosowania społecznego u swych pensjonariuszy

• Więzienie i kara pozbawienia wolności stanowią swoista technologię sprawowania władzy, narzędzie dyscyplinowania i nadzorowania społeczeństwa

• Reforma prawa karnego (zniesienie tortur) i więziennictwa na przełomie XVIII i XX wieku była przejawem transformacji technologii sprawowanie władzy, przejścia od dość brutalnych i prymitywnych metod, dotykających ciała jednostki, do o wiele bardziej wyrafinowanych metod dotykających duszy.

Kryminologia neoklasyczna i nurty jej pokrewne

Geneza nurtu

• Pytanie czy należy ludzi kształtowanych w niekorzystnych warunkach obarczać konsekwencjami i odpowiedzialnością? Stephen Schafer „...tam, gdzie proces socjalizacji jest słaby, tam mamy do czynienia z większym obszarem swobody dla woli działań kwalifikowanych jako przestępstwo; tam, gdzie socjalizacja jest silna, przedmiotem woli mogą być tylko takie działania, które nie popychają na terytorium przestępczości”.

• Rozczarowanie rezultatami pozytywistycznej polityki kryminalnej w USA - duże wydatki na programy zwalczania przestępczości nie spowodowały jej spadku → poszukiwanie nowych koncepcji kryminologicznych

• Źródłem inspiracji stały się koncepcje europejskiej szkoły klasycznej w prawie karnym (Cesare Beccaria, Jeremy Bentham) → traktowanie sprawcy jako wolnej jednostki wybierającej w sposób swobodny i racjonalny pomiędzy różnymi alternatywami zachowania - powrót do koncepcji kary retrybutywnej lub odstraszającej.

• Nawiązania do psychologii behawiorystycznej, socjologicznej teorii wymiany oraz do ekonomicznej teorii zachowania; duży wpływ kryminologicznej teorii kontroli

• Bardzo zróżnicowany charakter nurtu

• We wszystkich koncepcjach przewija się wizja wolnego i wybierającego sprawcy

Andrew von Hirsch - koncepcja sprawiedliwej odpłaty

• Powrót do tradycyjnego pojmowania prawa karnego jako prawa karnego czynu i do racjonalizacji sprawiedliwości kary

• Kara jest utartym sposobem społecznej reakcji na wyrządzone zło - celem kary jest „wyrównanie rachunków” pomiędzy społeczeństwem a sprawcą. Podstawą wymiaru kary ma być tylko i wyłącznie to, co nastąpiło w przeszłości, a więc czyn sprawcy, a wyroki powinny mieć charakter jednoznacznie oznaczony, zapewniając równość traktowania podobnych przypadków.

Ernest van den Haag - renesans koncepcji wolnej woli

• Zachowania ludzi maja określone przyczyny

• Ubóstwo jest czynnikiem kryminogennym, ponieważ osoba pozbawiona pieniędzy ma większa pokusę, aby kraść niż osoba mająca pieniędzy pod dostatkiem, lecz nie oznacza to, iż osoba taka rządzą impulsy, nad którymi ona nie panuje. Groźba poniesienia określonych konsekwencji kradzieży ma taka osobę skłonić do podjęcia decyzji poniechania kradzieży

• Koncepcja kary odstraszającej, mającej w określony sposób wpływać na zachowania potencjalnych sprawców przestępstw poprzez doprowadzanie do wzrostu „kosztów” takich zachowań.

• Zagrożenie karą, jego intensywność, nieuchronność itp. są jedynymi czynnikami związanymi z kontrolą przestępczości, którymi może manipulować państwo.

• Człowiek ma możliwość wyboru oraz przestępstwo jest rezultatem zdolności do wybierania

• „dopóty, dopóki ludzkie reakcje charakteryzuje określona regularność, możliwa jest racjonalna analiza przestępstwa i kary”.

Ekonomiczna teoria przestępczości

• Gary Becker i Isaac Ehrlich

• Sam fakt schwytania i ukarania, tj. poniesienia negatywnych konsekwencji, nie musi mieć większego wpływu na decyzje o kontynuowaniu działalności przestępczej

• Popełnienia przestępstwa można oczekiwać wówczas, gdy sposobności dostępne jednostce nie ulegną zmianie - zachowanie przestępne traktować należy jako wybór podyktowany przez istniejące sposobności

• Wszyscy ludzie reagują na określone bodźce w ten sam racjonalny sposób - zmiana kosztów i zysku z wielkim prawdopodobieństwem prowadzi do zmiany dokonywanego wyboru.

• „jednostka popełni przestępstwo, gdy oczekiwana użyteczność możliwa do osiągnięcia za pomocą przestępstwa jest większa od użyteczności płynącej z zaangażowania się w alternatywną, zgodną z prawem działalność”.

• Tendencje do zaostrzania surowości represji karnej

• Koncepcja uniemożliwiania - fizyczne uniemożliwianie popełnienia przestępstwa w drodze wieloletniej izolacji więziennej sprawców uznanych za niebezpiecznych

James Wilson - problem praktycznego znaczenia badania przyczyn przestępczości

• Postulat przejścia od analizy przyczynowej w kryminologii do analizy w kategoriach możliwości praktycznego działania - pytanie co stanowi istotę stanu rzeczy, który chcemy osiągnąć, jakie narzędzia działania praktycznego posiada rząd, które w przypadku zastosowania spowodują pożądana zmianę w istniejącym stanie rzeczy.

Perspektywa działań rutynowych

• Marcus Felson

• Wszyscy ludzie są w pewnych warunkach w równym stopniu zdolni i skłonni popełnić przestępstwo. Tym, co decyduje o popełnianiu przez ludzi przestępstwa jest okazja, która pojawia się wówczas, gdy łącznie spełnione są dwie przesłanki: obecność zdatnego obiektu ataku oraz brak stosownych jego strażników (cały szereg okoliczności chroniących ów obiekt przed atakiem) → tym, co decyduje o rozmiarach przestępczości jest podaż okazji przestępczych. Nie jest ona wielkością stałą i ulega zmianom w zależności od szeregu okoliczności

• Podstawową przyczyna zjawiska stałego wzrostu przestępczości jest wysoka podaż okazji przestępczych - koncentracja zdatnych celów ataku przestępczego przy osłabieniu mechanizmów kontrolnych, dotyczących obiektów ataku jak i sprawców.

• Powody osłabienia mechanizmów kontrolnych:

• Osłabienie na obszarach wielkomiejskich tradycyjnych mechanizmów kształtowania więzi społecznej (anonimowość, rzeczowy charakter więzi) - potencjalni przestępcy mogą działać w miastach stosunkowo swobodnie, bo oni oraz ich działalność nie rzucają się w oczy

• Przemiany modelu funkcjonowania rodziny - ludzie znajdują się pod silniejszym wpływem instytucji pozarodzinnych, przemiany cyklu życia współczesnych ludzi (wydłużanie się okresu adolescencji - późniejsze wchodzenie w wiek dorosły)

• Powiększanie się rozmiarów czasu wolnego - jeśli czas wolny nie jest odpowiednio zagospodarowany, staje się okresem pozostawania poza wszelką kontrolą

• Ekspansja przestrzeni publicznej - place, ulice, centra administracyjne, środki komunikacji publicznej, za które nikt nie czuje się odpowiedzialny

KRYMINOLOGIA JAKO DYSCYPLINA NAUKI

1. Geneza terminu

• Termin kryminologia pochodzi od greckich słów crimen (przestępstwo, zbrodnia) oraz logos (nauka) - w znaczeniu leksykalnym to nauka o przestępstwie

• Za jego twórcę uważany jest francuski antropolog Paul Topinard

• Pierwszy raz pojawił się ten termin w pracy naukowej włoskiego kryminologa Rafaele`a Garofalo

• Powstanie i instytucjonalizacja nowożytnej kryminologii łączy się z pracami włoskiego lekarza Cesare`a Lombroso - wcześniej rozważania te określano mianem antropologii kryminalnej

2. kryminologia a kryminalistyka

• kryminalistyka to nauka zajmująca się opracowywaniem metod i sposobów wykrywania przestępstw i ich sprawców oraz dowodzenia ich w sądzie - pełni rolę usługową w procesie karnym w zakresie ustalania prawdy materialnej.

• Kryminologia to nauka społeczna zajmująca się badaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na temat przestępstwa jako pewnej szczególnej formy zachowania dewiacyjnego, przestępczości jako pewnego zjawiska społecznego, a także osoby sprawcy przestępstwa jak również ofiary przestępstwa, a także instytucji i mechanizmów kontrolnych, jakie tworzą społeczeństwa w celu zapobiegania i zwalczania przestępczości.

3. Przedmioty zainteresowań kryminologii

• problematyka związaną z samym pojęciem przestępstwa jako pewnej kategorii społecznej - interesują ją odpowiedzi na pytania o społeczną istotę przestępstwa jako zachowania naruszającego pewien szczególny rodzaj normy społecznej - normę prawa karnego.

• przestępczość jako zjawisko społeczne - opis tego zjawiska w aspekcie statycznym i dynamicznym: określenie rozmiarów przestępczości, nasilenia, dynamiki oraz struktury

• Badania kryminologiczne, polegające na ilościowym opisie zjawiska przestępczości, zalicza się do działu określanego mianem fenomenologii lub symptomatologii przestępczości

• Osoba sprawcy przestępstwa

• Ofiara przestępstwa - nowa dyscyplina naukowa określana mianem wiktymologii, która zajmuje się całym kompleksem zagadnień związanych z faktem pokrzywdzenia kogoś przestępstwem (czynniki zwiększające prawdopodobieństwo stania się ofiarą przestępstwa, zapobieganie wiktymizacji itp.)

• Kontrola społeczna i reakcja na przestępczość - kryminologia empiryczna zajmuje się badaniem praktyki funkcjonowania instytucji wymiaru sprawiedliwości (próby ustalenia, jak w rzeczywistości funkcjonują, jak są realizowane poszczególne instytucje i normy prawa karnego materialnego, procesowego oraz wykonawczego oraz skuteczność reakcji społecznych na przestępczość - głównie skuteczność i społeczne oddziaływanie sankcji karnych stosowanych wobec sprawców przestępstw).

4. interdyscyplinarność kryminologii

• Kryminologia nie posiada własnej metodologii badawczej, a jedynie wykorzystuje metody stworzone w ramach innych dyscyplin o charakterze podstawowym, takich jak antropologia, biologia, medycyna, psychiatria, psychologia, socjologia, statystyka, ekonomia, historia itp.

• Nauki medyczne i biologiczne - koncentracja na osobie sprawcy przestępstwa, na jego cechach biologicznych, które mogą posiadać związek z zachowaniami przestępnymi (cechy antropologiczne, genetyczne, neurofizjologiczne, funkcjonowanie układu wydzielania dokrewnego - hormonalnego, itp.)

• Psychiatria - problematyka psychopatologii z punktu widzenia roli czynników w genezie zachowań przestępczych, w zakresie oceny zdolności sprawców przestępstw do ponoszenia odpowiedzialności karnej za swe czyny, z punktu widzenia orzekania wobec sprawców sankcji karnych i środków zabezpieczających oraz ich wykonywania - psychiatria sądowa

• Psychologia - problem związków między pewnymi czynnikami o charakterze psychologicznym (osobowość, temperament, emocje, procesy uczenia się, poziom rozwoju umysłowego) a zachowaniami przestępczymi, kwestia osobowości przestępczej. Psychiatrzy zajmują się diagnozowaniem osoby sprawcy przestępstwa, co ma umożliwić sądowi określenie stopnia zdolności sprawcy do ponoszenia odpowiedzialności za swe czyny i trafne zastosowanie kary - kryminologia kliniczna

• Pedagogika (resocjalizacyjna) - zagadnienia wykonywanie środków karnych wobec sprawców przestępstw, głównie kary pozbawienia wolności jako środek resocjalizacji sprawcy przestępstwa (ponowne wychowanie sprawcy do normalnego życia w społeczeństwie, naprawienie błędów wcześniejszej socjalizacji)

• Statystyka - systemy gromadzenia danych statystycznych na temat przestępczości, które są podstawowym źródłem informacji na temat rozmiarów, nasilenia, dynamiki i struktury przestępczości, metody i narzędzia opisu oraz analizy badanych zjawisk

• Socjologia

• subdyscyplina zwana patologią społeczną, która zajmuje się zjawiskami społecznymi określanymi mianem przejawów patologii społecznej (zjawiska traktowane jako szkodliwe, zakłócające w jakiś sposób prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa, także alkoholizm, narkomania, prostytucja, samobójstwa, rozwody, przestępczość dzieci i młodzieży oraz nieprawidłowości i zakłócenia działania instytucji)

• socjologia zachowań dewiacyjnych - zajmuje się społecznymi i psychospołecznymi mechanizmami zachowań stanowiących naruszenie jakichś norm społecznych - nie każde zachowanie odbiegające od jakiejś normy musi mieć patologiczny charakter

• socjologia problemów społecznych - zjawiska, które w percepcji społecznej uznawane są za stwarzające konieczność podjęcia jakichś działań zmierzających do ich rozwiązywania oraz przeciwdziałania ich powstawaniu (także ubóstwo, dyskryminacja rasowa, nierówności, dezintegracja, choroby psychiczne, problemy starości itp.)

• socjologia prawa karnego - zagadnienia genezy i mechanizmów funkcjonowania i przestrzegania norm prawnych oraz ich społecznej percepcji.

• Ekonomia - związki między procesami i zjawiskami ekonomicznymi (np. kryzysy gospodarcze, poziom zamożności społeczeństw i grup społecznych) a przestępczością

• Historia - szersza refleksja na temat przestępczości i jej zwalczania we współczesnych społeczeństwach

5. kryminologia a nauka prawa karnego

• kryminologia zajmuje się przestępstwem, przestępczością, przestępstwem i społeczną reakcją na te zjawiska - udziela odpowiedzi na pytanie „jak jest” (jest nauką empiryczną), natomiast nauka prawa karnego polega na konstruowaniu zasad kryminalizacji i odpowiedzialności karnej, określa metody interpretacji przepisów prawnych i zasad ich stosowania do konkretnych przypadków - odpowiada na pytanie „jak być powinno” (jest nauką normatywną)

• kryminologia jest traktowana jako nauka pomocnicza prawa karnego, mająca dostarczać naukowych, empirycznych podstaw działalności wymiaru sprawiedliwości.

Problematyka ofiary przestępstwa w kryminologii

• Za twórców wiktymologii uznaje się Hansa von Hentinga oraz Benjamina Mendelsona

• Koncepcje wiktymologii:

• Wiktymologia ogólna - samodzielna dyscyplina naukowa, zajmująca się wszystkimi ofiarami w społeczeństwie, niezależnie od źródeł ich pokrzywdzenia (zarówno ofiary działania sił przyrody jak i ludzkich)

• Wiktymologia nowa -wiktymologia powinna zajmować się ofiarami pogwałceń praw człowieka oraz ofiarami przestępstw - źródłem pokrzywdzenia może być tylko działanie człowieka

• Koncepcja Z. Separovica - traktuje wiktymologię jako naukę o cierpiącym człowieku. Ofiarami, które powinny znaleźć się w orbicie zainteresowań wiktymologii, są osoby zagrożone, pokrzywdzone lub unicestwione poprzez działanie lub zaniechanie człowieka bądź strukturę, organizację bądź instytucję będącą jej wytworem

• Ofiarą przestępstwa może być tylko konkretna osoba, która wskutek popełnionego przestępstwa (ujawnionego bądź nie) poniosła szkodę (materialną lub nie)

• Przestępstwa „bez ofiar”

• Wg E. Shura „akt dobrowolnej wymiany między osobami dorosłymi silnie pożądanych, lecz prawnie zakazanych dóbr i usług”

• Wg H. Bedau z przestępstwem bez ofiary mamy do czynienia gdy ludzie wiedzą co czynią, zgadzają się na to i nikt albo nikt poza uczestniczącymi w danej aktywności nie jest poszkodowany a mimo to czyn jest zakazany przez ustawę karną

• L. Falandysz rozróżnia te przestępstwa na kategorie 1). Merytoryczną, w której czyny nie są społecznie niebezpieczne w stopniu niezbędnym do uznania ich za przestępstwa (zbędne, nikomu nie służące zakazy powinny ulec likwidacji), 2). Techniczną , w której brak jest określonego pokrzywdzonego

• Typologia ofiar H. von Hentinga:

• Ludzie młodzi

• Kobiety

• Ludzie starsi

• Niedorozwinięci psychicznie

• Imigranci i mniejszości

• Osoby ociężałe umysłowo

• Typy psychologiczne:

• Osoby depresyjne

• Żądne zysku i zachłanne

• Lubieżne i rozpustne

• Terroryzujące otoczenie

• Samotne

• Uwikłane w szczególnie trudne sytuacje

• Pojęcie H. Ellenbergera „urodzonej ofiary” - urodzonymi ofiarami są jednostki, które jak gdyby przyciągają przestępców z powodu ich stałej predyspozycji do roli ofiary. E. Fattah - kategoria osób szczególnie predestynowanych (tzw. latentnych) do stania się ofiarą ze względu na cechy biologiczne, fizjologiczne, społeczne oraz moralne i psychologiczne

• Koncepcja M. Wolfganga przyczyniania się ofiary do popełnienia przestępstwa - można wyróżnić takie sytuacje, w których ofiara jak gdyby rozpoczyna zdarzenie - pierwsza używa siły fizycznej przeciwko przyszłemu sprawcy, wyciąga broń, wszczyna kłótnię, prowokuje sprawcę, wywołuje lub ułatwia popełnienie przestępstwa

• S. Schaefer'a koncepcja odpowiedzialności funkcjonalnej - rozłożenie odpowiedzialności między sprawcą i ofiarą w zależności od roli, jaką odegrali w przestępstwie

• Wiktymizacja pierwotna - proces stawania się ofiarą w wyniku popełnionego przestępstwa, którego konsekwencją jest wyrządzenie przez sprawcę szkody ofierze

• Wiktymizacja bezpośrednia dotyczy ofiary przestępstwa, wiktymizacja pośrednia dotyczy osób bliskich ofiary oraz osób, które doznały krzywdy w sytuacji zagrożenia lub jej zapobiegnięcia

• Wiktymizacja wtórna polega na tym, że jednostka oprócz pokrzywdzenia przez sprawcę może doznać powtórnie szkód i krzywd w wyniku reakcji społecznej na jej wiktymizację. Zdarza się, iż ofiary o wiele bardziej dotkliwie odczuły skutki wiktymizacji wtórnej niż pierwotnej

• Ofiara odgrywa centralną rolę w inicjowaniu wszczęcia postępowania karnego. Prawie w 80% przypadków postępowanie przygotowawcze jest wszczynane na podstawie zawiadomienia o przestępstwie pochodzącego od obywateli

• Ofiary częściej podejmują decyzję o niezawiadamianiu policji o popełnieniu przestępstwa niż o jej zawiadamianiu. Decyzja o zgłoszeniu przestępstwa w znacznie większym stopniu uzależniona jest od samego przestępstwa niż charakterystyki ofiary, sprawcy czy stosunku do organu ścigania

• Ofiary składając zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa, mają pewne oczekiwania odnośnie reakcji policji, które dotyczą udzielenia pomocy, informacji o ich roli w procesie, prawach i obowiązkach, o przebiegu procesu, podejmowanych decyzjach, ich skutkach itd.

• Zdarza się, że policja traktuje ofiarę instrumentalnie głównie jako źródło informacji o przestępstwie oraz źródło dowodowe. Sposób reakcji na zawiadomienie o przestępstwie, czas trwania postępowania przygotowawczego oraz sposób traktowania ofiary przez policję może powodować powtórną wiktymizację ofiary

• Zalecenia Rady Europy nr 5 w sprawie pozycji ofiary określają rolę, jaką powinna pełnić policja:

• Pracownicy policji powinni być przeszkoleni, jak zajmować się w sposób sympatyczny, konstruktywny i reasekuracyjny ofiarami

• Policja powinna informować ofiarę o możliwościach uzyskania pomocy, porady praktycznej i prawnej, kompensacji od przestępcy i kompensacji państwowej

• Ofiara powinna być uprawniona do uzyskania inf. o wyniku postępowania prowadzonego przez policję

• W każdym sprawozdaniu do organów oskarżających policja powinna przedstawić w sposób możliwie najjaśniejszy ustalenia dot. krzywd i szkód poniesionych przez ofiarę

• Wzajemne relacje między policją i ofiarą mają wpływ na kształtowanie się postaw ofiary wobec policji, na stopień usatysfakcjonowania ofiary sposobem rozwiązywania jej konfliktu ze sprawcą oraz na dalszy udział ofiary w procesie

• Ofiara ma możliwość aktywnego uczestniczenia w postępowaniu sądowym w charakterze strony . Może występować w charakterze:

• oskarżyciela posiłkowego

• oskarżyciela prywatnego - wnosić i popierać oskarżenie o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego (dot. przestępstw przeciwko czci i nietykalności cielesnej oraz lekkich uszkodzeń ciała)

• powoda cywilnego - może wytoczyć powództwo cywilne (tzw. proces adhezyjny)

• świadka - stawienie się na rozprawę i złożenie zeznań

• Sąd na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody (w całości lub w części) w razie skazania za przestępstwo: spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji lub przestępstwo przeciwko środowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu. Obowiązek naprawienia szkody jest karnoprawną konsekwencją popełnionego przestępstwa.

• Nawiązka to kwota pieniężna, która oskarżony ma obowiązek zapłacić na rzecz pokrzywdzonego lub wskazany cel społeczny. Wysokość jednej nawiązki nie może przekraczać 10 - krotności najniższego miesięcznego wynagrodzenia w czasie orzekania w I instancji

• Orzeczenie środków karnych jest możliwe obok kary pozbawienia wolności, ograniczenia wolności lub grzywny oraz samoistnie, kiedy sąd odstępuje od wymierzenia kary

• Istnieje możliwość naprawienia szkody przez państwo, tzn. z funduszu publicznego. W Polsce w 1974 roku powstał fundusz alimentacyjny -niesienie pomocy dzieciom i innym osobom, które znalazły się w trudnej sytuacji materialnej, ze względu na niemożliwość wyegzekwowania świadczeń alimentacyjnych

• Alimentacyjnych postępowaniu sądowym ofiara odgrywa pewną rolę na etapie orzekania kary i środków karnych. Sposób zachowania sprawcy po popełnieniu przestępstwa względem ofiary może w istotny sposób wpływać na łagodzenie kary, również sposób zachowania ofiary może odgrywać podobną rolę (w tym wypadku chodzi o zachowania przed czynem, w chwili czynu lub po popełnieniu czynu - czy np. przebaczył, czy czuje się zagrożony przez niego)

• Pojednawcze sposoby rozwiązywania konfliktów karnych:

• Arbitraż - proces , w którym strony konfliktu zwracają się do osoby trzeciej, neutralnej, arbitra, aby rozpatrzyła sprawę i wybrała sprawiedliwe rozwiązanie

• Koncyliacja - proces, w którym strona same rozwiązują konflikt w obecności osoby trzeciej, obserwatora, którego sama obecność i autorytet zapewniają klimat sprzyjający porozumieniu

• Mediacja - proces, w którym rola mediatora nie ogranicza się tylko do obecności ani też sam nie rozwiązuje on konfliktu, lecz wspólnie ze stronami skonfliktowanymi stara się znaleźć satysfakcjonujące dla nich rozwiązanie. Największe zainteresowanie zyskała mediacja - pokrzywdzony poprzez mediację ma możliwość aktywnego uczestniczenia w rozwiązywaniu sprway, braniu udziału w formułowaniu ugody i uzgadnianiu zadośćuczynienia, uświadomienia sprawcy wyrządzonej szkody, uniknięcia wtórnej wiktymizacji, a sprawca unika stygmatyzacji, surowszej sankcji karnej, ma możliwość świadomego naprawienia skutków czynu.

• Aby mogło dojść do mediacji muszą być spełnione 3 warunki:

• Mediacja musi być dobrowolna

• Sprawa nie powinna być skomplikowana dowodowo i okoliczności sprawy nie powinny budzić wątpliwości

• Sprawca nie może kwestionować zarzucanego mu czynu

• Instytucja mediacji została wprowadzona do polskiego prawa karnego. Prokurator może z inicjatywy lub za zgodą stron, skierować sprawę do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego. Może dojść na etapie postępowania przygotowawczego oraz sądowego, w ramach wstępnej kontroli oskarżenia.

• Rezultat mediacji ma znaczenie przy wymiarze kary - sąd bierze pod uwagę wyniki mediacji, może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary (gdy mediacja zakończyła się pomyślnie), warunkowe umorzenie postępowania karnego

• Oprócz mediacji istnieje instytucja porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym

• Zakaz publikowania w prasie danych osobowych i wizerunku świadków, pokrzywdzonych i poszkodowanych, chyba, że wyrażą oni na to zgodę. Zakazana jest każda forma identyfikacji tożsamości bez zezwolenia.

• Z badań nad polską prasą codzienną wynika, że pełne nazwisko ofiary podawane było w 17,4% doniesień, przeważnie podawano imię i literę nazwiska, miejsce zamieszkania -podawana nazwa miejscowości, najrzadziej ulica, inf. o zawodzie ofiary 30,9%, wieku 28,4%.

• Ofiara częściej niż sprawca mogła być w sposób pewny zidentyfikowana przez czytelnika

• Skutki wiktymizacji: złość, szok, lęk, kłopoty ze snem, płacz. W przypadku przestępstw przeciwko osobie , jeśli ofiary dobrze znały sprawcę, ich reakcje emocjonalne były znacznie mocniejsze, niż gdy sprawcą była osoba obca.

• Ryzyko wiktymizacji - czynniki ryzyka wiktyminogennego:

• Czynniki przestrzenne - wpływ kształtu architektonicznego miasta na przestępczość

• Czynniki sytuacyjne - sposób codziennego funkcjonowania (osoby b. aktywne stwarzają okazję do stawania się ofiarą)

• Czynniki związane z charakterystyką fizyczną, psychiczną i społeczną jednostki - wiek, płeć, klasa społeczna itp.

• Zmiennymi zwiększającymi stopień ryzyka są: wysoki społ - ekon status, wiek pon. 30 r.ż., mieszkanie w dużym mieście

• Zmiennymi zmniejszającymi są: niski status społ -ekon, wiek pow. 55 lat, mieszkanie w małym mieście, styl życia koncentrujący się w domu

• Strach przed przestępczością - konstrukcja 3 składników:

• Afektywny - subiektywne poczucie bezpieczeństwa oraz strach przed wiktymizacją („czy czujesz się bezpiecznie”?itp.)

• Kognitywny (racjonalny) - ocena rozwoju przestępczości oraz prawdopodobieństwa wiktymizacji

• Konatywny (behawioralny) - środki ostrożności w celu zabezpieczenia się przed przestępstwem: środki obronne (dodatkowe zamki, żaluzje antywłamaniowe, systemy alarmowe itp.), środki uchylania się (unikanie pewnych miejsc, kontaktów, sytuacji)

• Cechy społ -demograficzne są istotne dla odczuwanego poczucia bezp., strachu przed przestępcz., ryzyka wiktymizacji itp.

• Mężczyźni młodsi, z wyższym wykształceniem, stanu wolnego czują się bardziej bezpieczni

• Kobiety, osoby starsze, z niższym poziomem wykształc., zamężne czują się mniej bezpieczne

• Środki ostrożności podejmowane są częściej przez osoby młodsze niż starsze, z wyższym wykształceniem, o wyższym statusie, zamężne

• Strach przed przestępcz., związany jest z miejscem funkcjonowania jednostki

• Odczuwanie zwiększonej obecności policji zwiększa poczucie bezp.

• Osoby. Które oceniają oświetlenie uliczne jako „zbyt ciemne” posiadają więcej środków zabezpiecz.,

• Ilość środków zabezpiecz., związana jest z gęstością zaludnienia (więcej środków w miejscach bardziej zaludnionych)

• Bezpośrednie doświadczenie wiktymizac., - osoby z takim doświadcz., ryzyko wiktymiz., oceniają jako wyższe

• Pośrednie doświadcz., wiktymizacyjne - większa ilość inf. o przestępczości (poch. ze środk. masowego przekazu), oraz o jej ofiarach mogą zmniejszać poczucie bezp.

• Poziom strachu przed przestępcz. w Polsce

• Badania CBOS poczucia zagrożenia przestępczością: ”Czy PL jest krajem, w którym żyje się bezpiecznie”? ¾ odp. nie, „czy miejsce, w którym pani żyje jest bezp.”? ¾ odp. tak. Najbezpieczniej czują się mieszkańcy wsi i małych miast, znacznie mniej bezp. większych miast i najw. miast.

• 53% obywateli odczuwa lęk przed wiktymizacją własną lub kogoś z rodziny, 63% lęk o stan zdrowia, 58% lęk przed obniżeniem poziomu życia rodziny

• dla 68% obywateli przestępczość w bardzo poważnym stopniu zagraża krajowi

• badania w W-wie w 1993 roku: respondenci bali się najb., że zostaną pobici, doznają uszkodzenia ciała (60,9%), napadnięć i obrabowań (59,2%), poszkodowań przez włamanie, staną się ofiarą zabójstwa i kradzieży. Dla zapewnienia sobie bezp. przede wszystkim instalują w mieszkaniach urządzenia zabezpieczające (53,1%), unikają wieczorami lub w nocy odludnych miejsc (43,1%), oraz korzystania z publicznych środków komunikacji (38,8%)

PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH

1. Nieletni w rozumieniu kodeksu karnego - osoby poniżej lat 17 a wśród nich:

1. Nieletni niezdolni do ponoszenia winy, a więc do popełnienia przestępstwa, lecz jedynie czynu zabronionego pod groźba kary

2. Nieletni, którzy mogą odpowiadać za popełnienie niektórych przestępstw, określonych w kodeksie karnym

1. Nieletni w rozumieniu ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich

1. Osoby w wieku do lat 18 wykazujące przejawy demoralizacji

2. Osoby, które dopuściły się „czynu karalnego” po ukończeniu 13 lat, a nie ukończyły lat 17

3. Osoby w wieku do 21 lat, wobec których orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze

• Zachowania nieletnich wymagające reakcji sądowej: przestępstwa w rozumieniu kodeksu karnego, czyny karalne oraz zachowania świadczące o demoralizacji nieletniego

• Czyny karalne nieletnich - zachowania realizujące określone w ustawie znamiona przestępstw lub niektórych wykroczeń, popełnione przez osoby w wieku od 13 do 17 lat („czyn zabroniony pod groźbą kary”), lecz ich sprawcy nie odpowiadają przed sądem karnym - stosuje się wobec nich środki wychowawcze lub poprawcze

• Zachowania świadczące o demoralizacji nieletniego: naruszenie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego, spożywanie alkoholu lub środków odurzających, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych

Reakcja na przestępczość nieletnich

• Nieletni w zasadzie nie popełniają przestępstw w rozumieniu prawa karnego, gdyż ich rozwój psychiczny nie pozwala na przypisanie im winy

• Przestępczość nieletnich obejmuje inny krąg zachowań niż przestępczość dorosłych

• Demoralizacja (nie wynikający z przyczyn chorobowych lub rozwojowych stan struktur poznawczych, prowadzący do nierespektowania norm moralnych) sprzyja łamaniu norm prawnokarnych → zachowania wskazujące za groźbę powstania lub pogłębienia się stanu demoralizacji nieletniego traktowane są jako sygnał zwiększonego prawdopodobieństwa wystąpienia zachowań przestępnych po przekroczeniu granicy dorosłości

• Stygmatyzacja jednostki jako niemoralnej, „zepsutej”, grozi trwałym wepchnięciem jej w rolę osoby permanentnie naruszającej normy społeczne, w tym prawnokarne → sformalizowana reakcja na zachowanie demoralizujące powinna być wyważona i ostrożna, a gdy może wystarczyć reakcja innych instancji kontrolnych (np. rodziny), należy się od niej powstrzymać. Dopiero drastyczność pojedynczego zachowania pozwala z większym prawdopodobieństwem wnioskować o stanie demoralizacji jako jego wewnętrznej przyczynie → nawet popełnienie przez nieletniego czynu karalnego nie musi świadczyć o jego demoralizacji

• Proces wdrażania jednostki do samodzielnego i niezaburzonego funkcjonowania w społeczeństwie odbywa się w tym okresie życia, gdy psychika człowieka nie jest jeszcze w pełni stabilna. Proces ten nie przebiega bez zakłóceń, a brutalna i nieprzemyślana ingerencja może go tylko skomplikować

Socjalizacja

• Proces wdrażania jednostki do samodzielnego i niezaburzonego działania w społeczeństwie, polegający na zapoznawaniu jej z kulturą danego społeczeństwa oraz przyswajaniu przez tę jednostkę funkcjonujących w tym społeczeństwie wartości i norm

• W kulturze każdego społeczeństwa występują czynniki przeciwdziałające zachowaniom przestępnym oraz skłaniające do takich zachowań - każdy członek społeczeństwa styka się z obydwoma zespołami czynników, może zatem dojść do przyswojenia norm i wartości z każdego z tych zespołów

• Gdy przebieg socjalizacji nie wyposaża jednostki w mechanizmy pozwalające na unikanie zachowań przestępnych ma miejsce socjalizacja nieprawidłowa

• W kryminologii socjalizacja to proces nastawiony na takie ukształtowanie struktur poznawczych jednostki, aby zminimalizować prawdopodobieństwo zachowań przestępnych

• Wpływ społeczny opozycyjny wobec tak pojętego procesu socjalizacji, tj. powodujący zwiększenie prawdopodobieństwa wystąpienia zachowań przestępnych to kontrsocjalizacja (np. jeśli rodzice przekazują dzieciom skłonność do nadużywania alkoholu)

Psychospołeczne mechanizmy socjalizacji i kontrsocjalizacji

• Wiedzę i umiejętności ludzie nabywają w drodze dwóch uzupełniających się procesów: warunkowania i obserwacji

• Warunkowanie instrumentalne (sprawcze) polega na wytworzeniu takiego związku między bodźcem a reakcją, że zaistnienie określonego bodźca zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się określonej reakcji. Związek ten jest osiągany w wyniku skojarzenia określonej reakcji instrumentalnej z bodźcem, sygnalizującym wystąpienie nagrody (wzmocnienia) po wykonaniu tej reakcji. Gdy działania takie są odpowiednio wzmacniane (nagradzane), reakcje sprawcze mogą zostać zgeneralizowane (np. jeśli nieletni kopnął kolegę w obecności brata i został pochwalony przez niego, wzrasta prawdopodobieństwo powtórnego kopnięcia kolegi)

• Uczenie się przez obserwację - jednostka obserwująca określone zachowanie może je zapamiętać, a nawet pozytywnie oceniać, co nie oznacza, że musi się tak zachować. Tak poznane sposoby zachowania mogą pozostawać nie zastosowane aż do chwili, gdy pojawiają się bodźce mające zdolność wyzwolenia zachowania zgodnego z zapamiętanym modelem. Takie zachowanie może zostać dodatkowo wzmocnione i w ten sposób dodatkowo utrwalone. Wzmocnienie to może przyjść zarówno z zewnątrz jak i z wewnątrz (zgodność zachowania ze zinternalizowanymi normami)

Rodzina a przestępczość nieletnich

• Z chwilą urodzenia człowiek znajduje się w określonym miejscu struktury społecznej, wyznaczonym przez miejsce zajmowane przez jego rodzinę, z którego może przemieścić się w inny układ strukturalny lub też pozostać w tym samym. Od zajmowanego miejsca zależą możliwości działania człowieka oraz zestaw docierających do niego informacji o społecznym świecie

• Rodzina „wprowadza” jednostkę w określone miejsce społecznej struktury oraz jest grupą zapoznającą ją ze środowiskiem społecznym i geograficznym, a także ze światem wytworów materialnych i niematerialnych tego społeczeństwa, w którym żyje

• Czynniki zewnętrzne w stosunku do rodziny: system wartości społeczeństwa, jego sytuacja polityczna i społeczno - ekonomiczna, miejsce rodziny w strukturze społecznej, zakres swobody działania jednostek, historycznie ukształtowany model rodziny

• Czynniki wewnętrzne w stosunku do rodziny: ukształtowanie ról społecznych w rodzinie, styl wychowania i klimat uczuciowy w rodzinie, osobowość członków rodziny i ich stan zdrowia, wzory zachowania w rodzinie

• Niekorzystny wpływ czynników niesprzyjających socjalizacji powoduje: rozchwianie systemu i hierarchii wartości na poziomie społeczeństwa globalnego oraz małych grup, zaburzenia systemu kontroli społecznej (zostaje ona osłabiona bądź nasilona), trudności w doprowadzeniu do zgodności między zalecanymi wartościami i normami a obserwowanymi wzorami zachowania

• Znaczenie miejsca zajmowanego przez rodzinę w strukturze społecznej → ukształtowanie się systemu hierarchii i wartości właściwych dla danego odłamu społeczeństwa (każda klasa wytwarza własny system normatywny, pochodny wobec przyjętego w niej systemu i hierarchii wartości - w toku socjalizacji w różnych odłamach społeczeństwa wpajane są nieco inne wartości). Prawdopodobieństwo efektu negatywnego wzrasta w miarę przynależności jednostki do coraz niższych warstw społeczeństwa → już z chwilą urodzenia prawdopodobieństwo stania się jednostką dobrze albo źle zsocjalizowaną zależy od punktu statutu

• Modele rodziny

1. Antypersonalistyczny - jednostka jest bezwzględnie podporządkowana rodzinie i od niej uzależniona → pełna kontrola zachowań jej członków

2. Personalistyczny - związki między członkami rodziny oparte są na wzajemnym uznaniu swojej podmiotowości, związki z rodziną opierają się na silnej więzi emocjonalnej, role są elastyczne, rodzina jest „otwarta” na informacje z zewnątrz, co osłabia pielęgnowanie tradycji

3. Indywidualistyczny - rodzina jest układem nastawionym na zaspokajanie dążeń jej członków, stosunek między rodziną a jej członkami ma charakter instrumentalny, związki emocjonalne są słabe, uzależniona od środowiska, nie potrafi przetrwać przy nacisku niesprzyjających okoliczności

• W każdym z tych modeli możliwość pojawienia się wpływów kontrsocjalizacyjnych kształtuje się różnie. W modelu antypersonalistycznym niebezpieczeństwo łączy się z przejęciem przez rodzinę norm i wartości opozycyjnych w stosunku do wartości społeczeństwa globalnego. Urodzenie się np. w antypersonalistycznej rodzinie złodziei niemal eliminuje możliwość niepodjęcia rodzinnego zawodu → przy tym modelu istotne jest, jakie wartości i normy są przyjęte w rodzinie jako grupowe. Rodzina personalistyczna przekonuje do preferowanego systemu wartości i norm. Jeśli przyjęła ona wartości opozycyjne wobec charakterystycznych dla społeczeństwa globalnego, wówczas wywiera ona silny wpływ kontrsocjalizacyjny, jednak jej otwartość pozwala łatwiej na wpływanie środowiska na jej członków, a od konkretnej sytuacji zależy, czy jest to wpływ socjalizujący czy nie. Najgorsze środowisko socjalizujące tworzą rodziny indywidualistyczne → nietrwałość takiej rodziny, niedookreśloność ról i systemu wartości nie wyposaża jednostek w mechanizmy obronne wobec wpływów kontrsocjalizacyjnych, a może nawet im sprzyjać.

• Czynniki zewnętrzne tworzą warunki, w których przebiega socjalizacja, czynniki wewnętrzne wiążą się z bezpośrednim oddziaływaniem socjalizującym albo kontrsocjalizującym

• Ukształtowanie czynników wewnętrznych mogących mieć znaczenie kontrsocjalizujące pojawia się, gdy czynniki te w drodze warunkowania lub obserwacji prowadzą do niewłaściwego ukształtowania struktur poznawczych lub zaburzeń sfery emocjonalnej (niedojrzałość emocjonalna). Emocje to stan pobudzenia organizmu o zabarwieniu dodatnim albo ujemnym. Uruchomienie procesu emocjonalnego jest warunkiem podjęcia działania, nastawionego zawsze na redukcję, utrzymanie lub zwiększenie stanu pobudzenia → zadaniem procesu socjalizacji jest m.in. to, aby działania nie wynikały tylko z siły i kierunku pobudzenia emocjonalnego, lecz prowadziły do jego redukcji, utrzymania lub zwiększenia w sposób zgodny z wartościami danego społeczeństwa globalnego, np. redukcja głodu nie może być osiągnięta poprzez zabieranie jedzenia słabszemu

• Ukształtowanie struktur poznawczych oraz kontrola sfery emocjonalnej są ze sobą związane, gdyż prawidłowo ukształtowane struktury poznawcze pozwalają na lepsza samokontrolę

• Niewłaściwe wykonywanie roli oznacza niepodejmowanie działań oczekiwanych przez innych członków rodziny (np. dostarczania środków utrzymania). Kolizja oczekiwań jednych członków rodziny z zachowaniem innych jej członków prowadzi do konfliktów, które wpływają ujemnie na funkcjonowanie rodziny, a w skrajnych przypadkach mogą doprowadzić do jej rozbicia. W takich przypadkach często pojawiają się zachowania nieletnich uznawane za przejaw demoralizacji

• Niewłaściwe ukształtowanie ról może być niekorzystne z punktu widzenia wykonywania funkcji rodziny oraz może godzić w socjalizacyjną funkcję rodziny. Stan taki może zaistnieć w wyniku zaburzonej struktury rodziny oraz błędnego pojmowania zadań przez jej członków → do zaburzenia struktury dochodzi wskutek śmierci jednego z jej członków, rozpadu rodziny albo niestworzenia przez jednostki połączone więzią naturalną rodziny pełnej. Brak osoby pełniącej rolę matki lub ojca prowadzi do konieczności wykonywania tych ról przez jedną osobę, co może wywierać kontrsocjalizujący wpływ, gdyż nie pozwala dzieciom płci przeciwnej na pełną identyfikację z osobą występującą w podwójnej roli, osoba w podwójnej roli nie jest w stanie wywiązać się ze wszystkich wymagań tej roli oraz przeciążenie wynikłe z pełnienia dwóch ról może nie pozwalać na właściwe wypełnianie „własnej” roli

• Problem błędnego pojmowania swych ról poprzez osoby socjalizujące w następujących układach: błędne ustalenie związku zależności między rodzicami a dziećmi (występuje na tle zaspokajania potrzeby kontaktu emocjonalnego u dziecka, zwany potrzebą zależności - grozi mu emocjonalne odrzucenie oraz nadopiekuńczość. Błędne określenie roli opiekuna prowadzące do wychowania „rozpieszczającego”, „ochraniającego” lub „protekcyjnego” daje efekt w postaci nieprzygotowania dziecka do spełniania oczekiwań wyznaczających inne role społeczne - ucznia, kolegi itp., co grozi pojawieniem się zachowań demoralizujących, np. zaniedbania w wykonywaniu obowiązków szkolnych), pozbawienie znaczenia jednego z rodziców przez drugiego , pozostawanie jednego z rodziców w ukrytej opozycji wobec drugiego ( sytuacje te działają kontrsocjalizująco przez ekspansję modeli nieprawidłowego układu stosunków między rodzicami, które mogą w przyszłości zostać przeniesione na teren własnej rodziny lub zgeneralizowane na układy z innymi ludźmi. Kształtowane w taki sposób struktury poznawcze mogą zostać skorygowane przez inne wpływy socjalizacyjne, mogą też pozostać „nieuruchomione”. Nie muszą zatem prowadzić do pojawienia się zachowań demoralizujących, ale zwiększają szansę ich wystąpienia).

• Style wychowania w rodzinie

1. Styl opiekuńczy (staranna opieka - łagodne sankcje)

2. Styl autorytarny (staranna opieka - surowe sankcje)

3. Styl laissez - fair ( żadna lub słaba opieka - łagodne sankcje)

4. Styl chaotycznego despotyzmu (żadna lub słaba opieka - surowe sankcje)

• Świadome oddziaływanie w kierunku pożądanego ukształtowania osobowości dziecka możliwe jest wyłącznie przy silnej kontroli zachowania, gdyż tylko wtedy można w sposób zamierzony działać na rzecz wzmacniania jednych, a wygaszania innych reakcji → tylko przy stylach opiekuńczym i autorytarnym. W każdym z tych przypadków dojść musi do odmiennego ukształtowania struktur poznawczych dziecka, gdyż różnica stosowanych środków dostarcza odmiennych doświadczeń i wytwarza inny obraz świata

• Styl laissez faire pozostawia grze przypadków kształtowanie osobowości dziecka, co zwiększa znaczenie innych środowisk socjalizujących

• Najgorsze efekty socjalizacyjne przynosi styl chaotycznego despotyzmu, w którym surowe sankcje nie są jednoznaczne z naruszeniem sprecyzowanych oczekiwań, lecz stosowane są przypadkowo → ważną konsekwencją stosowania chaotycznego despotyzmu jako stylu wychowania może być wyuczona bezradność. Ponieważ kary stosowane są przypadkowo i to samo zachowanie może nie wywołać reakcji negatywnej ze strony dorosłych, dziecko nie wie, jakie konsekwencje wywoła określone zachowanie. Najprostsza droga do ich uniknięcia jest bierność, która łatwo może stać się wyuczoną reakcją na zagrożenie. Ponieważ każde ukierunkowane działanie niesie za sobą możliwość niepowodzenia, taka wyuczona reakcja blokuje aktywność prowadzącą do zdobycia nowych doświadczeń, staje się „wyuczoną bezradnością”, poważnie ograniczającą możliwości uczenia się.

• Klimat uczuciowy a style wychowania w rodzinie → znaczenie stylu wychowania jest poważne ze względu na sprzężenie z klimatem uczuciowym w rodzinie

• Od klimatu uczuciowego w rodzinie zależy zaspokajanie potrzeby kontaktu emocjonalnego, od tego zaś poczucie bezpieczeństwa, co w przypadku dzieci ma węzłowe znaczenie dla ich uczenia się i rozwoju

• Właściwy klimat uczuciowy pozwala na utrzymanie silnej więzi emocjonalnej między rodzicami a dziećmi, wskutek czego rodzice stają się atrakcyjnym modelem do naśladowania (pozwala to na łatwiejszą internalizację preferowanych przez nich wartości i norm, gdyż atrakcyjność modelu jest podstawowym warunkiem uczenia się przez obserwację)

• Silna więź emocjonalna w rodzinie jest czułym instrumentem pozwalającym dawkować sankcje pozytywne oraz negatywne, co ma dwie konsekwencje: 1). więź ta stanowi źródło wzmocnień, które niełatwo zastąpić innymi środkami, 2). silna więź emocjonalna „nakierowuje” jednostki na siebie, powoduje, iż są one wyczulone na sygnały pochodzące od innej osoby, co jest istotnym elementem kontroli zachowania. Wynika stąd, że silna więź emocjonalna umożliwia skuteczną kontrolę grupy nad jednostką

• „Surowe” style wychowania łatwiej mogą doprowadzić do zaburzenia związków emocjonalnych niż style „łagodne”, gdyż styl opiekuńczy występuje na ogół łącznie z pozytywnymi, a styl despotyczny z negatywnymi związkami emocjonalnymi. Style autorytarny i laissez - faire nie łączą się z określonym klimatem uczuciowym. Pobudzanie i utrzymywanie pozytywnych związków emocjonalnych zależy od: dystansu między partnerami interakcji, częstotliwości interakcji oraz bilansu gratyfikacji („nadwyżki” nagród nad karami)

• Styl opiekuńczy prowadzi do częstych kontaktów z dzieckiem i częstego nagradzania przy rzadkich i słabych karach (dodatniego bilansu gratyfikacji), odwrotne procesy w stylu despotyczno - chaotycznym. Przy stylu laissez - faire nie występują częste i silne nagrody ani surowe kary, lecz częstotliwość interakcji jest stosunkowo niewielka - do głosu mogą dojść elementy uboczne (uprzedzenie czy dodatkowe doświadczenia społeczne rodziców i dziecka, cechy wrodzone dziecka), decydujące o natężeniu i rodzaju związków emocjonalnych.

• Rozpad rodziny jako szczególny przypadek naruszenia więzi emocjonalnej

• Rodzina jest grupą powołaną m.in. do zaspokajania potrzeb związanych z kontaktem emocjonalnym, a przy tym mającą idealne warunki do wytworzenia silnych związków emocjonalnych. Przestrzenna bliskość i wzajemne zaspokajanie potrzeb stwarzają warunki do uzyskiwania częstych nagród, działających jak wzmocnienia pozytywne. Takie obustronne nagradzające i częste interakcje dostarczają silnych pozytywnych pobudzeń, wytwarzających trwałą więź emocjonalną. Wówczas przekazywanie dziecku wartości i norm grupowych i wytwarzanie w nim pożądanych postaw jest zadaniem łatwiejszym, gdyż działa tu nie tylko mechanizm ulegania, lecz też identyfikacji i internalizacji.

• W takiej sytuacji rozpad rodziny wpływa na dziecko jak bodziec traumatyzujący o przedłużonym działaniu. Jego siła i skutki zależą od związków między rodzicami a dzieckiem oraz od okoliczności rozpadu. W przypadkach skrajnych szok psychiczny może postawić pod znakiem zapytania dotychczasowe doświadczenia społeczne dziecka i spowodować dezorganizację jego struktur poznawczych

• Utrzymująca się dłuższy czas napięta atmosfera domowa i awantury, stanowią dodatkowe przyczyny negatywnych napięć emocjonalnych - niezasłużonych kar. Łączy się z tym poczucie pokrzywdzenia, a rodzice tracą wiele ze swego autorytetu, czego konsekwencją mogą być trudności w dalszej socjalizacji dziecka, gdyż nie ma już tak pomyślnych jak poprzednio przesłanek wykorzystywania obu mechanizmów uczenia się (warunkowanie, uczenie obserwacyjne)

• Gdy rodzina funkcjonuje źle, negatywny wpływ na dziecko wywierają poprzednie traumatyzujące przeżycia i osłabione albo nawet zniesione więzi emocjonalne między rodzicami a dzieckiem. Wyjątkowo, jeśli odejście jednego z rodziców powoduje ustanie awantur i ciągłych negatywnych pobudzeń emocjonalnych, rozpad rodziny może być dla dziecka korzystny (jednak korzyść polegająca na wyborze mniejszego zła).

• Nerwica

• Ludzie dążą do zwiększenia doznań sprawiających im przyjemność, a minimalizacji doznań przykrych, lecz doznania „przykre” i „przyjemne” są sprawą indywidualną. Ludzie uczą się też unikać sytuacji niosących za sobą przykre doznania, przy czym uniknięcie przykrości działa jako tzw. negatywny bodziec wzmacniający

• Pytanie - co się stanie, jeśli bodźca wywołującego negatywne pobudzenie emocjonalne (ból, strach) nie da się uniknąć? Rezultatem tego było odkrycie mechanizmów powstawania nerwic, a także skutków tego stanu. Objawiał się on zaburzeniami somatycznymi, apatią i poważną redukcją zdolności uczenia się → ustalenia te w odniesieniu do sytuacji nieletniego w rodzinie dostarczającej mu traumatycznych przeżyć przyczyniają się do wyjaśnienia podłoża niektórych zachowań uznawanych za przejawy demoralizacji lub za czyny karalne.

• Dziecko do pewnego wieku nie ma żadnych możliwości uniknięcia negatywnych pobudzeń emocjonalnych wywołanych przez jego rodzinę. Jego naturalne dążenie „ku” rodzicom jest systematycznie karane traumatyzującymi przeżyciami. Utrzymywanie się tego stanu prowadzi do pojawienia się reakcji neurowegetatywnych (zaburzenia łaknienia, moczenie się), jak też do rozregulowania procesów pobudzania i hamowania, co objawia się nadpobudliwością albo apatią. Rozwój uczuciowości wyższej, umiejętność emocjonalnego „współbrzmienia” z innym człowiekiem, który dokonuje się u ludzi w pierwszych kilku latach życia, zostaje zahamowany albo nawet trwale zablokowany i nie może być „uruchomiony” w wieku późniejszym.

• Dzieci w takiej sytuacji wykazują obniżoną zdolność uczenia się, co ujawnia się w powtarzaniu reakcji nerwicowych związanych z naruszaniem norm i z tego względu karanych. Jeśli nawet uda się przytłumić zachowanie będące behawioralnym wskaźnikiem nerwicy, dziecko takie będzie apatyczne i bez inicjatywy. Taki wyuczony brak zainteresowań pozwala jedynie na przyswajanie wzorów zachowań społecznie raczej niepożądanych

• Dziecko unika pochodzących od rodziny negatywnych pobudzeń emocjonalnych, co oznacza minimalizowanie częstotliwości kontaktów z rodziną, łączące się ze stałym przebywaniem poza domem. Taka reakcja unikania ogranicza, a przeważnie wyklucza możliwość wpływu socjalizującego ze strony rodziny. Od wpływu innych agend socjalizujących zależy, czy kontrsocjalizujący wpływ rodziny zostanie zredukowany, lecz wymaga to złożonych zabiegów i interwencji specjalistów

• Dwie uwagi na temat przedstawionego obrazu: 1). Sytuacja nie zawsze ma charakter tak skrajny, gdyż bodźce nerwicorodne mogą mieć różną częstotliwość i natężenie, działać też mogą czynniki neutralizujące wpływ takich bodźców (np. kontakt z rodzeństwem), 2). Nerwicę może wywołać lub jej sprzyjać wiele czynników, np. uwarunkowania biologiczne, czy tez jedno, bardzo silne przeżycie

• Osobowość członków rodziny

• Rodzice o zaburzonej lub nieprawidłowo ukształtowanej osobowości nie tworzą wzorca, którego przyswojenie byłoby społecznie pożądane

• Do typowych deformacji osobowości należą: niewystarczająca kontrola sfery emocjonalno - popędowej, zaburzony obraz relacji „ja - świat” oraz niewłaściwa indywidualna hierarchia wartości

• Z wyników badań poświęconych nieletnim przestępcom wynika, że na ogół w znacznej większości ich rodzin z dużą częstotliwością pojawiały się zachowania impulsywne, „wybuchowe”, a konflikty między członkami rodziny rozwiązywane były w sposób gwałtowny, przesycony agresją → prymitywizm znacznej części tych środowisk rodzinnych, „przekazujących” skrzywienia osobowości pozostającym w nich nieletnim.

• Zaburzenia w kontroli popędów i emocji (na najniższym poziomie regulacji zachowania), prowadzą do czynów prymitywnych, a nawet brutalnych, szczególnie zwracających uwagę i stosunkowo łatwych do wykrycia i udowodnienia

• Zaburzenia obrazu własnego „ja” nie musza być wynikiem przejmowania tych cech od rodziców - to rodzice bez takich wad osobowości mogą je wytworzyć u swoich dzieci przez demonstrowanie swojej przewagi lub odrzucenie emocjonalne

• Bardzo groźne są takie braki osobowościowe rodziców, które powodują przyswajanie, nieraz bardzo staranne, wymagań społecznych odnośnie do zewnętrznej formy zachowania, bez uznania za podlegającą ochronie wartość tego, z czego te wymagania czerpią sens. Kontrola emocji i popędów może być w takich wypadkach bardzo silna, lecz błędnie ukształtowana hierarchia wartości powoduje, że kontrola ma charakter formalny, a nie merytoryczny, np. oszust czy złodziej może na co dzień przestrzegać norm, tyle tylko, że nie kryje się za tym uznanie nienaruszalności życia lub mienia tych ludzi. Taki efekt wychowania może dawać głównie wychowanie skierowane na wytworzenie niewłaściwej hierarchii wartości, np. w rodzinach zawodowych przestępców oraz wychowanie nadmiernie surowe, wymuszające zewnętrzne przestrzeganie norm, lecz zubożające sferę uczuciową, wywołujące chłód uczuciowy i niezdolność współbrzmienia z innym człowiekiem. Tak wychowany człowiek opanował społeczną mimikę, ale nie jest zsocjalizowany

• Przestępczość, narkomania lub alkoholizm w rodzinie

• Narkomania i alkoholizm w rodzinie prowadzą do zaburzenia , osłabienia czy nawet zarwania pozytywnej więzi emocjonalnej - nieuchronny efekt kontrsocjalizacyjny. Dotyczy to rodzin, w których niewystarczająca kontrola sfery emocjonalno - popędowej zostaje jeszcze bardziej osłabiona nadużywaniem alkoholu czy innych środków. Takie rodziny są rozsadzane od wewnątrz bądź ciągiem konfliktów, przeradzających się często w awantury, bądź uzależnieniem prowadzącym do ignorowania potrzeb członków rodziny

• Przestępczość w rodzinie nie wywołuje kontrsocjalizacji zawsze w ten sam sposób. Należy odróżnić, czy przestępczość skierowana jest przeciw członkom rodziny, np. pobicia, czy jest ona wymierzona w osoby spoza rodziny

• Przestępczość skierowana przeciw rodzinie jest niemal zawsze związana z nadużywaniem alkoholu lub podobnych środków i jest przejawem utraty samokontroli ze strony osób postępujących w ten sposób → naruszenie lub zerwanie więzi emocjonalnej między rodzicami a dziećmi, ekspozycja wzorów brutalnego i bezwzględnego zachowania

• Gdy działalność przestępcza odbywa się poza rodziną i nieletni członkowie rodziny są o tym poinformowani, to kontrsocjalizujący wpływ polega na zapoznawaniu ich z tą działalnością, a w skrajnych przypadkach nawet na przyuczaniu ich do takiej działalności

• Kontrsocjalizacyjny wpływ rodziny

• Zły klimat uczuciowy w rodzinie czy niewłaściwe metody wychowawcze generują mechanizmy grożące wykrzywieniem struktur poznawczych nieletniego, w przeciwieństwie do złych warunków materialnych czy choroby w rodzinie, do których dołączyć musi inny negatywnie wpływający czynnik, aby ich oddziaływanie było kontrsocjalizujące → czynniki, których wpływ polega na ekspozycji modelu kontrsocjalizującego zachowania lub na warunkowaniu sprzyjającemu zachowaniu kryminalnemu, działają jako samoistne czynniki kontrsocjalizujące.

• Oddziaływanie czynników, których wpływ kontrsocjalizujący możliwy jest dopiero pod pewnymi warunkami, jest podporządkowane innym elementom wyznaczającym sytuację w rodzinie. Złe warunki materialne mogą wytwarzać umiejętność pokonywania trudności lub kształtować inne pozytywne cechy, jeśli pozostający w takich warunkach nieletni ma zaspokojone potrzeby emocjonalne, a interakcje w rodzinie przyczyniają się do kreowania zainteresowań i „otwarcia” na świat. Wychowanie w stylu chaotyczno - despotycznym działa zaś zawsze kontrsocjalizująco, choć jego szkodliwy wpływ może być neutralizowany przez inne czynniki sprzyjające socjalizacji.

Szkoła a przestępczość nieletnich

Zadania szkoły jako instytucji socjalizującej

• Instytucja socjalizująca może być pojmowana jako:

1. Szkolnictwo - system szkół różnego typu i stopnia, realizujących przewidywany dla nich program nauczania i wychowania

2. Konkretna szkoła - wyposażony w środki materialne zespół ludzi, utworzony celem realizacji wyznaczonych mu zadań

3. Klasa szkolna - wydzielony zespół uczniów

4. Nauczyciel - element szkoły odpowiedzialny za realizację postawionych jej zadań

• Zawsze realizuje zadania wpływające na funkcjonowanie i kształt społeczeństwa, do których należą:

• przekazanie każdemu członkowi społeczeństwa niezbędnego minimum informacji o dorobku, kulturze i wartościach tego społeczeństwa

• wprowadzenie ucznia w świat stosunków rzeczowych, tj. nauczanie go odgrywania ról instrumentalnych

• dostarczenie wiedzy i umiejętności niezbędnych do zajęcia określonego miejsca w strukturach społecznych

• system szkolnictwa a przestępczość nieletnich

• wady strukturalne systemu szkolnictwa - rozbudowanie w Polsce szkolnictwa zawodowego, nie kształcącego uczniów stosownie do wymagań rynku pracy - nie pobudza więc nieletnich do aktywnego udziału w procesie nauczania i nie jest zdolne do właściwego kształtowania ich struktur poznawczych, np. poziomu aspiracji. Przyczynia się do wytworzenia postaw wyczekiwania lub bierności oraz poczucia niepowodzenia

• preferowanie kontrsocjalizującej ideologii - najwyraźniej występuje w państwach totalitarnych (III Rzesza), gdzie szkolnictwo zostało zaprzężone do uprawiania ideologii nazistowskiej, o wyraźnych cechach ksenofobii, gdzie propagowano wzór osobowy krzepkiego, dalekiego od intelektualnych „naleciałości” osiłka, donosicielstwo podniesiono do rangi cnoty - podobna sytuacja występuje w państwach komunistycznych

• Zróżnicowanie poziomu szkolnictwa - negatywne konsekwencje podziału szkolnictwa na „lepsze” i „gorsze”, czyli na szkoły „elitarne”, prezentujące lepszy poziom nauczania i wychowania niż szkoły „zwykłe”, ale pobierające wysokie opłaty za prawo kształcenia się w nich. Do szkół elitarnych posyłane są dzieci osób zamożnych, szkoły elitarne dysponują lepszą kadrą nauczycieli i są lepiej wyposażone niż szkoły zwykłe. Szkoły zwykłe stają się zbiorowiskiem młodzieży, w którym znajduje się sporo nieletnich wykazujących zaburzenia w zachowaniu. W takim środowisku szkolnym pojawia się więcej wzorów negatywnych zachowań niż w środowisku szkoły elitarnej, co wywołuje samonakręcająca się spiralę przestępczości nieletnich. Rozbicie szkół na elitarne i zwykłe to przyczynianie się do stworzenia społecznych obszarów biedy i przestępczości

• Szkoła a uprzednie doświadczenia społeczne nieletniego

• Należy odróżnić trzy sytuacje: 1). Gdy wyłącznie szkoła oddziaływuje kontrsocjalizacyjnie, 2). Gdy szkoła jest terenem, na którym ujawniają się pozaszkolne wpływy kontrsocjalizacyjne, 3). Gdy szkoła jest jednym z ogniw procesu kontrsocjalizacji

• Szkoła jest pojmowana jako zespół ludzi i środków, lecz w konkretnym wypadku kontrsocjalizujący wpływ może się wiązać z określonym elementem tego zespołu, a więc ze zbiorowością uczniów tworzących klasę szkolną, z nauczycielem itd. Ujemny wpływ szkoły może przybrać następująca postać:

1. Wymagań niedostosowanych do możliwości nieletniego, tj. albo nadmiernych, albo za niskich

2. Prezentacji kontrsocjalizującego wzoru zachowania przez nauczyciela, co może przybrać postać zbyt surowego sankcjonowania lub szykanowania uczniów, domagania się nielegalnych korzyści za swoją pracę, faworyzowania wybranych uczniów, itd.

3. Dopuszczenia do agresywnego lub odtrącającego traktowania jednych nieletnich przez innych

4. Stygmatyzacji nieletniego jako nieudacznika, jednostki aspołecznej, zdemoralizowanej

• Ujawniony na terenie szkoły wpływ kontrsocjalizacji dokonującej się poza szkołą wynika z dwóch przyczyn: 1). Nieprzygotowania dziecka do podjęcia obowiązków szkolnych, związane z wychowaniem zbyt rygorystycznym, wywołującym lęk przed niepowodzeniem lub wychowaniem rozpieszczającym, nie przyzwyczajającym do wykonywania zadań wymagających wysiłku, 2). Wyrobieniem u nieletniego niewłaściwych nawyków, wskutek niewłaściwego uwarunkowania nieletniego bądź przez uczenie obserwacyjne, który swoje reakcje na rodziców generalizuje wobec nauczycieli, np. kłamie, ucieka z lekcji

• Gdy następuje kumulacja kontrsocjalizującego oddziaływania środowiska pozaszkolnego oraz szkoły, stopień demoralizacji nieletniego przybierze z reguły poważne rozmiary

• Mechanizmy kontrsocjalizującego wpływu szkoły

• Znaczna część nieletnich zachowujących się w sposób wskazujący na demoralizację to osoby o obniżonych możliwościach intelektualnych czy też o zaburzeniach mowy, percepcji itp. co nie mogło pozostać bez wpływu na ich niepowodzenia szkolne. Przygniatająca część tych nieletnich wyniosła z domu rodzinnego rozmaite urazy, zwłaszcza w sferze emocjonalnej i złe nawyki, co istotnie przyczyniało się do osiągania słabych wyników nauczania

• Dwie drogi powstawania lub potęgowania trudności szkolnych: 1). Bezwzględne egzekwowanie założonych osiągnięć, 2). Stygmatyzacja → wymagania, których uczeń nie jest w stanie spełnić, zmuszają go do obniżenia poziomu samooceny. Poczucie zmniejszonej wartości hamuje inicjatywę, działa frustrująco, stwarza ujemną prognozę co do przyszłego zachowania - u nieletnich przestępców stwierdza się obniżoną samoocenę. Powoduje to ujemną ocenę szkoły lub stawianych przez nią wymagań, co wytwarza negatywną postawę wobec szkoły i przyczynia się do pogłębiania konfliktu między szkołą a nieletnim, po którym (jeśli nie zostanie zażegnany) może wystąpić zachowanie zwiastujące jego następną fazę: kłamstwa, wagary - łatwo dochodzi do stygmatyzacji takiego nieletniego jako „trudnego”, „wykolejonego”

• Wagary i ucieczki z domu

• Wagary i ucieczki z domu jest to wyłamanie się z krępujących nieletniego obowiązków, tyle że wagary nie są oddaleniem się od rodziny, nie wiążą się więc z bezpośrednim narażeniem osób najbliższych na wstrząs emocjonalny, przy ucieczkach zaś albo zostaje pominięty stan emocjonalny osób tworzących rodzinę, albo są one wyrazem braku związków emocjonalnych z tymi osobami

• Kategorię wagarów i ucieczek z domu, które uznać trzeba za stosunkowo niegroźne, określić można jako derywacyjne - nie mają one podłoża konfliktowego, a wynikają z przejściowej chęci przeżycia czegoś nieznanego. Niebezpieczeństwa łączące się z tą kategorią wagarów lub ucieczek polegają na przełamaniu zakazu, co może ułatwić jego ponowne przekroczenie oraz zwiększonej możliwości uwikłania się w sytuację konfliktową, np. wskutek nawiązania znajomości z nieletnimi przestępcami

• Inny ciężar gatunkowy mają wagary i ucieczki wyrosłe na podłożu konfliktu między nieletnim a szkołą lub domem, które można określić jako problemowe (zachowanie nieletniego jest próbą rozwiązania ciążącego mu problemu), przy czym należy wyróżnić ich dwie podkategorie: spontaniczne i nawykowe

• Wagary i ucieczki są spontaniczną, bezrefleksyjną próbą uniknięcia bezpośrednich następstw sytuacji konfliktowej - jeśli taka próba przyniesie w odczuciu nieletniego efekt dodatni, czyli zostanie pozytywnie wzmocniona, może to działać na rzecz wzmocnienia takiego zachowania. Po pewnym czasie wagary i ucieczki mogą stać się nawykowym sposobem postępowania w sytuacji konfliktu z domem lub szkołą, przy czym takie zachowanie staje się w coraz większym stopniu działaniem nastawionym na osiąganie innego celu(np. kradzieże). Wagary i ucieczki o charakterze spontanicznym wyprzedzają nawykowe.

• Ucieczki lub wagary nawykowe oznaczają, że struktury poznawcze nieletniego zostały ukształtowane w sposób nastawiający go na takie reagowanie, co oznacza, że prawdopodobieństwo popełnienia czynów karalnych zwiększa się, zwłaszcza gdy chodzi o tzw. przestępczość pospolitą

• Wagary i ucieczki z domu - uwarunkowania i konsekwencje

• Wagary i ucieczki pociągają za sobą również dodatkowe skutki, zwiększające zagrożenie kontrsocjalizacją: 1). nawarstwianie się zaległości szkolnych, co grozi drugorocznością i zwiększonym wyobcowaniem, 2). możliwość zetknięcia się, niekiedy po raz pierwszy, z alkoholem, narkotykami, swobodą poczynań seksualnych, 3). możliwość wejścia w środowisko osób prezentujących wzory społecznie niepożądanych zachowań

• Przez wagary i ucieczki nieletni może próbować:

1. Uchylić się od wymagań przerastających jego możliwości, ponieważ nie nauczono go rozwiązywać takich konfliktów w inny sposób lub zlekceważono podejmowane przez nieletniego próby innego rozwiązania tych konfliktów

2. Uniknąć podejmowania wysiłku, ponieważ nie przygotowano go do podejmowania i spełniania obowiązków

3. Rozładować lęk przed negatywnymi sankcjami, oczekującymi go ze strony dorosłych

4. Skompensować sobie niepowodzenia doznane w domu, np. związane z nadmiernym rygoryzmem, prowadzącym do nieuzasadnionych zakazów, lub w szkole, np. wynikłe z lekceważącego stosunku do niego nauczycieli czy kolegów

• Wagary i ucieczki problemowe pojawiają się nie dlatego, że nieletni tworzy problem, lecz dlatego, że pojawił się problem, którego nie potrafił rozwiązać

• Wagary i ucieczki bywają reakcjami nerwicowymi i mają niekiedy podkład chorobowy

Psychospołeczne mechanizmy stawania się przestępcą

Obraz własnego „ja” a zachowania kryminalne

• Oddziaływania socjalizacyjne nastawione są na wpojenie w człowieka takich kryteriów wyboru, aby zarówno wybrane cele, jak i sposób dochodzenia do nich nie kolidowały z wartościami charakterystycznymi dla danego społeczeństwa globalnego. Trudność w realizacji tego zadania wynika z:1). Występowania w społeczeństwie konfliktów prowadzących nieuchronnie do przeciwstawności interesów różnych grup społecznych oraz jednostek, 2). Z atrakcyjności wielu zachowań kryminalnych (lub wskazujących na demoralizację)

• Ludzie są elementami sytuacji, w której się znajdują, a zatem odbierają ją i interpretują w taki sposób, na jaki pozwalają im wcześniej ukształtowane struktury poznawcze, czyli przetwarzają ją poznawczo i definiują tak, aby dopasować ją do swych przekonań, możliwości i wyobrażeń. Pozwala im to eliminować napięcie wynikające z niezgodności między oceną własnego „ja” a oceną własnego zachowania, a najważniejsze sposoby takiej eliminacji polegają na: 1). Ujednolicaniu ocen, 2). Traktowaniu niezgodności jako pozornych, 3). Uzasadnianiu lub usprawiedliwianiu niezgodności

• Sprzeczność między dwoma przekonaniami tej samej osoby została określona przez L. Festingera mianem dysonansu poznawczego → musi istnieć niezgodność między przekonaniami odnoszącymi się do dwóch przedmiotów oceny, aby doszło do niezgodności między ocenami własnego „ja” oraz zachowania kryminalnego

• Ujednolicanie ocen jako sposób eliminowania dysonansu poznawczego

• Dysonans pojawia się dopiero po wykonaniu czynności albo po podjęciu decyzji o jej wykonaniu, jako że dopiero wówczas zachodzi sprzeczność między osądem własnej osoby a zachowaniem. Redukcja dysonansu dokonuje się ex post i może polegać bądź na takiej zmianie oceny własnego „ja”, aby przystawała do oceny zachowania, bądź na takiej zmianie oceny czynności, aby przystawała do oceny własnego „ja”

• „Dopasowanie” obrazu własnego „ja” do oceny zachowania kryminalnego oznacza transformację struktur poznawczych na sprzyjającą w przyszłości podejmowaniu takich zachowań, jeśli bowiem w wyniku takiej transformacji, obraz własnego „ja” nie stoi w sprzeczności z zachowaniem kryminalnym, oznacza to, że została złamana albo osłabiona wewnętrzna bariera powstrzymująca przed podejmowaniem takich zachowań

• Traktowanie jako pozornych rozbieżności między obrazem własnego „ja” a zachowaniem kryminalnym

• Zdolność sprawowania kontroli poznawczej nad otoczeniem pozwala człowiekowi nie tylko redukować dysonans poznawczy, gdy on się pojawi, lecz także zapobiegać jego powstawaniu - jedną z możliwości jest sprowadzenie rozbieżności między obrazem własnego „ja” a zachowaniem kryminalnym do roli rozbieżności pozornych przez: 1). ograniczenie zakresu zastosowania norm przewidujących niedopuszczalność zachowań kryminalnych - stosowane powszechnie w działalności przestępców uznających trafność i potrzebę norm zakazujących podejmowanych przez nich działań 2). przez ograniczenie zakresu wartości, których naruszenie jest niedopuszczalne - odmawia się niektórym obiektom waloru wartości chronionych przez tę normę. Technika ta znajduje zastosowanie przy działaniach dyskryminujących innych ludzi - zachodzi wówczas „wyłączenie” a nie „redukcja” dysonansu, ponieważ rozbieżność między obrazem własnego „ja” a zachowaniem może być ustalana przez obserwatorów, ale w odczuciu działającego jest pozorna

Zbiorowości nieletnich przestępców

Grupa rówieśnicza a przestępczość nieletnich

• W wieku szkolnym ulega obniżeniu, a czasem nawet załamaniu autorytet rodziców, na jego miejscu pojawia się zaś wpływ rówieśników - są to koledzy tworzący klasę szkolną jako zbiorowość

• Każda zbiorowość spełnia wobec wchodzących w jej skład jednostek dwie funkcje: ochronną i stratyfikacyjną

• Zbiorowość nieletnich jako „zbiorowość sobie równych”, pozwala rozładować napięcia pojawiające się w związku z podporządkowaniem dorosłym i lepiej lub gorzej rozwiązywać w kontaktach z kolegami problemy rozwojowe (funkcja ochronna) oraz zdobyć pozycję społeczną odpowiadającą możliwościom nieletniego, a nie z góry określoną zróżnicowaniem wiekowym (funkcja stratyfikacyjna)

• Jeżeli wymagania zbiorowości nieletnich są niezgodne z wymaganiami zbiorowości dorosłych, ich rezultatem jest nonkonformizm wobec tych drugich wymagań, co staje się zarzewiem konfliktu międzypokoleniowego

• Zbiorowości nieletnich określane są najczęściej jako grupy rówieśnicze, w przypadku grup zdemoralizowanych - grupy nieletnich przestępców. Kontrsocjalizacyjny wpływ grup nieletnich przestępców na ich członków może polegać na:

1. Wywieraniu nacisku na przejęcie roli wymagającej zachowań niezgodnych z obowiązującymi nieletnich normami, np. wagary

2. Zapoznawaniu nieletnich z techniką zachowań przestępczych

3. Przeszkadzaniu w pełnieniu ról niezbędnych do niezaburzonej socjalizacji, głównie roli ucznia w szkole

4. Ułatwianiu przyswojenia wartości i norm opozycyjnych w stosunku do wartości danego społeczeństwa globalnego

• Tworzenie się i skład zbiorowości nieletnich przestępców

• Łączenie się młodzieży w grupy o wspólnych zainteresowaniach, postawach itp. przebiega w naturalnym procesie selekcji, który powoduje powstawanie grup nieletnich przestępców - czynami selekcyjnymi są podobieństwo położenia społecznego oraz brak albo niewystarczająca kontrola ze strony dorosłych

• Nieletni wywodzący się z rodzin, w których nie znajdują oparcia, wyraźnie ciążą ku sobie - nie mają większych przeszkód w utrzymywaniu ze sobą kontaktu i stałych interakcji. Siła oddziaływania zbiorowości nieletnich jest tym większa, im słabsze są pozytywne związki emocjonalne z rodziną

• Zdecydowana większość grup nieletnich przestępców składa się z osób mieszkających w sąsiedztwie lub tez poznanych na teranie szkoły

• Struktura zbiorowości nieletnich przestępców

• Nieletni łączą się w zbiorowość, ponieważ w ten sposób mogą zaspokajać swoje potrzeby rozwojowe, rozładować napięcie oraz wspólnie spędzać czas na rozrywce, przestępstwo jest zaś tym, co im się „przydarza”→ odmienność struktury i charakteru zbiorowości tworzonych przez dorosłych oraz nieletnich

• Zbiorowość nieletnich przestępców może stać się dobrze zorganizowana, względnie stałą grupą w następujących sytuacjach:

1. Gdy zbiorowość zabawowa przejdzie proces przeobrażenia się w grupę przestępczą, zaczynający się od popełnienia okazjonalnego przestępstwa, które przyniosło korzyści i skłoniło do powtórzenia działania

2. Gdy nieletni mają już doświadczenie przestępcze i świadomie organizują grupę nastawioną na popełnianie przestępstw

3. Gdy nieletnich zorganizuje dorosły albo młodociany przestępca

• „Jakby - grupa” - koncepcja L. Yablońsky`ego

• Zbiorowości nieletnich przestępców pojawiają się na terenach społecznie zdezorganizowanych, gdzie doszło do załamania starych systemów normatywnych, a na ich miejsce nie wstąpiły nowe.

• Nieletni pochodzący z takich rodzin wzrastają w „próżni socjalizacyjnej”, pozbawieni możliwości przejmowania i odgrywania jednoznacznie określonych ról społecznych, wskutek czego ich zdolność do nawiązania silnych więzi społecznych jest ograniczona

• Ich dążenie do kontaktów z rówieśnikami i uzyskania pewnego prestiżu pozwala jedynie na stworzenie „jakby - grupy”, posiadającej swoiste, różniące ją od grup cechy.

• Oczekiwania pod adresem innych członków „jakby - grupy” są niesprecyzowane, brak zgody co do obowiązujących norm, czego rezultatem jest uzyskiwanie prestiżu poprzez przemoc i siłę. „Jakby - grupa” nie ma stałego przywódcy, choć niekiedy rola ta obejmowana jest przez jednego ze stałych jej członków, którzy miewają przejściową potrzebę odgrywania takiej roli i potrafią sobie na krótko podporządkować choćby część nieletnich znajdujących się w zasięgu ich oddziaływania

Czynniki sprzyjające powstawaniu przestępczości i reakcja na przestępczość nieletnich

Kierunki kontrsocjalizacji

• Kontrsocjalizująco wpływa na jednostkę wszystko to, co oddziałuje na nią w przeciwnym kierunku:

1. Kształtuje w jednostce postawę nihilistyczną (odrzucenie wszelkich wartości)

2. Prowadzi do internalizacji wartości sprzecznych z wartościami danego społeczeństwa globalnego, np. przemocy jako metody postępowania wobec ludzi

3. Prowadzi do podmiotowego lub sytuacyjnego ograniczania zakresu wartości danego społeczeństwa globalnego, a tym samym do ograniczania zakresu stosowania norm, związanych z tymi wartościami

4. Wytwarza nawyki działań zwiększających szansę wystąpienia zachowań kryminalnych, np. niechęć do systematycznej pracy

5. Zapoznaje z technikami uzasadniania lub usprawiedliwiania zachowań kryminalnych

• Najsilniejszy wpływ kontrsocjalizacyjny zaznaczy się przy wchodzeniu w interakcję z osobami przejawiającymi tendencję do zachowań kryminalnych lub zachowujących się w taki sposób. Niebezpieczeństwo to potęguje się, gdy osoby takie są w tym układzie osobami znaczącymi → rodzina oraz zbiorowość rówieśników mogą więc wywierać szczególnie silny wpływ kontrsocjalizacyjny

• Czynniki wpływające na obraz przestępczości nieletnich

• Właściwy do reagowania na przejawy demoralizacji lub czyny karalne nieletnich jest sąd rodzinny. Praktyka odbiega od ustawowej regulacji, gdyż reakcja nawet na czyny karalne nieletnich podejmowana jest często wyłącznie przez inne sformalizowane agendy kontroli społecznej (np. przez szkołę). O zachowaniach stanowiących czyny karalne szkoła zawiadamia policję lub sąd dla nieletnich z reguły dopiero po uznaniu danego czynu za poważniejszy, co sprawia, że pewna część ujawnionych czynów karalnych nie jest odnotowywana w statystykach kryminalnych. Policja również nie zawsze kieruje sprawy o czyny karalne nieletnich do sądu rodzinnego, lecz poprzestaje na powiadomieniu szkoły lub rodziców, wskutek czego również czyny takie nie trafiają do statystyk kryminalnych. Sprawa nie trafia do sądu wówczas, gdy rodzina nieletniego uchodzi za zdolną do sprawowania zwiększonej kontroli nad nieletnim lub wręcz podejmuje starania o nienadawanie sprawie dalszego biegu → do sądu kierowane są zatem głównie sprawy nieletnich już poprzednio „sprawiających kłopoty”, a więc najczęściej pochodzących z rodzin rażąco źle funkcjonujących, oraz sprawy o czyny karalne świadczące o wysokim stopniu zdemoralizowania sprawcy.

• Tendencja do zachowań zaliczanych do przestępczości nieletnich u większości młodzieży wygasa z wiekiem, a zatem jedynie w przypadkach postępującej demoralizacji niezbędne są reakcje wykraczające poza właściwie sprawowaną kontrolę rodziny, szkoły czy innych instytucji. Zaś naznaczanie nieletniego przestępcy może wręcz wepchnąć go w taką rolę.

• Sądowe środki reakcji wobec nieletnich

• Sądowym środkiem reakcji jest już wszczęcie postępowania wobec nieletniego, gdyż: 1). jest to dla niego jednoznacznym sygnałem negatywnego osądu jego zachowania, 2). może wywołać u nieletniego wstrząs psychiczny, odczuwany jako sankcja negatywna,

3). oznacza zmianę jego położenia, które może wiązać się ze stygmatyzacją, nawet jeśli sąd nie orzeknie wobec niego środków reakcji

• Sąd rodzinny może zakończyć postępowanie następująco:

1. Umorzeniem - gdy brak jest podstaw do prowadzenia postępowania

2. Przekazaniem sprawy nieletniego szkole, do której on uczęszcza, albo organizacji społecznej, do której należy

3. Przekazaniem sprawy prokuratorowi - jeśli ujawnią się okoliczności określone w art. 10 k.k.

4. Orzeczeniem środków wychowawczych - najczęściej stosowane

5. Orzeczeniem środków poprawczych - umieszczenie w zakładzie poprawczym, które może zostać warunkowo zawieszone

6. Orzeczeniem kary wobec nieletniego, który popełnił czyn karalny, a w chwili orzekania ukończył 18 lat

• Wobec nieletnich mogą być orzekane środki wychowawcze, środek poprawczy oraz kary lub środki karne

• Klasyfikacja uwzględniająca sytuację nieletniego i stopień jego demoralizacji:

1. Środki nie związane ze zmianą środowiska wychowawczego:

• Upominawczo - korekcyjne (upomnienie, zobowiązanie do określonego postępowania, np. naprawienia szkody, nieużywanie alkoholu, zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych, a także grzywna)

• Nadzory (rodziców, kuratora, organizacji młodzieżowej)

• Wymagające czasowego pobytu we wskazanej instytucji (np. skierowanie do kuratorskiego ośrodka pracy z młodzieżą, umieszczenie w szkole specjalnej, itd.), lecz nie związane ze zmiana miejsca zamieszkania

• Warunkowe zawieszenie umieszczenia w zakładzie poprawczym albo kary pozbawienia wolności

• Środki związane ze zmianą środowiska wychowawczego:

• Wolnościowe (umieszczenie w instytucji lub organizacji powołanej do przygotowania zawodowego, w rodzinie zastępczej, w zakładzie wychowawczym albo w innej placówce opiekuńczo - wychowawczej, związane ze zmianą miejsca zamieszkania, np. w otwartym zakładzie leczniczym, szkole specjalnej)

• Izolacyjne (zakład poprawczy, kara pozbawienia wolności, umieszczenie w zamkniętym zakładzie leczniczym)

• Obraz przestępczości nieletnich w świetle danych ze statystyk kryminalnych

• Wg danych statystyki policyjnej liczba stwierdzonych czynów karalnych popełnionych przez nieletnich wzrosła w latach 90 o ok. 20%

• O ok. 35% wzrosła w tym czasie liczba nieletnich podejrzanych

• Wzrósł udział nieletnich w przestępstwach z użyciem przemocy - zwiększona brutalizacja przestępczości nieletnich

SZCZEGÓLNE KATEGORIE PRZESTĘPSTW I SPRAWCÓW

Przestępczość z użyciem przemocy

• Jako działanie z użyciem przemocy powinno traktować się takie czyny, w ramach których zamiar sprawcy obejmuje spowodowanie przy użyciu siły fizycznej szkody fizycznej u ofiary - działaniem z użyciem przemocy będą nie tylko czyny, w których doszło do rzeczywistego użycia siły fizycznej i wywołania fizycznych skutków, ale także takie, w których mamy do czynienia z groźbą użycia siły fizycznej, przy czym będzie tutaj wchodzić w grę taka groźba, w ramach której zamiar sprawcy obejmuje rzeczywiste użycie owej siły w sytuacji, gdy sama groźba nie okaże się być skuteczna dla osiągnięcia zamierzonego celu - przestępstwem z użyciem przemocy będzie także rozbój, w takcie którego sprawca rani ofiarę strzałem z pistoletu, jak i czyn, w trakcie którego sprawca jedynie grozi użyciem broni palnej

• Przemoc to rzeczywiste użycie siły fizycznej wobec człowieka lub groźba jej użycia, jeśli zamiar sprawcy obejmuje spowodowanie szkód fizycznych w postaci śmierci lub uszkodzenia ciała, bez względu na to, czy działanie sprawcy stanowiło cel sam w sobie, czy tez miało charakter instrumentalny

• Agresja to zachowania, których celem jest wyrządzenie krzywdy lub sprawienie bólu innej osobie bez względu na to, czy cel ten uda się osiągnąć.

• Może mieć charakter jawny lub ukryty.

• Agresja jawna może być skierowana nie tylko na zewnątrz, ale także na sam podmiot działający (przejaw tzw. autoagresji).

• Zachowania agresywne wychodzące na zewnątrz mogą być skierowane bądź na innych ludzi, bądź na inne podmioty (zwierzęta, rzeczy).

• Agresja może nosić charakter zachowania stanowiącego niejako cel sam w sobie, gdzie cierpienie i ból ofiary są jedynymi celami sprawcy lub zachowaniem mającym umożliwić lub ułatwić realizację innych celów (agresja instrumentalna)

• Agresja fizyczna - takie zachowania, które podejmowane są przy użyciu środków o fizycznym charakterze

• Agresja werbalna - formy niefizyczne; ma na celu wywołanie szkód innych niż bezpośrednie szkody fizyczne

• Tylko agresja fizyczna stanowi przemoc w ujęciu kryminologii

• Przestępstwa z użyciem przemocy - pewien specyficzny sposób działania sprawcy polegający na posłużeniu się przemocą → godzą w sposób bezpośredni albo pośredni w życie, zdrowie czy nietykalność cielesną

• Większość przestępstw określonych w rozdziale XIX k.k. z 1997 roku (przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu), rozbój, kradzież rozbójnicza i wymuszenie rozbójnicze, zgwałcenie. Cztery grupy przestępstw zdefiniowanych w kodeksie karnym:

1. Przestępstwa zawierające znamię „przemoc”

2. Przestępstwa zawierające znamię „czynna napaść”

3. ---------------//------------------ „znęca się fizycznie”

4. przestępstwa, które mogą być popełniane przy użyciu przemocy w wyżej wspomnianym kryminologicznym rozumieniu

Charakterystyka przestępczości z użyciem przemocy w Polsce

TEORIE KRYMINOLOGICZNE

Kryminologia pozytywistyczna

1. kierunek biopsychologiczny

• Decydujący wpływ na zachowanie człowieka wywierają cechy pozwalające traktować go jako odrębne indywiduum

• Niektóre z tych cech -dziedziczone, wrodzone lub nabyte -tworzą podłoże sprzyjające powstawaniu zachowań antyspołecznych

• Można ustalić, jakie cechy wywołują tendencję do zachowań antyspołecznych, czyli możliwe jest wykrycie związku przyczynowego między określoną cechą a określonym zachowaniem

• Ustalenie takiego związku jest równoznaczne z ustaleniem przyczyn przestępczości, co otwiera możliwości skutecznego zapobiegania temu zjawisku

Teorie kładące nacisk na cechy somatyczne:

a) Teorie antropologiczne

b) Koncepcje nawiązujące do genetyki (dziedziczenia cech, aberracji chromosomalnych)

c) Koncepcje odwołujące się do zaburzeń funkcjonowania OUN

d) Pozostałe koncepcje, m.in. zanurzeń biochemicznych

Teorie kładące nacisk na cechy psychiczne

1. Teorie konstytucjonalno - typologiczne

2. Koncepcje dot. nieprawidłowej osobowości

3. Koncepcje pogranicza zdrowia i choroby psychicznej (psychopatia)

Teorie kładące nacisk na cechy somatyczne:

Ad.a). Lombrosso - teoria „przestępcy z urodzenia” → niektórzy ludzie wykazują trwałą tendencję do popełniania przestępstw, którą można rozpoznać po cechach budowy ciała - co najmniej 6 takich cech, występujących najczęściej w obrębie głowy (np. cofnięte czoło, deformacje czaszki, zniekształcenia szczęk, wystające kości policzkowe, specyficzna budowa ucha) oraz po odmiennościach budowy organów wewnętrznych lub płciowych, leworęczności itd.

• Przestępczość jest dziełem nie tylko przestępców z urodzenia, ale też przestępców nałogowych, z namiętności, przypadkowych oraz kryminoidów, tzn. osób nieodpornych na czynniki zewnętrzne skłaniające do przestępnego zachowania (często alkoholicy)

Ad.b). mechanizm dziedziczenia obejmuje nie tylko cechy somatyczne , ale również tendencje do określonego zachowania się. Badania:

• Genealogiczne - na ich podstawie nie można ustalić, jaki wpływ na postępowanie człowieka wywierają cechy dziedziczone, bo ich wpływu nie można oddzielić od wpływu czynników społecznych

• Bliźniąt - nie ma dowodów wpływu cech dziedzicznych na zachowania ujemne czy przestępne

• Adopcyjne - związek między przestępczością rodziców naturalnych i ich dzieci

• Nie są dziedziczone skłonności do zachowań przestępnych lub używania alkoholu, lecz jedynie podłoże biologiczne lub procesów biochemicznych, które w określonych warunkach środowiskowych może sprzyjać czy to popadaniu w alkoholizm, czy to nabywaniu skłonności do zachowań kryminalnych

Ad. c). posiadanie dodatkowego chromosomu płciowego (kariotypu 47XYY, 48XXYY) ma wywoływać tendencję do zachowań kryminalnych o podłożu agresywnym

• Wśród przestępców wykazujących nieprawidłowość w sferze psychiki (psychopatia, upośledzenie umysłowe, choroby psychiczne) występowanie kariotypu 47XXYY lub 47XYY jest częstsze niż w ogólnej populacji mężczyzn.

Ad.d). ujemnie oceniane tendencje w zachowaniu - charakteropatia

• U dzieci cierpiących na mikrouszkodzenia OUN obserwowano zakłócenia rozwoju psychicznego wywołujące trudności w nauce oraz w przystosowaniu się do wymagań społecznych, co zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się lub utrwalenia tendencji do społecznie nieaprobowanego zachowania, lecz wpływ środowiska społecznego może tendencje wywołać, wzmocnić lub zneutralizować.

Ad.e). źródła zachowań przestępnych w obniżeniu sprawności intelektualnej - negatywne warunki społeczne mogą pogłębiać warunkowane biopsychicznie trudności przystosowawcze, co sprawia, że w zbiorowościach nieletnich przestępców jednostki o obniżonej inteligencji są nadreprezentowane.

Teorie kładące nacisk na cechy psychiczne:

Ad.a). typologia Kretschmer'a:

• Typ asteniczny - wysoki wzrost, szczupły, ostre rysy twarzy, wąskie ramiona

• Typ atletyczny - średniego albo wysokiego wzrostu, raczej szczupły, lecz dobrze umięśniony, twarz koścista, szeroki w ramionach

• Typ pykniczny - średniego lub małego wzrostu, otłuszczony, o grubych rysach twarzy, słabo umięśniony, duży brzuch

• Typ plastyczny - o nieregularnej budowie ciała, często otłuszczony, mężczyźni mają często cechy budowy kobiecej, a kobiety - męskiej

• Brak możliwości łączenia typów konstytucjonalnych z tendencją do zachowań przestępczych czy aspołecznych

Teoria Hansa J. Eysenck'a

• Oparta na przeciwstawieniu dwóch, warunkowanych biologicznie typów układu nerwowego, różniących się od siebie przebiegiem procesów pobudzania i hamowania

1. Ekstrawertyk - łatwy do pobudzenia, ale też łatwo wygaszający pobudzenie; poszukują stymulacji, są aktywni, impulsywni i często brakuje im rozwagi, są towarzyscy, optymistyczni aż do braku krytycyzmu, spontaniczni, nieopanowani co prowadzi często do agresji

2. Introwertyk - trudny do pobudzenia, ale też z trudnością wygaszający pobudzenie; nie są towarzyscy, powściągliwi i raczej nieśmiali, systematyczni i sumienni, raczej pesymistyczni , skoncentrowani na życiu wewnętrznym

• U ekstrawertyków proces warunkowania (nabywania i utrwalania odruchów aprobowanych społecznie) jest trudniejszy i wymaga większych „nakładów” niż u introwertyków - ekstrawertyków trudniej jest zresocjalizować.

• Dodatkowy czynnik - „neurotyzm” (wrażliwość emocjonalna) - niski neurotyzm oznacza zrównoważenie emocjonalna, odporność na stres, reakcje adekwatne do bodźca, a wysoki - przeciwieństwo tych cech.

• Wysoka neurotyczność nie sprzyja dobremu warunkowaniu → osoby cechujące się wysokim stopniem ekstrawertyzmu i neurotyzmu będą najtrudniej utrwalać odruchy pozwalające im na unikanie zachowań antyspołecznych, antyspołecznych tym przestępnych.

Ad.b). Koncepcje nieprawidłowej osobowości

• Nieprawidłowa osobowość - zaburzenia w obrębie obraz samego siebie

• Przekonanie o zmniejszonej własnej wartości albo wyobrażenia nadmierne w stosunku do realnych możliwości oraz skłonność do posługiwania się mechanizmami obronnymi, zdejmującymi z osoby odpowiedzialność za własne postępowanie

• Stany depresji oraz mała odporność na frustracje

• Nieprawidłowe ukształtowanie indywidualnego systemu wartości

• „zespół ogólnego niepowodzenia” wykrywany u sprawców wielokrotnie karanych: nikła odporność na stres, niewielka zdolność koncentracji, brak wytrwałości w realizowaniu celów, niskie kwalifikacje zawodowe i nadużywanie alkoholu

Ad.c). Psychopatia

• nieprawidłowe ukształtowanie osobowości

• niezdolność do trwałych związków uczuciowych

• instrumentalne traktowanie innych ludzi

• przewaga sfery popędowo - emocjonalnej nad wyższymi poziomami regulacji zachowania

• zachowania impulsywne

• brak poczucia winy przy działaniach naruszających dobra innych ludzi

• nieumiejętność odroczenia gratyfikacji

• skłonność do agresji

• osoby o nieprawidłowo ukształtowanej psychice w następstwie negatywnych doświadczeń społecznych

Ocena czynników biopsychicznych w powstawaniu zachowań kryminalnych

• mogą one powodować wystąpienie zachowań przestępnych, jeżeli dołączą do nich dodatkowe okoliczności

• mogą one powodować osłabienie mechanizmów poznawczych lub pogarszać możliwości rozwiązywania złożonych zagadnień związanych ze współżyciem w społeczeństwie

• należy odrzucić wszelkie koncepcje przyjmujące istnienie wrodzonych skłonności przestępczych, łączenie takich skłonności z określonymi typami konstytucjonalnymi itp.

2. kierunek socjologiczny

• Na zachowanie człowieka rozstrzygający wpływ wywierają czynniki społeczne

• Niekorzystne warunki społeczne generują zachowania przestępne, a nawet mogą ukształtować u jednostki trwałą tendencję do takich zachowań

• Można ustalić, jakie czynniki społeczne wywołują zachowania przestępne

• Usunięcie takich czynników lub złagodzenie siły ich oddziaływania pozwala skutecznie zapobiegać przestępczości

Teorie:

1. Koncepcje ekologiczne

2. Teorie strukturalne

3. Teorie zróżnicowania kulturalnego

4. Teorie uczenia się

5. Teorie kontroli

Ad. a). tzw. szkoła chicagowska - w zależności od ukształtowania środowiska w obrębie wielkiego miasta zmienia się też nasilenie przestępczości

• Związek nasilenia przestępczości z architekturą i rozplanowaniem przestrzennym miasta

Ad.b). Teoria anomii Roberta Mertona - 5 sposobów przystosowania:

1. konformizm - jednostka zinternalizowała co najmniej niektóre kulturowo określone cele i środki oraz ma dostęp do społecznie akceptowanych sposobów osiągania tych celów i potrafi je skutecznie wykorzystać

2. innowacja - jednostka silnie zinternalizowała co najmniej niektóre cele, lecz w niewystarczającym stopniu uzewnętrzniła niezbędność sięgania wyłącznie po kulturowo dopuszczone środki - jednostka wykazywać będzie skłonność do podejmowania innych działań, np. popełniać przestępstwa

3. rytualizm - odrzucenie przekonania o potrzebie osiągania celów wyznaczonych przez kulturę, przy silnej internalizacji społecznie aprobowanych sposobów dochodzenia do tych celów - jednostka redukuje aspiracje osiągnięcia celu, a zadowala się ścisłym przestrzeganiem uznawanych norm postępowania; ”idealny urzędnik”, „nienaganny motorniczy”

4. wycofanie - co najmniej niektóre cele i środki zostały silnie zinternalizowane, lecz te środki zawiodły lub są nieosiągalne, co powoduje niemożność osiągnięcia celów - jednostka podejmuje działalność „zastępczą”, np. włóczęgostwo, nadużywanie alkoholu, itd.

5. bunt - odrzucenie kulturowo określonych celów i norm wyznaczających sposoby i środki ich osiągania, przy podjęciu próby określania nowych celów i odmiennych norm - zinstytucjonalizowane cele i środki są przeszkodą w osiąganiu nowych celów

• zwiększone nasilenie przestępczości w niższych warstwach społecznych, w których występuje silna internalizacja celów, przy niewystarczającym zaakcentowaniu ważności sięgania po społecznie dopuszczalne środki osiągania tych celów

• teoria ta lepiej się nadaje do objaśniania uwarunkowań przestępstw przeciwko mieniu niż innych

Ad.b). Teoria „przestępczej podkultury” Alberta Cohena

• W USA warstwą dominującą jest tzw. warstwa średnia, która narzuca swoje standardy zachowania i miary sukcesu warstwie niższej - cechy, które w hierarchii wartości warstwy średniej są wysoko cenione, a posiadanie ich warunkuje osiągnięcie wyższego statusu społecznego:

• Ambicja

• Osobista odpowiedzialność

• Szacunek dla osiągnięć

• Świecki ascetyzm

• Racjonalność

• Dbałość o wygląd i maniery

• Eliminacja agresji fizycznej i przemocy

• Rozsądny wypoczynek

• Szacunek dla własności

• W warstwach niższych do kształtowania tych cech nie przywiązuje się dużej wagi, więc nie są one dostatecznie rozwijane - możliwości przesunięcia się wzwyż dla większości osób z warstwy niższej są zablokowane, gdyż nie są one w stanie sprostać wymaganiom dot. np. odpowiedniego słownictwa, wykształcenia czy przestrzegania obyczajów, wskutek czego są one świadome znaczenia sukcesu, nie mając możliwości zaspokojenia wynikłych stąd potrzeb w sposób akceptowany przez wywodzących się z klasy średniej kontrolerów społecznych

• Młodzież ta ma problemy przystosowawcze, co prowadzi do odrzucenia norm i wartości klasy średniej i wytworzenia norm i wartości zastępczych, pozwalających uzyskać zaspokojenie potrzeby społecznego uznania i akceptacji w inny sposób

• Młodzi ludzie, gdy zetkną się ze sobą, tworzą własne środowisko rozwijające wrogie postawy wobec dyskryminujących ich wartości, czyli bandę młodzieżową - powstaje subkultura negatywistyczna wobec kultury dominującej warstwy średniej

Walter Miller uważa, że niezdolność do spełnienia wymagań narzucanych przez warstwę dominującą to zbyt mało, aby doszło do wytworzenia odrębnej, „negatywistycznej” grupy, gdyż do wytworzenia trwałej subkultury potrzebne jest działanie czynników „pozytywnych”, pozytywnych nie tylko negatywnych.

• wg niego subkultura tworzy sieć norm wywodzących się z „punktów skupienia”:

• trudności

• twardość

• cwaniactwo

• podniecenie

• los

• niezależność

Różnica między koncepcjami Cohena i Millera polega na tym, że Cohen postrzega zachowanie kryminalne jako reakcję na wymuszanie przez warstwę średnią stosowania się do przyjętych przez nią wartości i norm, a Miller przedstawia zachowanie kryminalne jako produkt specyficznej kultury warstwa niższej.

Richard Cloward i Lloyd Ohlin - teoria zróżnicowanych okazji

• grupowanie się nieletnich w zbiorowości o odmiennych cechach, tj. przestępcze, konfliktowe i wycofania.

• Przestępcze - gdy nieletni żyją w środowisku społecznym „nasyconym” dorosłymi kryminalistami, pod których kontrolą pozostają i mogą się od nich nauczyć wykonywania ról społecznych „przestępczych” przestępczych konwencjonalnych

• Konfliktowe - środowiska zdezorganizowane, w których nieletni stykają się ze stabilnym systemem ról społecznych, czy to konwencjonalnych, czy przestępczych - duża ruchliwość pozioma i pionowa oraz niewystarczająca kontrola społeczna nad nieletnimi. Młodzież nie ma wzorca do naśladowania - stan chaosu, który prowadzi do powstania zbiorowości rozwiązujących swe problemy w sposób konfliktowy tzn. stosując przemoc wewnątrz grupy i innych grup.

• Wycofania - powstaje gdy nieletni nie zdołali zaspokoić aspiracji przy pomocy legalnych środków lub nielegalnych, nielegalnych mają dostęp do narkotyków

Ad.c). Teorie uczenia się zachowań przestępnych

• Teoria zróżnicowanych powiązań Erwina Sutherland'a

1. „Zachowanie przestępne jest wyuczone” - nie jest wrodzone, wymaga wyszkolenia

2. „Zachowanie przestępne zostaje wyuczone w interakcjach z innymi osobami w procesie komunikowania się” - werbalny, gestykulacja

3. „Zasadnicza część uczenia się przestępnego zachowania dokonuje się w grupach o bliskich osobistych powiązaniach” - w grupach pierwotnych; środki masowego przekazu odgrywają nieznaczną rolę w genezie przestępnego zachowania

4. „Gdy zachowanie przestępne jest wyuczone to uczenie obejmuje: a). techniki popełniania przestępstw, b). specyficzne ukierunkowanie motywów, dążeń, racjonalizacji postaw”

5. „Specyficzne ukierunkowanie motywów i dążeń jest wyuczone w powiązaniu z określeniem norm prawnych jako wiążących bądź niewiążących” - łączy się z przebywaniem wśród osób, które traktują normy prawne jako wymagające przestrzegania, albo osób dopuszczających się ich łamania

6. „Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszaniu przepisów prawa nad definicjami nie sprzyjającymi ich przestrzeganiu” - ludzie zachowują się w sposób przestępny wskutek zetknięcia się z kryminalnymi wzorcami zachowań oraz odcięcia od wzorców zachowań antykryminalnych

7. „Zróżnicowane powiązania mogą się różnić częstotliwością, trwałością, pierwotnością i intensywnością”

8. „W procesie uczenia się zachowań przestępnych poprzez powiązania z kryminalnymi i antykryminalnymi wzorcami występują te wszystkie mechanizmy, które występują przy każdym uczeniu się”

9. „Ponieważ zachowanie przestępne jest wyrazem ogólnych potrzeb i wartości, nie można go wyjaśniać, odwołując się do tych potrzeb i wartości, gdyż zachowanie nieprzestępne jest wyrazem tych samych potrzeb i wartości” - zarówno złodzieje kradną jak i uczciwi robotnicy pracują dla zdobycia pieniędzy

Albert Bandura - teoria społecznego uczenia się

• jednostka musi zetknąć się z określonym przestępnym zachowaniem, musi je zaobserwować i zapamiętać, ewentualnie musi nabyć potrzebne umiejętności.

• Informacji dostarcza jednostce przede wszystkim rodzina, zbiorowości rówieśników i sąsiedzkie, a także środki masowego przekazu

• Tak wyuczone zachowania mogą jednak nie zostać nigdy podjęte, gdyż uruchamiają je dopiero odpowiednie bodźce wyzwalające:

• Awersyjne - np. frustrujące, wywołujące emocje o zabarwieniu ujemnym

• Instrumentalne - związane z dążeniem do określonej korzyści

• Modelujące - związane z rozhamowującym lub pobudzającym wpływem otoczenia na podejmowanie określonych czynności

• Instrukcyjne - wynikające z posłuchu wobec osób znaczących lub autorytetów

• Związane z chorobą lub zaburzonym stanem psychiki

• Wyuczone zachowanie może być wzmocnione i utrwalone, ale wzmocnienia nie pochodzą wyłącznie z zewnątrz

Teorie technik neutralizacji Greshama Sykes'a i Dawida Matz'a

• „Techniki neutralizacji”

• zaprzeczenie odpowiedzialności - niezawiniony przez siebie zbieg okoliczności

• zaprzeczenie bezprawia - jego działanie nie wyrządziło nikomu krzywdy lub tylko nieistotną

• zaprzeczenie ofiary - jego ofiara zasłużyła sobie na takie potraktowanie

• potępienie potępiających - usprawiedliwianie, że inni też tak postępują albo nawet gorzej

• powołanie się na wyższe racje - np. pobił w obronie przyjaciela

Ad.d). Teoria kontroli Emila Durkheim'a

• przestępczość jest zjawiskiem normalnym, które zawsze występuje w każdym społeczeństwie, ponieważ:

• Zachowanie łamiące normy społeczne jest czynnikiem dynamizującym społeczeństwo - zmusza je do nieustannej rewizji swego stosunku do własnych wytworów kulturowych, dostarczając przy tym kryteriów ocen (ocenić co jest „dobre” można gdy widzi się co jest „złe”) - nawet gdyby nie było przestępstw, to ludzie i tak wynajdą zachowania ich zdaniem godne potępienie - wykreują przestępczość

• Człowiek ze swej natury jest egoistyczny i nie ma biologicznie uwarunkowanych hamulców powstrzymującym przed krzywdzeniem innych ludzi

• Społeczeństwo musi wytwarzać środki zdolne do powstrzymywania ludzi przed popełnieniem przestępstw, aby utrzymać nasilenie przestępczości we właściwych granicach

• Więź społeczna jest tym, co pozwala społeczeństwu na kontrolowanie zachowanie jednostek

• Stan ładu społecznego - stan norii

• Anomia - stan braku jednoznacznych określeń, co jest dopuszczalne , a co zakazane w wymiarze zbiorowym

Travis Hirschi → przyczyną przestępczości jest osłabienie lub zerwanie więzi społecznej

• Elementy więzi społecznej:

• Przywiązanie - pozytywny związek emocjonalny z osobami z bliskiego otoczenia oraz wynikające z tego wyczulenie na ich zalecenia, dostarczane przez nich wzorce, oczekiwania, itp.

• Zaangażowanie - wynika z uczestnictwa w działalności, którą uznaje się za ważną, a popełnienie przestępstwa mogłoby to uczestnictwo postawić pod znakiem zapytania albo przekreślić - wywarzenie korzyści i strat wynikających z działań przestępnych (tyle, że ktoś nie zaangażowany w coś wartościowego niema nic do stracenia)

• Zaabsorbowanie - wynika z udziału w działalności zgodnej z prawem , co nie zostawia miejsca na działalność przestępczą

• Przekonanie - gotowość do przestrzegania norm prawnych, co wynika z akceptacji tych norm - im niższy, tym większe prawdopodobieństwo zachowania sprzecznego z normami prawa

• Brak lub osłabienie któregokolwiek z elementów tworzących więź społeczną może prowadzić do zachowań przestępnych

TEORIE REAKCJI SPOŁECZNEJ z „Granice Tolerancji”

• Udzielają odpowiedzi na pytania: jak powstają normy społeczne, jakie są reakcje społeczeństwa wobec osób, które popełniają przestępstwa, jakie konsekwencje reakcje te powodują

• Tym, co interesuje reprezentantów kierunku reakcji społecznej, jest proces, w trakcie którego dochodzi do uznania pewnych osób za dewiantów, oraz skutki wynikające z tego faktu

• W ujęciach tych mniej ważne jest, dlaczego ktoś narusza normy, istotne jest natomiast, dlaczego uznany jest za naruszającego normy

• W paradygmacie etiologicznym, kontrola społeczna powstrzymuje dewiację, a w podejściu reaktywnym kontrola społeczna wywołuje dewiację

• Na wskutek działania kontroli społecznej dochodzi do określenia repertuaru zachowań nie aprobowanych

• Przez to dochodzi do uznania konkretnej osoby za dewianta

• Powstanie tego kierunku datuje się na początek lat sześćdziesiątych

SYMBOLICZNY INTERAKCJONIZM A KIERUNEK REAKCJI SPOŁECZNEJ

• Generalne założenia ontologiczne i epistemologiczne nurtu naznaczania społecznego wywodzą się z interakcjonizmu społecznego, który to z kolei wywodzi się z chicagowskiej szkoły socjologii i psychologii społecznej (Cooley, Thomas, Znaniecki, Dewey, Mead)

• Zarys koncepcji Meada

• Jaźń kształtuje się podczas interakcji z otoczeniem, „istotnymi innymi” (relacje typu face to face), w ramach grup pierwotnych

• Interakcje zachodzą w procesie komunikowania się za pomocą gestów; gesty:

• Nieznaczące- natychmiastowa reakcja na bodziec, np. odruchy bezwarunkowe, cechują głównie zwierzęta

• Znaczące- cechują interakcje międzyludzkie, reakcje uprzednio zinterpretowane, uświadomione, celowe, których charakter jest symboliczny, dochodzi do uzgadniania znaczeń miedzy uczestnikami interakcji; chodzi o to, aby partnerzy mogli poprawnie odczytać znaczenia gestów i przekazać je→ aby to było możliwe, trzeba utożsamić się, „wejść w skórę” partnera (przyjmowanie ról partnera)

• Dzięki przyjmowaniu postawy innej jednostki możemy traktować naszą jaźń jako przedmiot obserwacji i spoglądać na siebie z boku, oczami otoczenia

• Cechy symbolicznego interakcjonizmu

• Interakcja jest konstruowana, a nie wyzwalana (ludzie konstruują swe działania w trakcie ich wykonywania, a nie reagują mechanicznie na zewnętrzne bodźce)

• Działanie dokonuje się na bazie definicji sytuacji, w której człowiek działa; definiowanie jest stałym procesem

• Interakcja jest symboliczna, ponieważ dokonuje się za pośrednictwem wspólnych symboli

• Interakcja zachodzi przez przyjęcie roli partnera

• Przyjmowanie roli partnera jest centralnym, zakłada ono wyobrażenie o sobie, jak się jest widzianym z punktu widzenia drugiego

• Interakcja ma charakter wyłaniający się- pewne cechy wymieniają się w jej trakcie i nie miałyby miejsca, gdyby nie połączone działania partnerów

• Nie istnieje obiektywna rzeczywistość- wszystko, co jest, stanowi wynik subiektywnego postrzegania sytuacji; sens i znaczenie jest różne dla wszystkich

• Perspektywa reakcji społecznej a symboliczny interakcjonizm

• Ład, porządek społeczny, jest wynikiem chwiejnej równowagi między antagonistycznymi dążeniami poszczególnych grup

• Dewiacja jest procesem, a nie stanem

• Konformizm i dewiacja są symbolami tworzonymi w procesie konstruowania rzeczywistości, nie zaś stanami, którym można by przypisać różnice obiektywne

• Kontrola społeczna stanowi zmienną niezależną w procesie tworzenia dewiacji (dewiacja wynikiem działania kontroli społecznej)

• Dewiacja ma charakter relatywny, a nie absolutny- zależy od przyczyny, osoby, kontekstu

• Mechanizmy kreowania dewiacji i dewiantów maja charakter uniwersalny

KITSUSE I CICOUREL: POSTULATY TEORETYCZNE I DYREKTYWY METODOLOGICZNE

• Propozycja Kitsusego

• Nie samo zachowanie różnicuje „porządnych ludzi” i naruszycieli norm; kategoria „odmieńców” powstaje w procesie reakcji społecznej, w wyniku którego pewne osoby zostają określone jako dewianci, inne zaś nie

• Zauważył pewną niekonsekwencję u Mertona, który zaliczył rytualizm do zachowań dewiacyjnych- zdaniem Kitsuse' a rytualizm jest z gruntu konformistyczny

• Zaproponował następujące dyrektywy badawcze: dewiacje należy rozpatrywać jako proces, w trakcie którego członkowie grup, społeczności lub społeczeństwa: 1)interpretują zachowanie jako dewiacyjne 2)definiują jednostki zachowujące się w taki sposób jako dewiantów określonej kategorii 3)traktują ich w sposób uważany za stosowny wobec danej kategorii dewiantów

• Socjologiczną kategorię dewiantów tworzy dopiero negatywna opinia społeczna; dewiacja istnieje tylko w takiej mierze, w jakiej spotyka się z reakcją społeczną (dlatego też działalność instytucji formalnej kontroli społecznej może spowodować, że jedynie nieznaczna część tych zachowań znajdzie odbicie w rejestrach urzędowych stanowiących podstawę zestawień statystycznych i odwrotnie)

• Postulat rezygnacji z absolutystycznego ujmowania norm społecznych na rzecz ujęcia relatywistycznego i kontekstowego

KONCEPCJA ERIKSONA

• Osią zainteresowania Eriksona była rola dewiacji w utrzymywaniu ładu społecznego i wyznaczaniu tożsamości kulturowej grup

• Dewiant i dewiacja

• Dewiacja- zachowanie uważane powszechnie za wymagające zainteresowania instytucji kontroli społecznej, to znaczy zachowanie, z którym „należy cos zrobić”

• Dewiację tworzy społeczeństwo → proces naznaczania

• Nie każdy odbiegający od normy uważany jest za dewianta; różnica między tymi, którzy „dorabiają się” etykietek, a tymi, których zostawia się w spokoju jest wynikiem tego, w jaki sposób społeczna widownia segreguje i kategoryzuje wiele elementów obserwowanego przez siebie zachowania

• Filtrująca funkcja społecznej widowni przejawia się przede wszystkim w tym, że ustala ona, jakie zachowania są niepożądane, nieobyczajne, szkodliwe

• Dewiacja a porządek społeczny

• Charakterystyczną cechą społeczności jest bliski, bezpośredni kontakt tworzących je osób i wspólne doświadczenia, co sprawia, że każda społeczność ma poczucie odrębności; społeczność ma wyznaczone granice w sensie przestrzennym i kulturowym

• Jedną z istotniejszych funkcji społeczności jest stałe wyznaczanie i utrzymywanie granic w przestrzeni kulturowej- aby nie doszło do połączenia z innymi społecznościami, każda społeczność winna mieć określony zasób aktywności, wartości, zwyczajów etc., które tylko dla niej są charakterystyczne; istnieje zatem umowna, względna i niedokreślona granica między zachowaniem właściwym a niewłaściwym

• Publiczne akty potępienia są i były głównym źródłem informacji o granicach systemu normatywnego społeczności

• Zachowania dewiacyjne nie są zwykłą usterką w mechanizmie działania społeczeństwa, lecz w kontrolowanych rozmiarach mogą stanowić istotny warunek utrzymania stabilności życia społecznego

• Funkcje instytucji kontroli społecznej

• Zasadniczym celem kontroli społecznej wcale nie jest całkowite wyeliminowanie zjawisk dewiacyjnych, ale ich utrwalanie

• Gdyby nawet istniejący aparat kontroli wyeliminował wszystkie zachowania niezgodne w danej społeczności z obowiązującymi normami, to organizacje do zwalczania zjawisk patologicznych, aby nie pozostawać bez zajęcia zaczęłyby definiować jako dewiacyjne zachowania te, które dotychczas były uważane za normalne

• Rejestrowane rozmiary zachowań dewiacyjnych są uzależnione od technicznych środków, jakimi w danej chwili dysponują dane instytucje

• Ponieważ każde społeczeństwo ma określone granice (odnoszące się przede wszystkim do sfery kulturowej), maję też określone „style dewiacji”- pewna grupę zachowań szczególnie potępianych

• Naruszenie wartości centralnych jest spowodowane m. in. tym, że w każdym społeczeństwie pewna grupa ludzi świadomie decyduje się na czyny godzące w te wartości w ramach wyrażenia protestu przeciw wyznawanym normom (buntownicy w rozumieniu Mertona)

• Inna grupa ludzi narusza normy związane z wartościami szczególnie istotnymi dla społeczeństwa wskutek nadmiernego dążenia do ich realizacji (innowatorzy w rozumieniu Mertona)

• Dewiant i jego konformistyczny odpowiednik żyją w bardzo podobnym świecie znaczeń i symboli, interesują się zbliżonymi aspektami otaczającej ich rzeczywistości; dewiant i konformista są wytworem tej samej kultury, wymysłem tej samej wyobraźni

• Dewiacyjna rola społeczna powinna mieć charakter przejściowy (jak wszystkie inne role); jednak w wyniku braku zinstytucjonalizowanych procedur, za pomocą których sygnalizowano by zakończenie pełnienia roli dewianta, rola ta nabiera charakteru stałego; skutki publicznej stygmatyzacji są prawie nieodwracalne

• Jeżeli np. były przestępca wychodzi z więzienia, to społeczeństwo skłonne jest do traktowania takiej osoby zgodnie z jej ostatnią rolą społeczną, to jest właśnie z rolą dewianta

• Reakcją na taką postawę społeczeństwa może być powrót do zachowań dewiacyjnych

KONCEPCJA BECKERA

• Zachowanie staje się dewiacyjne dopiero w wyniku reakcji społecznej

• To, że przestępcy naruszają normy, nie oznacza, że są oni grupą homogeniczną, zamkniętą

• Dewiację tworzą grupy społeczne przez ustanawianie reguł, których naruszanie stanowi dewiację, a także przez stosowanie tych reguł wobec poszczególnych ludzi i etykietkowanie ich jako outsiderów

• Dewiacja nie jest cecha czynu popełnianego przez jednostkę, lecz jest skutkiem stosowania przez innych reguł i sankcji wobec „winowajcy”; sam czyn nie jest dewiacyjny, jest nim dopiero, gdy tak zostanie określony

• Zaetykietkowani dewianci mają jedną wspólną cechę: ich zachowanie dewiacyjne wyszło na jaw, oni zaś zostali naznaczeni piętnem odmieńców

• To, czy zachowanie będzie uznane za dewiacyjne jest uzależnione od wielu okoliczności

• jest zmienne w czasie

• od tego, kto naruszył normę i kto był tym naruszeniem poszkodowany

• kobiety z reguły dostają niższe wyroki za te same czyny, co mężczyźni

• ci z niższych sfer mają gorzej, niż ci z wyższych

• od tego, jakie skutki pociąga za sobą dany czyn

• społeczeństwo poprzez ustanawianie norm i reguł, a także sankcji w wyniku ich naruszenia, kreuje dewiację i dewiantów

• ten sam człowiek, który jednego dnia jest konformistą, następnego dnia może stać się już przestępcą w wyniku zmiany prawa

Zachowania:	zgodne z regułami	sprzeczne z regułami
postrzegane jako dewiacyjne	błędnie oceniane	dewiacja czysta
nie postrzegane jako dewiacyjne	konformistyczne	dewiacja ukryta

Konformistyczne- zgodne z regułami i nie postrzegane jako dewiacyjne

Błędne ocenianie- gdy posądzi się kogoś o coś, czego nie zrobił

Dewiacja ukryta- zachowanie łamie reguły postępowania, lecz społeczna widownia nie jest tego świadoma i nadal traktuje je jako konformistyczne

Dewiacja czysta- stanowi naruszanie reguł i jest tak odbierane przez społeczna widownię

• u podstaw tworzenia i egzekwowania reguł społecznych leży władza i siła

• grupy społeczne kreujące normy to grupy dzierżące władzę polityczną, ekonomiczną

• SEKWENCYJNY MODEL DEWIACJI- ujęcie procesu stawania się dewiantem

• Wg Beckera, symultaniczne ( a takie było do tej pory) ujęcie procesu dewiacji nie pozwala na uchwycenie faz rozwoju danego zachowania

• Każdy etap rozwoju ma własne, różne przyczyny; każdej dającej się wyodrębnić fazie nasilania się dewiacji odpowiadają tylko jej właściwe czynniki warunkujące zachowania bądź też rola czynników operujących w trakcie całej złożonej sekwencji jest w każdej fazie inna

• Pierwszym szczeblem kariery dewiacyjnej jest popełnienie nonkonformistycznego czynu, który stanowi naruszenie pewnego zbioru reguł (może być świadomy i nieświadomy [np. pierwszy papieros z marihuaną wypalony nieświadomie])

• Dlaczego ludzie są w zdecydowanej części konformistami?- zaangażowanie

• Intencjonalni dewianci

• Ci, którzy mają relatywnie mało do stracenia- są słabo związani z systemem zobowiązań konformistycznych

• Ci, którzy co prawda ą związani konformistycznym systemem wartości i norm, lecz osłabiają ich wpływ za pomocą technik neutralizacji

• Ci, którzy naruszają normy dążąc do osiągnięcia konformistycznych celów (np. złożenie na szefa donosu chcąc zdobyć jego posadę)

• Istotnym momentem w rozwoju kariery dewiacyjnej jest pierwsze publiczne określenie danej osoby jako dewianta → zmiana publicznej tożsamości jednostki

• Każdy człowiek posiada wiele statusów (płeć, kolor skóry, zawód etc.) → tworzy się ich hierarchia, a jeden z nich staje się najważniejszym, symbolicznym identyfikatorem- jeszcze do niedawna w wielu krajach najważniejszy był kolor skóry; również status dewiacyjny u dewianta wysuwa się jako najważniejszy- najpierw określa się go jako dewianta danej kategorii, a dopiero później wnioskuje się o tym, w jakie jeszcze statusy może być on wyposażony

• Każdemu statusowi głównemu towarzyszy zespół nieformalnych cech posiłkowych- zakłada się, że posiadacz statusu głównego jest również wyposażony w określony zestaw cech posiłkowych

• W wyniku popełnienia przestępstwa, następuje symboliczna generalizacja z jednego, uznanego za niewłaściwe zachowania także na inne cechy dewianta; przekonanie, że to zachowanie powtórzy się jeszcze wielokrotnie w przyszłości

• Tego typu rozumowanie uruchamia mechanizm samospełniającego się proroctwa- osoba publicznie określona jako dewiant bywa w rezultacie takiej identyfikacji odcinana od uczestnictwa w grupach konformistycznych

• Odrzucenie dewianta przez społeczeństwo może prowadzić do tego, że zaczyna on naruszać również inne normy społeczne, których wcale nie zamierzał łamać, lecz zmuszony jest do tego okolicznościami

• Od naznaczonego dewianta zaczyna się oczekiwać „złego zachowania” i oczekiwania te często się spełniają

• Mechanizm samospełniającego się proroctwa spycha naznaczonego dewianta na margines życia społecznego, w kierunku podkultury dewiacyjnej- końcowym etapem kariery dewiacyjnej jest przystąpienie do zorganizowanej grupy dewiacyjnej; członkostwo w takiej grupie umacnia tożsamość dewiacyjną

• Istnieje większe niż uprzednio prawdopodobieństwo, że dewiant, który przystępuje do takiej grupy będzie kontynuował dotychczasową działalność (uczy się unikać kłopotów i nabywa umiejętności uzasadniania swoich czynów)

RODZAJE DEWIACJI I TYPY NAZNACZEŃ

• Dewiacja pozytywna i negatywna

Negatywna- takie zachowanie, które w poszczególnych grupach, środowiskach czy społeczeństwach są traktowane jako „złe”, niepożądane, naganne, stanowią naruszenie nakazu- nie są aprobowane

• Znaniecki wprowadził podział na zboczeńców podnormalnych (czyli dewiantów negatywnych) i nadnormalnych (dewiantów pozytywnych

• Jerzy Kwaśniewski- my love zajmuje się dewiacją pozytywną; zachowania takie określa się mianem: nonkonformizmu innowacyjnego (twórczego), konstruktywnego antagonizmu, moralnego perfekcjonizmu, „twórczego niepokoju” etc.

• Kwaśniewski, najcudowniejszy, najwybitniejszy, najmądrzejszy polski socjolog wymienia pozytywnych dewiantów- są to: honorowy krwiodawca, osoba ratująca komuś życie z narażeniem swojego, osoba trwale przeciwstawiająca się korupcji i nadużyciom, osoby wybitnie uczciwe (czyli mój Kwaśniewski!!!)- te postawy skłonni jesteśmy aprobować

• Wg

• Stygmaty w ujęciu Goffmana

• Zainteresowania Goffmana koncentrowały się na codziennych relacjach osób „normalnych” z dewiantami

• Wprowadził do socjologii pojęcie „stygmat” (a Tannenbaum i Becker- „etykietka”)

• Kiedy spotykamy nieznajomego, może się w nas zrodzić wątpliwość, czy aby ta osoba nie ma złych, niepożądanych cech → cecha ta staje się stygmatem

• Tożsamość oczekiwana (wszystko to, czego oczekujemy lub wymagamy od człowieka, z którym mamy się zetknąć- np. że będzie w pełni sprawny fizycznie, że jego aparycja nie będzie budziła odrazy, że będzie miał intelekt w granicach normy, że nie będzie niezrównoważony psychicznie)

• Zdarza się, że oczekiwana tożsamość nie będzie zgadzała się z cechami, które jednostka faktycznie posiada- tożsamość rzeczywista

• Trzy rodzaje stygmatów:

• Wzbudzające niechęć do ułomności ciała- różnorodne zniekształcenia fizyczne

• Wady charakteru jednostki- słaba wola, despotyczność, niestałość, nadmierna wybuchowość, nieuczciwość etc.

• Stygmat plemienny- rasy, narodowości, religii

• Zdaniem Goffmana można być potępianym, odrzucanym, traktowanym jako obywatel drugiej kategorii, mimo, że nie uczyniło się nic złego, bo posiada się pewne cechy, które nie są aprobowane w danej kulturze

• Można również posiadać stygmat będąc w pełni niewinnym, tylko dlatego, że nasz bliski uczynił coś zdrożnego, lub cechuje się złymi właściwościami (czarny kolor skóry, dzieci alkoholika, krewni chorego na AIDS)

• Właściwości zdyskredytowane- pewne odmienności jednostki są natychmiast widoczne, bądź jednostka zakłada, że otoczenie wie o ich istnieniu (deformacja twarzy, brak kończyny etc.)- wówczas głównym problemem interakcji (dla osoby noszącej stygmat i dla partnera interakcji) jest poradzenie sobie z tą sytuacją

• Właściwości dyskredytujące- to takie, o których jednostka zakłada, że nie wie o nich otoczenie, lub takie, któóre nie są widoczne gołym okiem (tendencje homoseksualne, głuchota, impotencja, analfabetyzm)- jednostka ma wtedy dylematy (powiedzieć, czy nie powiedzieć, zataić, czy nie zataić)

• Dewiacja osiągnięta i przypisana

• Mankoff rozwinął myśl Goffmana; wyróżnił dwa rodzaje dewiacji:

• Osiągniętą- jest to status wynikający z działania, jakiegoś zachowania, którego intencją jest naruszenie jakiejś normy (złodzieje, zabójcy, prostytutki, narkomani)

• Przypisaną- status dewianta uzyskuje się niezależnie od działania czy intencji (np. jeżeli ktoś jest wyjątkowo szpetny)

• Naznaczanie i samonaznaczanie

• Naznaczanie- przez społeczną widownię

• Samonaznaczanie- jednostki same są świadome faktu, że coś je wyróżnia z otoczenia i że jakaś ich cecha lub zachowanie są oceniane ujemnie

• Dewiacja ukryta- gdy ktoś uznaje, że działa niezgodnie z kryteriami swojej grupy odniesienia, lub gdy uświadamia sobie, że otoczenie będzie postępowanie to potępiało; dlatego dewiant ukryty, w obawie przed sankcjami, usiłuje postępować tak, by otoczenie w dalszym ciągu miało go za konformistę (J. Lober)

• Warren i Johnson również zwrócili uwagę na istnienie samonaznaczania- określili je jako „naznaczanie symboliczne”

• Wielu ludzi posiadających pewne cechy ma pełną świadomość, że te cechy uważane są za złe, co jest warunkiem uruchomienia procesu naznaczania

• Phufl- aby doszło do naznaczania symbolicznego, muszą być spełnione trzy warunki:

• Świadomość istnienia reguł

• Świadomość, że postępuje się w nieaprobowany sposób

• Świadomość, że „tacy” ludzie są nisko oceniani

• Istnieje również kategoria nonkonformistów, którzy świadomie się stygmatyzują i pozostają w opozycji do świata konwenansów; dla samonaznaczającego się dewianta- nonkonformisty brak reakcji społecznej może stanowić kłopot; stawiałby bowiem pod znakiem zapytania cały wysiłek włożony w nonkonformistyczny styl bycia, który godzi w konwenans; społeczeństwo wyrządza im krzywdę w wypadku braku reakcji

MECHANIZMY NAZNACZANIA

• Stereotypy dewiacyjne

• Stereotypizacja i typizacja są naturalnymi cechami człowieka; aby sprawnie funkcjonować w otaczającym ich świecie, ludzie zmuszeni są kategoryzować, szufladkować rzeczywistość

• Stereotypy ułatwiają interakcje w sytuacjach, w których nie wiemy, czego się spodziewać po nieznajomym partnerze; klasyfikujemy go do znanego nam już „rodzaju ludzi”

• Nie wiedząc jeszcze, czego się możemy spodziewać po konkretnej osobie, wiemy już, czego możemy się spodziewać od danej osoby jako przedstawiciela określonej kategorii

• Korzenie stereotypów tkwią w niewiedzy- opieramy się na wiedzy potocznej, opowiadaniach znajomych etc.

• Im większy dystans społeczny między nami a daną kategorią osób, tym większe prawdopodobieństwo myślenia stereotypowego

• Wizerunki dewianta są z reguły stereotypowe, bo „normalni” ludzie rzadko mają możliwość osobistego kontaktu z dewiantami

• Jedną z konsekwencji stereotypów dewiacyjnych jest to, że od dewiantów oczekujemy postępowania zgodnego z naszymi, często mylnymi, wyobrażeniami o tym, jacy oni są

• Konsekwencje stereotypów dewiacyjnych

• Stereotypy są traktowane jako rzeczywiste zestawy cech lub zachowań poszczególnych dewiantów lub ich kategorii

• Skutkiem stereotypów jest tendencja do oczekiwania „złego zachowania” od dewianta oraz do interpretowania sytuacji niejednoznacznych jako przejawów dewiacji

• W rezultacie istnienia stereotypów dochodzi do odrzucenia przez społeczną widownię osób odpowiadających stereotypom dewiacyjnym

• Stereotypy stanowią podstawę do prowadzenia selekcji jednostek, które mają być formalnie naznaczone piętnem dewiacyjnym

• Ceremonie degradacji statusu

• Ceremonie degradacji statusu- moralne oburzenie, jakie wzbudza dane postępowanie, wyraża się w tak zwanym publicznym oskarżeniu, w trakcie którego oskarżyciel stara się dowieść, że sprawca jest przedstawicielem gorszego typu ludzi

• W trakcie ceremonii degradacji statusu przypisuje się dewiantowi „nowe” motywacje, staje się on „nową” osobą; w ceremonii degradacji statusu chodzi o to, by:

• Pozbawić człowieka dotychczasowej tożsamości i nadać mu nową, gorszą tożsamość

• Powiązać konkretne, „złe” zachowanie z szerszym podłożem motywacyjnym działania sprawcy oraz jego pozostałymi cechami charakteru

• Udowodnić, że „sprawca” jest typem człowieka, który mógłby dopuścić się inkryminowanego celu

• Ceremonia degradacji statusu staje się skuteczna, gdy udaje się dowieść, że sprawca jest przedstawicielem gorszego typu ludzi

• Sprawca i przestępstwo muszą być „wyjęte z obszaru normalności”

• Świadkowie muszą dostrzec właściwości sprawcy i zdarzenia w kontraście do ich moralnych przeciwieństw (np. złodziej- dobry obywatel)

• Oskarżyciel musi się reprezentować tak, aby nie ulegało wątpliwości, że nie działa jako osoba prywatna, lecz jako reprezentant interesu publicznego

• Oskarżyciel musi przekonać świadków, że działa w imię wartości nadrzędnych i wykazać swoje prawo do występowania w imieniu tych wartości

• Oskarżyciel winien zaakacentować dystans do osoby sprawcy oraz sprawić, by świadkowie również odczuwali ten dystans

• Sprawcę należy rytualnie odseparować od miejsca, jakie zajmował dotychczas w porządku normatywnym

• Retrospektywne interpretacje

• Mechanizm retrospektywnych interpretacji jest pochodną ceremonii degradacji (jest częścią składową czy kontynuacją)

• Skoro dewiant został już uznany za „nowego człowieka”, reinterpretacji ulegają również fakty z jego „byłego życia” pod kątem nowej, dewiacyjnej tożsamości- „retrospektywne interpretacje to proces, w trakcie którego rozpatruje się przeszłe zachowania jednostki w świetle nowych informacji dotyczących jej dewiacji”

• Bierze się stąd, że widownia społeczna dąży do uzyskania poczucia zgodności nowej, dewiacyjnej tożsamości jednostki z jej postępowaniem w przeszłości

• Retrospektywnych interpretacji mogą dokonywać zarówno „zgeneralizowani inni”, jak i „istotni inni” (np. rodzina)

• Uzgadnianie rzeczywistości

• W tym mechanizmie chodzi o to, że w trakcie interakcji dewianta ze społeczną widownią dochodzi do ustalenia treści i znaczenia zachowania dewiacyjnego, do przyjęcia bądź odrzucenia dewiacyjnej etykietki

• Jednostka, której grozi etykietka, może się starać zanegować ten fakt, albo przynajmniej „wytargować” zmianę etykietki na mniejszą (np. że nieumyślnie dokonało się przestępstwa etc.)

• Normalizacja (Davis)

• To proces, w wyniku którego jednostka zaczyna traktować jako normalne i moralnie akceptowane to, co początkowo uderzało ją jako nienaturalne, dewiacyjne etc., niezależnie od tego, czy to pierwsze wrażenie było uzasadnione, usprawiedliwione i trafne

• Polega na stopniowym „oswajaniu” uczestników interakcji z faktem dewiacji jednego z partnerów, w wyniku czego społeczna widownia przestaje z czasem postrzegać dewianta przez pryzmat jego dewiacyjnego statusu

• Trzy fazy procesu normalizacji dewiacji

• Fikcyjna akceptacja- pozorna, udawana akceptacja dewianta wynikająca z kurtuazji

• Faza przejścia- dochodzi do wzajemnego przejmowania ról między dewiantem a otoczeniem; zaczyna się postrzegać dewianta przez pryzmat także innych jego cech, nie tylko dewiacyjnych

• Instytucjonalizacja znormalizowanych interakcji- polega na uznaniu dewiacji za fragment „osobowości” dewianta; wprawdzie ten coś posiada, ale to nie przeszkadza w normalnych kontaktach z nim; prawdziwa akceptacja

ANALIZA KIERUNKU REAKCJI SPOŁECZNEJ

• Można wyróżnić trzy płaszczyzny analizy zjawiska dewiacji

• Zagadnienie społecznego tworzenia dewiacji

• Działalność instytucji kontroli społecznej (decydują o tym, że konkretni ludzie zostają uznani za dewiantów)

• Interakcje dewianta z otoczeniem

• Zwolennicy kierunku reakcji społecznej popełniają błąd: rola dewiacyjna wcale nie musi być jedyna, czy dominująca → dewianci mogą pełnić kilka ról na raz (konformistycznych i dewiacyjnych); istnieje stopień „wejścia w rolę” i stopień „trwałości” (najbardziej trwałe są role homoseksualistów, osób z poważnymi zaburzeniami psychicznymi, następnie zaś narkomani i alkoholicy)

33

---