ZAGADNIENIA OGÓLNE

ANTROPOLOGIA - nauka o człowieku.

ANTROPOS - człowiek, LOGOS - nauka

TROPHE - w górę patrzę, z góry patrzy. Określenie człowieka jako istoty wyprostowanej wśród tych ssaków,jak człowiek, ludzie patrzą w górę.

Człowiek jako osoba rozumna ARYSTOTELES w cały obszar biosfery. Człowiek jest wytwórcą kultury a także uczestniczy - jest jej częścią. Człowiek jest istotą kulturową (człowiek jest podmiotem i przedmiotem kultury)

ANTROPOLOGIA - nie ma definicji:

-rowijała się w wieku XIX,

-wiążę się z badaniem kultur egzotycznych o odmiennym stylu życia od tego, które jest znane badaczowi kultury,

-próbuje odpowiedzieć na pytanie dlaczego występują różnice kulturowe,

-zajmuje się badaniem ludzi nie jednostka, (człowiekiem, historia, ludźmi jako społeczeństwo tym zajmuje się socjologia),

-jest nauką młodą, naukowy charakter dzięki badaniom kultur TAJLORA . Zainteresowało to badaczy, że ludy odkryć geograficznych to ludzie rozumiejący i ich odmienność spowodowała zainteresowanie. Na początku to zainteresowanie było niezdrowe Pierwszy punkt zaczepienia badań społecznych była egzotyczność,

-powstała w czasach kiedy człowiek wyobrażał sobie, że inni są prymitywni więc trzeba im zanieść kulturę i ich ucywilizować,

-bada odmiennościkulturowe na przestrzeni wieku.

-atropologia to przedmiot teoretyczny akademicki,

-antropologia nie gwarantuje zrozumienie innej kultury, a religijność nie gwarantuje, że zbadamy dobrze dana religie.

LEVI - STRAUSS ANTROPOLOGIA: ETNOGRAFIA, ETNOLOGIA - etnos - naród, lud; logos - nauka - ludoznstwo,

ANTROPOLOGIA WŁAŚCIWA widzi w życiu społecznym system którego wszystkie aspekty są ze sobą ściśle zespolone. Zjawiska o socjologiczne jest wcześniejsze dla człowieka.

JOSEF GREENBERG - antropologia jest najrozleglejszą z naukowych dyscyplin których przedmiotem jest rodzaj ludzki, zainteresowanie całym obszarem geograficznym, zainteresowanie tak odległymi dziedzinami jak: język, struktury społeczne, ekspresja. Antropologia jest przedmiotem dyscypliny naukowej, której podmiotem jest człowiek w aspektach społecznym, kulturowym. Antropologia to przedmiot antropologii gdyż jest cechą specyficznie ludzką.

ANTROPOLOG

-zajmuje się człowiekiem w znaczeniu kulturowym, filozoficznym, socjologicznym.

-jego zadanie to poznać zrozumieć, przedstawić, zlikwidować bariery, wyjaśnić pojęcia, zrozumieć człowieka. Postawa teoretyczna, że jest istotą kulturową, koordynowanie wszystkich prac związanych z analizą różnych zjawisk by odpowiedzieć na pytanie kim jest człowiek? - to jest dla psychologii, biologii, filozofii. Człowiek jest kimś więcej niż historia, biologia jest bytem kulturowym, który łączy te rzeczy,

-antropolog ma za zadanie zbadać jakie mechanizmy decydują o orzasze ludzkim. Szukanie wspólnego mianownika, który opowie na pytanie kim jest człowiek,

-antropolog powinien znać różne kultury,

-antropolodzy zajmowali się na początku kulturą przedpiśmienną. Miała ona pokazać ewolucje kultury oraz poznać mechanizmy stałe i wspólne w kulturze oraz określić sposób oddziaływania na siebie kultur. W antropologii nie ma spójnego języka i ściśle określonej terminologii gdyż to nauka młoda,

-przedmiotem antropologów jest m.in. religia, sztuka ludowa, święta, rytmy życia.

PYTANIE ANTROPOLOGÓW ; dlaczego człowiek mówi językami różnymi i jest rożna kultura? Na początku 19 wieku twierdzono, że człowiek jest w wstanie wszystko zbadać, ocenić, dzisiaj z większą rezerwą o tym mówimy.

PYTANIE ; czy jest możliwość aby człowiek żyjący w jakieś kulturze zrozumiał inną kulturę?

Zadania antropologa: rozpoznanie kultury, sposobu widzenia kultury, stworzenie mapy kultury ludu.

Antropologia trudno zbadać problem do końca a wszystko opiera się na religii. Inne religie nie musza mieć założenia aby wszyscy poznali ich religie są tacy, którzy chcą aby wszyscy poznali ich religie.

POSTAWA ODWROTNOŚCI - że inne kultury maja prawo istnienia a inne nie - należy wyzbyć się wartościowania religii. Każda kultura uważa się za najlepszą- należy zrezygnować z wartościowania kultur aby jakaś nie stała się najwartościowszą.

Zadanie antropologii - analizowanie kultur, cywilizacji te co są i te co były.

CHRZEŚCIJAŃSTWO WCZESNE - była znana z badań wiemy, że we wczesnym kościele połowa nabożeństwa była realizowana razem ze wszystkimi ludźmi a druga cześć z tymi, którzy mieli chrzest oni poznawali misterium metalogiczne. Idea chrześcijaństwa wprowadzanie w inicjacje wynikało to z prześladowań.

Antropolog może prowadzić badania. B. Dyoniziak stwierdza, że badanie kultur niepiśmiennych są konieczne by poznać kultury.

CYWILIZACJA - postęp wiążący się z wprowadzeniem technologii przemieniający system kulturowy, gdzie społeczeństwo się zmienia. Cywilizacja jest wyrazem postępu także kultury np.; to co w innych krajach jest typowe u nas takie zachowania dziwią i są obce.

Postęp, który wiąże się z wprowadzeniem nowoczesnych technologii, powodują, że społeczeństwa w którym postęp cywilizacyjny następuje zmieniają się pod wpływem akomodacji.

Charakter spojrzenia antropologii na człowieka jako istotę kulturowa wynika z powiązania 3 przyczyn ze sobą:

-człowieka jest istota historyczną - historia jest jednym z elementów, która pomaga zrozumieć człowieka jako istotę kulturową to powoduje, że antropologia nie zajmuje się zagadnieniem ale czerpie z dorobku przedmiotu.

-Dlaczego łączymy antropologie z człowiekiem? Antropolog wczas jest zainteresowany tym jak funkcjonują wspólnoty niepiśmienne a jednocześnie antropolog ma być znawcą zoologii, że są gatunki na wymarciu i ma zrobić wszystko aby wytrwały a jeśli nie jest w stanie tego zapewnić to chociaż powinien zostawić jak najwięcej materiałów, opisywać te kultury.

-Badania kultur pierwotnych, niepiśmiennych (ważne) dla zrozumienia człowieka ma wartość , że niepiśmienne społeczeństwa gwarantują jednooczność kultury im bardziej prymitywna prosta kultura wtedy jeden przedstawiciel kultury jest wstanie nam przedstawić kulturę.

PODDYSCYPLINY ANTROPOLOGII

3 terminy antropologii

-Etnolog

-Etnograf

-Ludoznawstwo

PODDYSCYPLINY ANTROPOLOGII WEDŁUG STRAUSS

-Etnologia,

-etnografia,

-antropologia kulturowa

PODDYSCYPLINY ANTROPOLOGII WEDŁUG RICHARDS

-Antropologia fizyczna

-Antropologia społeczna

-Etnologia i archeologia historyczna

PODDYSCYPLINY ANTROPOLOGII WEDŁUG MUSZYŃSKIEGO Antropologie podzielić na etnologię i etnografie.

Etnografia - zajmuje się opisem (jakiejś) kultury
Etnologia - dokonuje opisu kultury inaczej studia teoretyczno-wyjaśniające

PODDYSCYPLINY ANTROPOLOGII WEDŁUG E. NOWICKIEJ

-Antropologia społeczności pierwotnych(niepiśmiennych) nauka o społeczeństwach przedpiśmiennymi nie posiadających struktury klasowej, najczęściej znajdującej się w głębokiej izolacji. Do niedawna zachowujących wysoki stopień izolacji od innych zbiorowości. Dyscyplina ta bywała czasem nazywana etnologią, antropologią kulturową lub etnografią. Nieraz nazywa się etnologia, nieraz etnografia.

-Antropologia społeczeństw chłopskich - nazywa się inaczej antropologia kultury ludowej. Chłopstwo stanowi część większych , strukturalnie rozwiniętych, złożonych społeczeństw, a jego kultura była przedmiotem zainteresowania folklorystów, badaczy obyczajów, materialnych form życia ludzkiego i tak zwanej sztuki naiwnej. W stosunku do tej poddyscypliny antropologii bywa czasem używane określenie „etnografia". Termin ten zawiera jednak też zupełnie inne treści. W takim ujęciu etnologia to nauka o wszelkich aspektach kultur, etnografia zaś ogranicza się tylko do jednego, materialnego, ich aspektu. To podejście nie jest jednak zgodne z odczuciami przeważającej część antropologów i nie będzie dalej rozwijane. We współczesnej antropologii dominuje pogląd o niemożliwości rozdzielenia aspekt materialnego, społeczno-behawioralnego i ideowo-wartościującego zjawisk kulturowych, które leżało u podstaw dawniejszych klasyfikacji zjawisk kulturowych. W zakres antropologii społeczności chłopskich wchodzą badania nad ludową literaturą, obrzędowością, sztukami plastycznymi, muzyką, wzorami współżycia, kontrolą społeczną i strukturą wzajemnych zależności w warstwie chłopskich społeczeństw cywilizowanych. Badacze kultury mówią, że ma ta antropologia do siebie to, że zachowuje pewne zjawiska, struktury społeczne, obyczaje, religijność, pobożność, mentalność. Badacz zajmuje się kulturą folkloru, bada materialne formy życia, formy kultury - kultury naiwnej. Aspekty obyczajów wiejskich piśmiennych. Etnograf bada to co jest zapisane.

-Antropologia społeczności miejskich - badanie cech pewnych zjawisk i funkcjonowania, badanie rożnych grup etnicznych, które znalazły się na granicy życia miejskiego są to grupy etniczne, które próbują adoptować się do kultur miejskich. Ostatnio coraz wyższe miejsce wśród działów antropologii zaczynają zajmować badania nad kulturą małych zbiorowości mniejszości etnicznych, grup żyjących w obrębie złożonych gospodarczo i strukturalnie społeczeństw, w tym również społeczeństw przemysłowych. Przedmiot badań antropologii zbiorowości miejskich zazębia się z przedmiotem zainteresowań socjologii. Jednakże sposoby stawiania problemów, metody i techniki stosowane w badaniach nad tymi zbiorowościami znacznie się różnią w obu tych dziedzinach. Jedną z osobliwości podejścia antropologicznego jest pewien rodzaj wnikliwości wynikający z trak­towania lokalnych zbiorowości miejskich jako społeczności obcych kulturowo i dążenie do opisania ich w ich własnych kategoriach -i niejako od wewnątrz. Metody i techniki antropologiczne nie dają możliwości zbadania niektórych aspektów życia tych zbiorowości, zwłaszcza w wymiarze historycznym.

Stosunki lokalnych zbiorowości miejskich z szerszym środowiskiem są jednak istotne dla zrozumienia ich kultury, a ten aspekt często bywa przez antropologów pomijany.

W praktyce antropologowie środowisk miejskich skupiają się na badaniu określonych zbiorowości, zbiorowości najuboższych, żyjących w slumsach wielkich metropolii, a także enklaw etnicznych i religijnych, małych grup sąsiedzkich w najniższych warstwach społecznych. Antropologia w ten sposób przyczynia się do poznania i zrozumienia złożoności i rozmaitości kulturowej w obrębie naszego europejsko-amerykańskiego kręgu kulturowego. Antropologowie tej orientacji zajmują się na przykład problemami adaptacji mniejszościowych grup etnicznych do życia w wielkim mieście, powstawaniem i funkcjonowaniem tak zwanej kultury nędzy (polskim czytelnikom znane są na przykład prace Oskara Lewis. Etnicznie zróżnicowane met­ropolie stają się laboratorium, w którym bada się różnorodność kulturową człowieka.

Dla rozwoju tego kierunku antropologii szczególnie ważne były lata 60, kiedy to w USA i w Europie Zachodniej narodził się nowy ruch etnicznego odrodzenia; wiele problemów związanych ze zróżnicowaniem kulturowym nabrało wówczas w świadomości społecznej ogromnego znaczenia.

-Antropologia historyczna - kultura antropologii historycznej to obszar badan historyków dla antropologa ciekawy obszar, który bada daną kulturę, fakty, antropologie społeczeństwa, są to badania cywilizacji przedhistorycznych i historycznych. Antropologia historyczna początek miała we Francji jest to badanie pewnych sposobów myślenia społecznego i kultur, aby badać związki międzykulturowe należy próbować odpowiedzieć na pytanie kim jest człowiek.

Interesującym działem antropologii kulturowej, który rozwinął się we Francji i zaowocował stałą serią niezwykle cennych badań, jest antropologia historyczna. Jej istota polega na zastosowaniu podejścia znamiennego dla antropologii do materiału, z którego korzysta historyk. Wzór nauki o społeczeństwie egzotycznym, przedpiśmiennym i o prostej strukturze zostaje tu zastosowany do badania dawnych społeczeństw o skomplikowanej strukturze spo­łecznej i zaawansowanej organizacji politycznej. Analizujemy systemy wartości, modele rodziny, kategorie moralne czy wzory estetyczne (na przykład odbiór i porządkowanie kolorów) w dawnych okresach rozwoju cywilizacji europejskiej. Powstają prace dotyczące europejskiego kręgu kulturowego i pozaeuropejskich społeczeństw cywilizowanych, takich jak cywilizacja starożytnych Chin. To połączenie materiałów historycznych z problematyką i metodami antropologii dało w efekcie wartościowy kierunek badań. W obrębie antropologii wraz z gromadzeniem się wiedzy o różnych działach kultury rośnie liczba podziałów wewnętrznych związanych z badaną sferą kultury. Tak na przykład powstała antropologia religioznawcza, studia nad mitologią, nad literaturą ustną, językoznawstwo ludów pierwotnych, antropologii polityczna, gospodarcza.

Przedmioty naukowe to:

-historia

-Archeologia jako dziedzina nauki zajmuje się wykopaliskami, prowadzenie prac wykopaliskowych. Antropolog korzysta z pracy archeologa korzysta z owoców ich pracy by zrozumieć dana kulturę. Prace nad cywilizacjami, które należą do prahistorycznych. Antropolog to badacz okresów przedhistorycznych.

-Lingwistyka - 2 DZIAŁY: lingwistykę języków posiadających pismo i lingwistykę języków niepisanych W dziejach lingwistyki istniały dwa, często odrębne nurty, które różniły się metodami badań w zależności od typu posiadanych dokumentów: ustnych lub pisanych. Wspólnym obszarem zainteresowań antropologii i lingwistyki są języki społeczeństw przedpiśmiennych.

-Religioznawstwo - jest dziedziną której przedmiot wiąże się z przedmiotem antropologii. Problematyka religii od zarania istnienia antropologii była ważnym jej działem. Jednak religioznawstwo rozwijało się również niezależnie od antropologii, zajmując się teorią religii i tak zwanymi wielkimi religiami monoteistycznymi Religioznawstwo antropologiczne bada systemy mitologii, rytuał! i wierzenia społeczeństw charakteryzujących się tradycją ustną, antropologia ma za zadanie przedstawić system wierzeń danych społeczności, przez system analogii i porównania próbuje stworzyć całość i odpowiedzieć jak człowiek żył w co wierzył.

-Antropologia fizyczna - wywodzi się z filozofii, rozwija się na gruncie refleksji, abstrakcji. Będziemy opierać się o abstrakcje. Antropologia fizyczna nauka o fizycznym zróżnicowaniu człowieka w przestrzeni oraz biologicznym zróżnicowaniu gatunku homosapiens. Antropologia kultury interesuje nas zróżnicowanie człowieka. Aantropologia fizyczna idzie w ciekawych kierunkach(szympans, goryle) badają, że moją one zdolność posługiwania się językiem migowym.

ANTROPOLOGIA KULTUROWA JAKO PRZEDMIOT

Antropologia kulturowa i jej działy Wszystkie dziedziny stanowiące rdzeń antropologii kulturowej mają pewną wspólną właściwość. Jest nią poszukiwanie cech typowo ludzkich, czyli tych, które wiążą się z kulturową istotą człowieka. Dotyczy to także antropologii fizycznej, która szuka cech biologicznych specyficznych dla gatunku Homo sapiens, zwłaszcza mających związek z powstaniem i rozwojem kultury ludzkiej, antropologię kulturową interesują odrębności człowieka wynikające z faktu posiadania przezeń kultury. Poszukiwanie cech specyficznej ludzkich to nić łącząca pozornie tak odległe nauki, jak nauka religii i nauka o rozwoju fizycznej budowy człowieka, nauka materialnych przejawach najwcześniejszych okresów kultury nauka o językach pierwotnych. W odniesieniu do wyróżnionych tu - do pewnego stopnia sztucznie - poddyscyplin (a ściślej pól zainteresowań) antropologii czasem bywają używane takie pojęcia, jak etnologia" czy etnografia. Będę jednak unikała tego rodzaju skojarzeń, by uniknąć zagmatwanej i dla tej książki nieistotnej dyskusji terminologicznej. Pominięta tu zatem zostanie kwestia niezwykle chaotycznego rozwoju terminologii stosowanej do określania dziedzin wiedzy o społeczeństwach pierwotnych, wiejskich,ludowych. W dziejach antropologii bałagan był tak ogromny a sposób używania poszczególnych pojęć tak dowolny, że stosow­na wydaje się rezygnacja z bliższych informacji na ten temat. Co więcej wydaje się, że do owej tak zmiennej terminologii znakomita większość antropologów po prostu nie przywiązuje większej wagi. W zasadzie antropologię można podzielić na antropologię akademicka, która stawia sobie głównie cele poznawcze, i antropologię stosowaną, zainteresowaną celami praktycznymi. Wyniki badań antropologicznych, podobnie jak i innych nauk społecznych, mogą mieć istotne znaczenie praktyczne. Mogą być Przydatne dla polityków społecznych, pracowników instytucji zarządzających, a także dla reformatorów społecznych i legislatorów. W związku z zapotrzebowaniem na konkretną wiedzę antropologiczną w praktyce społecznej powstała odrębna poddyscyplina antropologii, zwana antropologią stosowaną. Badania zaliczane do poddyscypliny są często wynikiem bardzo wyraźnie rysujących dążeń badacza, jego systemu wartości.

Antropologia społeczna -W tradycji naukowej i w wielu podziałach antropologii kulturo­wej wyróżnia się antropologię społeczną i kulturową. Na przykład Edward E. Evans-Pritchard po wyodrębnieniu antropologii fizycznej dokonuje podziału antropologii na etnologię i archeologię oraz antropologię społeczną. Tak zwaną antropologię społeczną traktuję tu jako jeden z działów antropologii kulturowej, gdyż jej przedmiotem podstawowym są te zjawiska kulturowe, które wiążą się ze strukturą i organizacją społeczną. Antropologia kulturowa jest bowiem pojęciem ^;szerszym, antropologia społeczna zaś staje się jednym z bardzo istotnych jej działów, może nawet najbardziej istotnym. Kiedy badamy kierunki rozwoju antropologii, jej kształtowanie się w różnych krajach, obserwujemy, że problematyka społecznej organizacji zbiorowości pozaeuropejskich, plemiennych i przedpiśmiennych, silne zainteresowanie wzbudziła w Wielkiej Brytanii. W Stanach Zjednoczonych stosowano od początku istnienia tej dziedziny termin „antropologia kulturowa" na zmianę z terminem „etnologia", co było wyrazem zainteresowania raczej wytworami kulturowymi niż organizacją społeczną. Ciągle istnieje pewna odmienność orientacji badawczych antropologów brytyjskich, dla których problemy struktury społecznej i organizacji politycznej pozostają centralnym tematem badań, i antropologów amerykańskich częściej skupiających się na badaniu wytworów kulturowych . Często takie same przedmioty, na przykład mitologię, religię czy zasady własności, bada się po prostu z różnych punktów widzę nią. Jest to więc jedynie przez tradycję ukształtowana odmienność zainteresowań, która nie może stanowić podstawy wydziela nią się osobnych dyscyplin. Bariery między nauką rozwijaną w po szczególnych krajach mają tendencję do zmniejszania się; sądzę, że różnice między antropologią społeczną i kulturową nie mają głębszego znaczenia metodologicznego i poznawczego. Kultura i życie społeczne to dwa prawie całkowicie nierozróżnialne aspekty człowieczeństwa. Życie człowieka, w przeciwieństwie do innych gatunków prowadzących społeczny tryb życia, jest, bowiem zarazem społeczne i kulturowe. Wprawdzie w obrębie rodziny Hominidae życie społeczne jest historycznie wcześniejsze od kultury, ale dopiero pojawienie się kultury pozwoliło wyróżnić je przedstawiciela jako człowieka. Kultura zatem, a nie życie społeczne, ma znaczenie definicyjne przy określaniu gatunku, a nawę rodzaju ludzkiego. Oczywiście życie społeczne człowieka jest ściśli związane z kulturą, gdyż opiera się na normach przekazywanych nie na drodze biologicznej, ale w sposób społeczny. Takie normy regulują stosunki między jednostkami i grupami, organizują nie hierarchię społeczną, zakres funkcji, są efektem socjalizacji, określanej czasem mianem enkulturacji, czyli wpajania kultury. Proces wchodzenia w życie społeczne jest u człowieka procesem wchodzenia w kulturę. Uczenie się funkcjonowania w społeczeń­stwie jest równocześnie uczeniem się kultury. Socjologię i ant­ropologię można sensownie rozróżnić w płaszczyźnie przedmiotowej tylko o tyle, o ile aspekt społeczny życia ludzkiego można od­różnić od jego aspektu kulturowego. Niektórzy badacze, tak jak Siegfried F. traktują to, co kulturowe to, co społeczne jako dwa wymiary opisu tej samej rzeczywistości.

KULTURA - POJĘCIA I JEJ DEFINICJE. JEDNOSTKI ELEMENTARNE W BADANIU KULTURY

Kultura - wywodzi się od łac. Słowo COLERE - uprawa, uprawianie roli, cultus agri - kultura uprawy) całokształt działań człowieka, ludzkości. Dorobek we wszystkich sferach istnienia: materialnej, duchowej. W definicji kultury mogą pojawiać się takie pojęcia jak: przekazywanie, wytwór, duchowość. Mówiąc o kulturze myślimy o wszystkim. Całokształt dorobku ludzkiego.

Kultura w dzisiejszym pojęciu wśród antropologów nie może być rozumiana w znaczeniu wartościującym ale jest to zespół wielu zjawisk, których wzajemne powiązania(relacje), ukierunkowania i oddziaływania mogą być opisywane i analizowane ale nigdy nie wartościowane.

Kultura oddziałuje na człowieka a on na nią. Kulturą zajmuje się dziedzina KULTUROZNAWSTWO.

Po raz pierwszy w 1688 roku zastosował słowo kultura Stephan Pufendorf w dziele „O rzeczach naturalnych i pochodzeniu”.

Różne formy kultury zauważamy w różnych dziedzinach nauk: filozofia kultury, historia kultury, antropologia kultury, socjologia kultury, memetyka (mem - gen)

Wartościujące i nie wartościujące rozumienie kultury

neutralne, nie oceniające pojęcie kultury. Wprowadzało opisowy punkt widzenia do badania rozmaitości kultur. Wartościujące pojęcie kultury, dominujące w wieku XIX, zawierało ocenę poszczególnych zbiorowości ludzkich, klasyfikowało je jako wyższe lub niższe lepsze lub gorsze, bardziej lub mniej cywilizowane czy kulturalne. Kultura była pojmowana jako zjawisko kumulujące się i narastające w toku dziejów, stopniowalne. W znaczeniu nie wartościującym, kultura to zespół wielu zjawisk, których wzajemne powiązania, uwarunkowania i oddziaływa­nia mogą być opisywane i analizowane, lecz nigdy nie wartoś­ciowane.

Również w języku potocznym coraz bardziej zadomawia pojęcie ściśle opisowe. Otóż obok wartościującego przymiotnika „kulturalny", pojawia się forma przymiot­nikowa „kulturowy", pochodząca od opisowego pojęcia kultury. W słowach „kulturalny" i „niekulturalny" zawiera się pochwała lub nagana, a zarazem pewna informacja o tym, co jest podstawą tego rodzaju oceny. Wartościujące pojęcie kultury jest dla antropologii zdecydowanie za wąskie i odrzucają je i pozostawiają je życiu potocznemu.

Rozumienie kultury może być atrybutywne i dystrybutywne.

-Atrybutywne - cecha stała ludzkości, atrybut życia ludzkiego jest stalą cecha życia ludzi, człowieka. Człowiek jest z natury istotą kulturową (wy stępuj e w korelacji powodującej obopólny związek jego z kulturą). Kultura Przynależy do naszego gatunku. Człowiek — kultura, człowiek istota kulturalna. Kultura jest w liczbie pojedynczej

Dystrybutywne (dwuetapowe)- to rozumienie kultury jako zbioru cech i zjawisk występujących w określonej zbiorowości. Człowiek w kulturze w pewnej relacji, kultur może być tez kilka. Cechą kultury jest dwustronność, kultura jest dystrybuowana do jednostki a zarazem jednostka dystrybuuje kulturę dalej. Jest w liczbie mnogiej.

KULTURA

-Występuje w liczbie pojedynczej, człowiek ma cechę stalą, kultura w tym znaczeniu jest atrybutem człowieka

Kultura ściśle związana z człowiekiem w 2 zwrotnych relacjach -człowiek jest twórca kultury -człowiek ukształtowany przez kulturę jest nosicielem ale także odbiorca kultury. Można powiedzieć za Leo Simmonsem że człowiek tworzy kulturę, jest jej nosiciele, i odbiorcą, a także manipuluje kulturą jako pewnym narzędzie, w życiu zbiorowym.

-Kultura jest zjawiskiem ponad jednostkowym (społecznym), człowiek istotą społeczną, prowadzi społeczny tryb życia, wpływ społeczny na jednostkę. W tym kontekście związana z życiem człowieka w społeczeństwie. Społeczeństwo narzuca definicję czym jest kultura, tworzy wzorce i modele kulturowe, oddziałuje na system zachowań (pozytywnych i negatywnych), wytwarza poczucie dobra i zła(moralność). MALINOWSKI -kultura organizuje Zycie jednostki, - tworzy profil osobowości jednostki,

-CZARNOWSKI Kultura jest zjawiskiem regularnym uznaje on tę regularność zbiorem jako cechę fundamentalną kultury i wtedy możemy mówić o zjawisku kulturowym. Ich wynikiem są materialne i niematerialne efekty, które odznaczają się powtarzalnością, dlatego mogą być ujęte w pewne prawa(możemy je badać).Znakomitego przykładu dostarczył Philip Bagby [zob. 1985], mówiąc o wzorze koronacji jako zjawisku kulturowym.

-Kultura jako zbiór zjawisk wyuczonych - to zbiór zjawisk wyuczonych człowieka, istot, która rozwija się, jest wychowywana w ten sposób, że kształtowane są w nim normy, wzorce, cechy, wychowanie ma charakter świadomy i poza świadomy od strony tego co wychowuje i tego co jest wychowywany. człowiek jest istotą podlegająca enkulturyzacji czyli celowym wprowadzeniem człowieka w obszar kultury i przedstawienie mu zasad występujących w społeczeństwie (postaw, zachowań). Oznacza to, że kultura nie jest przekazywana na drodze biologicznej, za pośrednictwem genów, ale w procesie uczenia się.

-Kultura ma charakter czasowy ( KULTURA MA SWÓJ KRES - CECHA STAŁA KULTURY, MA SWÓJ POCZATEK I KONIEC) kultura rozumiana w sensie zarówno atrybutywnym, jak i dystrybutywnym charakteryzuje sie rozciągłością w czasie. Kultura rozumiana w sensie atrybutywny jako cecha ludzkości, zmieniała się, rozwijała i kumulowała w mi-upływu czasu. rozwija się w czasie podlega różnym procesom kulturowym i pewne rzeczy umiejętności kończą się a rozwijają się nowe.

-Kultura ma charakter przestrzenny ekumena - cała zamieszkała (gdzie pojawia się człowiek, tam też pojawia się kultura), przestrzeń przestała być dla nas problemem, kultura rozprzestrzeniała się od sfer klimatu gorącego aż po sferę arktyczną. kultury określonych zbiorowości wyodrębniały się między innymi w wyniku zajmowania ograniczonego obszaru. Antropogeografia była kierunkiem, który podjął problem zasięgu ekumeny i jej zmian.

-kultura jest systemem o charakterze całościowym (całokształt dorobku). Posiada prawidłowości, jest aparatem adaptacyjnym człowieka do istnienia w świecie, adoptuje go do życia w społeczeństwie.

-Kultura jest prawidłowa. Posiada zespół prawd, kieruje się pewnymi prawami.

-jest aparatem adaptacyjnym człowieka, W antropologii powszechnie podkreśla się rolę kultury jako pośrednika między człowiekiem (istotą biologiczną) a środowiskiem przyrodniczym w którym on żyje. Kultura jako cecha ludzkości bywa traktowa jako mechanizm adaptacyjny człowieka, a poszczególne kultury stanowią sposób adaptacji określonych grup ludzkich do konkretnego środowiska naturalnego (Kluckhohn).

PŁASZCZYZNY ZJAWISK KULTUROWYCH:

-Płaszczyzna materialna(podstawowa) -najbardziej widoczna, człowiek jako istota materialna posługuje się przedmiotami materialnymi do wyrażania swoich aktywności i do osiągnięcia swoich celów.

-Płaszczyzna behawioralna - W każdym zjawisku kulturowy, można odkryć warstwę behawioralna. Postawy i przeżycia wyrażają się bowiem w zachowaniach motorycznych lub werbalnych; w wypadku skrajnie wysublimowanych zjawisk kulturowych, takich na przykład jak przeżycia, odczucia, mamy do czynienia z zachowaniem wewnętrznym,

-Płaszczyzna psychologiczna -Wszystkie zachowania mają u podstaw jakoś przeżywane wartości, są też kierowane mniej lub bardziej otwarcie ujawnianymi postawami i motywami.

-Płaszczyzna aksjonormatyczna - mówimy o niej gdy wyodrębniamy obok płaszczyzny zjawisk psychicznych i behawioralnych aby stworzyć obszar zjawisk o charakterze norm i wartości. Normy zachowań społecznych podporządkowane idealistycznej koncepcji filozoficznej. Badanie norm idealnych, wzorcowych i wartości nazywamy płaszczyzną aksjonormatywną.

Niektórzy autorzy wyróżniają w kulturze formę i treść.

Forma stanowi warstwę bardziej konkretną, Forma jest to, zgodnie z niektórymi ustaleniami, łatwo dostępna dla obserwatora zewnętrznego powierzchniowa strona zjawisk kulturowych.. Przy innych jednak ujęciach formy to struktury wyższego rzędu, wzajemne stosunki między elementami,

TREŚĆ zaś bardziej abstrakcyjną,Treść natomiast to sens, istota, znaczenie, które w sposób bezpośredni dane jest tylko samym uczestnikom kultury, treści zaś to konkretne elementy dzieli cechy kulturowe na: - Uniwersalia kulturowe czyli cechy które odnoszą się do wszystkich dorosłych członków danej zbiorowości - Specjalności, ten zespół cech, który dotyczy tylko niektórych członków zbiorowości

Jeżeli występują one wspólnie - cechy zbiorcze (np. pewien kompleks umiejętności, wiedzy i przedmiotów materialnych które nazywamy rolnictwem, rybołówstwem)

Temat kulturowy Morris E. Opler [zob. 1945] wprowadził w latach czterdziestych pojęcie „temat kulturowy", które zdefiniował jako postulat lub stanowisko otwarcie głoszone lub milcząco przyjmowane, zwykle kierujące określonym zachowaniem lub pobudzające do działania. Tematy kulturowe, zdaniem Oplera], biorą początek z potrzeb i treści społecznych.

Ruth Benedict Sądziła ona, że we wszystkich kulturach występują pewne wspólne tematy kulturowe i że kultury różnią się stopniem ich rozbudowania.

Wzór kulturowy służący do podziału kultury na analityczne cząstki badawcze jest pojęcie „wzór kulturowy". - to mniej lub bardziej ustalony w zbiorowości sposób zachowania lub myślenia - to pewien znamienny dla danej zbiorowości układ cech kulturowych;

Wzór kulturowy należy rozpatrywać w dwóch aspektach: nor­matywnym i behawioralnym. W każdym wzorze obecna jest pewna świadomie przyjmowana norma, a także jej behawioralna realizacja. Dla każdej kultury można sformułować skalę wzorów: od prawie bezwyjątkowo przestrzegany i surowo wymaganych aż do takich, które są znacznie mniej obciążone sankcjami i które są realizowane rzadko. Wzory można klasyfikować zgodnie z typem sankcji grożącej za ich przekroczenie. Z grubsza biorąc, sankcje dzielą się na zewnętrzne i wewnętrzne.

MALINOWSKA INSTYTUCJE - ważna forma wyrażania się kultury, najbardziej powszechna i najwcześniejsza forma kultury; zjawisko kulturowe; przestrzeń badań antropologii. Instytucje - rozumiemy taki system zjawisk jako sieć społecznych i kulturowych stosunków organizujących daną zbiorowość i decydujących o jej specyfice. Obejmuje to pojęcie wszelkie treści w znaczeniu wzoru kulturowego oraz organizację życia zbiorowego. Obnouse - instytucje w dwóch podstawowych znaczeniach: - uznany i ustalony zwyczaj rządzący określonymi stosunkami między ludźmi np. instytucja prawa - organizacja ludzi podtrzymująca istnienie kompleksu zwyczajów (zbiorowości zwyczaj ów)rządzących stosunkami międzyludzkimi np. instytucje kościelne

Istnieje rozróżnienie na : instytucje społeczne o charakterze osobowo-ludzkim, instytucje o charakterze normatywno- behawioralnym

Wczesne instytucje; małżeństwo jako podstawowa powszechna instytucja Cechy wspólne instytucji - autor(ojciec), potencjalny autor(syn, matka, córka), odbiorca( społeczeństwo). Malinowski - „personel instytucji" wszyscy ci, którzy wchodzą w skład instytucji.

POJĘCIA SŁUŻĄCE DO BADANIA ZJAWISK DYNAMIKI KULTUROWEJ:

-DYFUZJA KULTUROWA - określa zmiany zachodzące w kulturze, oznacza przestrzenne rozchodzenie się, przenoszenie się elementów kultury(takich jak: cechy, tematy kulturowe, instytucje, obyczaje) w drodze do zapożyczenia. Może funkcjonować w ramach jednej wspólnoty kulturowej

-DYFUZJONIZM - wszystkie zjawiska występujące w kulturze. Wzajemne oddziaływanie kultur. Dokonuje się w długim czasie.

-EWOLUCJONIZM - mamy do czynienia z przekształcaniem się form kultury od najprostszych po bardziej złożone aż do tych najbardziej złożonych form kultury znanych współcześnie.

-EWOLUCJA KULTUROWA - Jerzy Szacki - ewolucja zakłada jedność świata, jego prawidłowość, genetyczne wywodzenie się jednych form z drugich, jednolitość natury ludzkiej, zmienność zjawisk kulturowych.

-AKULTURACJA - następstwo dyfuzji zachodzi wówczas gdy w bliski kontakt wchodzą dwa odmienne społeczeństwa, które dzielił do tej pory dystans przestrzenny, gospodarczy, kulturalny. Jako swoista forma dyfuzji akulturacja jest procesem gwałtownym czyli zachodzącym w obszarze jednego, dwóch pokoleń

-SYNKRETYZM KULTUROWY - polega na wiązaniu w jednorodną całość elementów pochodzących z różnie genetycznie i historycznie odrębnych kultur. Stworzenie wizji świata gdzie nie narzucamy kultury innym lecz staramy się ja łączyć (szacunek dla innych kultur). Mówimy tu o czymś w rodzaju stapiania się różnych kultur.

RODZINA MAŁŻEŃSTWO W UJĘCIU ANTROPOLOGICZNYM

Rodzina - w antropologii podstawowa instytucja społeczna, którą cechuje wzajemne zobowiązanie, występujące między członkami rodziny wew. Określonej wspólnoty interesów i całego zespołu funkcji

Malinowski od początku stawie tezę, iż mamy do czynienia z różnorodnością koncepcji małżeństw. upatruje czystość przedmałżeńską.

ŚLUB - odniesienie do religii, 1) pierwotny czynnik religijny - zaręczeni spotkanie się 2 osób pod opieka Bóstw, bo jest fundamentem społeczeństwa, 2) społeczeństwo decyduje, małżeństwo nie jest sprawą prywatną małżonków.

4 FUNKCJE RODZINY

-Prokreacja jako pierwotna (rodzenie i płodzenie)

-Społeczna (przygotowanie do wejścia w życie społeczne , opieka, pielęgnacja

-Gospodarcza prowadzenie gospodarstwa domowego

-Kulturowa (przekazywanie dziedzictwa kulturowego)

-Wszystkie funkcje ulegają ustawicznemu przekształcaniu. Pewne z nich SA stałe (opieka, prokreacja)

Wizja teologiczna małżeństwa - małżeństwo jest pierwotne Wizja naukowa małżeństwa - rodzina przed małżeństwem

Wyznaczniki określające kierunek rozwoju rodziny (3):

1POCHODZENIE - mamy w 2 kierunkach - aspekt w kilku liniach. Lineał - kierunek linia

-matrylinearność -(matrylineat) - pochodzenie od kobiety i wyznacza jej rolę w nazwisko. Dziecko dziedziczy nazwisko matki

-patrylineat - pochodzenie w linii od mężczyzn. dziedziczenie nazwiska po ojcu.

-Binelaryzm - czyli od jednego i drugiego, jest to układ na równym poziomie

W 10% państw występuje matrylinearność

2Rezydencja - (zamieszkanie) mamy społeczności lokalne:

3Matrylokalne społeczności - małżonkowie przebywają u rodziny żony(matki). polegają na tym, że mąż przyłącza się do społeczności żony, osiedla się w domu jej rodziców. Zamieszkanie matrylokalne może być stałe lub czasowe.

-Patrylokalna zamieszkaniem zarówno w prawie ojcowskim, jak i macierzystym. Znaczy to, że młoda para przenosi się do społeczności męża. Małżeństwa patrylokalne są zdecydowanie najbardziej rozpowszechnione na całym świecie.

-Neolokalność - Zakładanie swojego gniazda w nowym miejscu żyje się samodzielnie, poza rodziną męża i żony

-Natolokalność - każde z współmałżonków żyje we własnym środowisku rodzina ma charakter dochodzącego

3Władza - system partnerski.

-Matriarchat -sprawowanie władzy przez matkę, kobieta stojąca na czele wspólnoty(społeczeństwo mosuo spod Tybetu)

-Patriarchat - występuje w Polsce, duża zasługa kościoła.

-Typ partnerski - w społeczeństwach euroamerykańskich. Ten układ gwarantuje stronom równość

TYPY RODZIN:

Główne formy charakterystyka.

-rodzina minimalna (nuklearna): (skład: ojciec, matka, dzieci) występuje w postaci dwurodzicielska (dualna)

-Nuklearna złożona (skład: ojciec, matka, dzieci, dziadkowie - rodzina trzypokoleniowa)

-rodzina rozszerzona zwana rodową: (skład: ojciec, matka, dzieci, wnuki inni członkowie naszej rodziny np. ciotki) to układ związków społecznych na czele której stoi mater lub fater i gdzie występują układy rodzinne o charakterze wielopokoleniowym ale w skład, której wchodzą współmałżonkowie, dzieci wnuków a związki mają głównie charakter krwi.

-rodzina zbiorowa zwana złożoną, domową: ( skład: ojciec, matka, dzieci, dziadkowie, inni z rodziny, klienci, słuzba, niewolnicy) domus- wspólnota ekonomiczna, polega na funkcjonowaniu układu rodziny rodowej i wprowadzającej inne osoby do rodziny.

Trzy formy małżeństwa: monogamia, poligamia, małżeństwa multirateralne

Monogamia - czyli l partner w tym samym czasie. Najczęściej występuje

-m. następcza (seryjna)

-m. stała (katolicy)

-m. otwarta (umiarkowana, luźna) protestanci - zakłada możliwość zmiany partnera w wersji czasowej - kontrakt małżeński np. czas małżeństwa na czas podróży (Azja, Afryka, Inkowie, Ameryka pd.).Postulat zmian partnerów co jakiś czas-rotacja. przejściowej - układ, gdzie dochodzi do częstych zmian małżonków, po decyzji jest zmiana partnera (prawo Lewiratu - prawo żydowskie nakazywało by brat po śmierci poślubił jego żonę gwarancja przedłużenie dziedziczenia)

-m. zamknięta(sztywna)

Poligamia - w dwóch odmianach

-poliginia (gyne - kobieta), poli to wiele. Wielość kobiet dla jednego męża,

-poliandria - andrus to mężczyzna a więc małżeństwo jednej żony z wieloma mężami; bigamia - jednoczesne małżeństwo z kilkoma kobietami (przestępstwo).

Prawo lewiratu: w poliginii(brat po śmierci brata był zobowiązany spłodzić dziecko , mimo to, że miał żonę). Inna formą poligamii jest bigamia- jednoczesne małżeństwo z wieloma kobietami.

Małżeństwo multilateralne Oznaczają system w którym zachodzi związek małżeński między co najmniej 2 mężczyzn i 2 kobiety może być systematyczny układ 2 na 2 ale także niesymetryczny 2 mężczyzn i 2 kobiety. Wszystkie kobiety w tym czasie SA seksualnie powiązane z każdym mężczyzna a może być tak, że ten co jest najbardziej wpływowy wspolzyje ze wszystkimi kobietami a ten co najmniej to tylko ze swoja małżonka..

-małż. multilateralne zróżnicowane (takie gdzie rządzi kobieta i ona jest naczelna),

-małż. niezróżnicowane (wszyscy na jednym poziomie). Podział ze względu na zamieszkanie M. multilateralne - rezydencjalne(to samo miasto lub osada), nie rezydencjalne(dzieli ich pewna odległość)

Różnica między poligamia a m. multilateralne występuje tu nie symetryczność. Tam mąż ma kilka żon a tu żona męża jest też żoną innych mężczyzn np. dwóch mężów może mieć dwie żony

Małżeństwo ekskluzywne - poza małżonkiem nikt nie ma dostępu do jego żony;

w małżeństwach inkluzywnych dostęp erotyczny do żony mają inni mężczyźni, którzy wchodzą w obszar małżeństwa albo też niekoniecznie np. prawo Lewiratu gdy brat nie musiał wchodzić w związek aczkolwiek miał wzbudzić potomstwo (w Polsce dawniej „snochactwo" rolę męża zastępował teść).

Małżeństwo rezydencjalne: wszyscy członkowie mieszkaj ą pod jednym dachem. Współmałżeństwa ( Eskimosi)

Małżeństwo nierealne, symboliczne z osobami zmarłymi, formalne zawarte tylko z bogami (westalki w Rzymie)(z drzewami).

Hierogamia jest to małżeństwo o charakterze mistycznym np. niebo z ziemią lub np. kobieta oddana bóstwu na jedną noc.

TRZY GRUPY KTÓRE KLASYFIKUJEMY ZE WZGLĘDU OD WIELKOŚCI:

-Grupy małe od 3 - 15 osób (to głownie grupy o charakterze rozszerzenia rodziny.)

-Grupy średnie od 15 - 150 (200) osób (klasyczna forma . Grupa 50 - 60 osób to klasyczna grupa dla przedpiśmiennych.

-Grupy duże od 200 - do kilku tysięcy osób (miały charakter plemienny, zamieszkiwały możliwość wystąpienia więcej jedzenia. Grupy identyfikowały się na bazie rodzinnym, rodzinne pochodzenie, identyfikacja rodowa. Obok rodu występują klany.

FOKALNOSC - fokus ognisko, to co ogniskuje. Życie matryfokalne, partofokalne.

Religijna i ceremonialna strona małżeństwa Świętość więzów małżeńskich jest spotykana nie tylko w religii chrześcijań­skiej i jest nie tylko przywilejem kultur wyższych. Siła wiążąca samego prawa jest wzmacniana sankcją nadprzyrodzoną wywodzącą się z uroczystej, publicznie celebrowanej, duchowo i etycznie uświęconej ceremonii. Małżeństwo jako kon­trakt prawny jest ważne o tyle, o ile jego pogwałcenie spotyka się z ziemską karą, a jego pełne wypełnienie niesie ziemskie korzyści. Małżeństwo jako sakrament jest w społeczeństwach pierwotnych, podobnie jak i cywilizowanych, chronione przez moce duchowe, nagradzające tych, którzy skrupulatnie i z nabożeństwem wypełniają swe obowiązki małżeńskie, a karzące tych, którzy je lekceważą. Religijny aspekt małżeństwa jest raczej podobny do aspektu prawnego w tym, że przydaje on raczej ważności i świętości innym funkcjom niż ustanawia nowe. Znajduje to wyraz w akcie zawarcia i akcie rozwiązania: religijne rytuały spotyka się przy zaręczynach i ślubie, a rozwód jest często określony i zalegalizowany w sposób religijny. Z kolei w przypadku śmierci zerwanie więzi znajduje swój duchowy wyraz w obowiązkach, praktykach i ceremoniach, które ciążą na pozo­stałym przy życiu partnerze. Obok ceremonii religijnych związanych z zawiera­niem i rozwiązywaniem małżeństwa istotną rolę odgrywa etyka religijna, ustalają­ca reguły życia małżeńskiego, które posiadają sankcję nadprzyrodzoną lub odwo­łują się raczej do poczucia moralnego niż do własnej korzyści. [...]

Symbolika rytuału ślubnego Obrzęd ten jest z reguły aktem rytualnym posiadającym znaczenie symbolicz­ne i uważa się, że ma on skuteczność magiczną, zawiera naukę moralną i wyraża zasady prawne.

KULTURA MYŚLIWYCH GÓRNEGO PALEOLITU, REWOLUCJA NEOLITYCZNA

-Kultura górnego paleolitu - najwcześniejsza faza w dziejach kultury ludzkiej - przypada na okres od ok 35 do ok 8 tysięcy lat temu.

-Za jej pocz. uznaje się powstanie współczesnej formy człowieka - podgatunku Homo Sapiens.

-Jej schyłek przypada na koniec epoki lodowcowej.

-Obejmował okres ponad 20 tysięcy lat.

-W tym czasie powstaje większość instytucji społecznych i form organizacji życia zbiorowego.

Jedność i różnorodność w kulturze górnopaleolitycznej

-Specyficzny typ gospodarki, którym było zaawansowane zbieractwo i myślistwo. Wszystkie ludy prowadziły rozwiniętą
i wydajną gospodarkę łowiecką: polowania na mamuty, mastodonty, słonie, niedźwiedzie, jelenie, konie, ale także na mniejsze: zające, bobry; łowiono też ryby.

-Wykorzystywano „formy narzędziowe” ze środkowego a nawet dolnego paleolitu; ale w tym okresie nastąpił rozkwit broni łowieckiej (do polowania używano dzid, oszczepów, harpunów, różnego typu ostrzy, a w późniejszym okresie także łuków).

-Pojawiło się bogactwo technik i surowców (używano różnego rodzaju surowca kamiennego do tworzenia różnych części narzędzi; często łączono kamień z drewnem, kością lub rogiem). Do wykonywania narzędzi stosowano różne typy kości: zęby, żebra, ciosy mamuta, muszle i skorupy mięczaków.

-Pojawiły się nowe techniki obróbki surowców - rycie rowków umożliwiających przymocowanie rękojeści do narzędzia, technika wiórowa dzięki której uzyskiwano długie i cienkie odłupki o równoległych krawędziach.

-Największej ilości materiałów do produkcji różnych sprzętów oraz mięsa dostarczały ssaki roślinożerne (żyjące zazwyczaj stadnie). Ze skór budowano schronienia, z fragmentów szkieletów wytwarzano przedmioty domowego użytku, z miękkich futer ubrania.

-Za schronienia służyły jaskinie, ale równie często budowano domostwa na powierzchni ziemi, budowano ziemianki lub półziemianki. Czasem kilka lub kilkanaście ziemianek tworzyło obozowisko.

-Zmarłym urządzano pogrzeby; groby były starannie wykonane, wyposarzone w wiele przedmiotów codziennego użytku. Ciała zmarłych często posypywano orchą (czerwonym barwnikiem mineralnym). Niektóre groby chroniono przed drapieżnikami - okładano je płaskimi kamieniami lub dużymi kośćmi zwierząt. Jamy grobowe tworzono w obrębie obozowisk (nie unikano kontaktu ze zmarłymi). Ciała na ogół chowano w pozycji skurczonej z podgiętymi nogami, lub
w pozycji wyprostowanej. Występowały również pochówki zbiorowe.

-Sztuka - przejaw kultury człowieka górnego paleolitu. Przystrajano się różnymi ozdobami, noszono paciorki, bransolety, naszyjniki. W grobach można znaleźć zwłoki ubrane w ozdoby z sierści mamuta, paciorki z przewierconych zębów, muszli ślimaków, kręgów rybich. Na niektórych vprzedmiotach wykonywano ryty (różne wzory: różnoległe kreski, wzór jodełkowy, linia zygzakowata, meander, litery V). Zdobiono narzędzia, zwłaszcza te wykonane z kości.

Innym przejawem sztuki są figurki zwierząt lub kobiet zrobione z kości lub miękkich części wewnętrznych kości mamuta, wapienia, piaskowca, kalcytu, węgla i gliny. Figurki z gliny utwardzano w ogniu. Figurki ckobiet były schematyczne, twarz, ręce i stopy przedstawiono tylko w zarysie, dokładnie modelowano części podkreślające płeć: piersi, uda, brzuchy, najczęściej brzemienne (ten typ sztuki był identyczny w całym górnym paleolicie). Ze zwierząt najczęściej przedstawiano mamuta - zwierzę dostarczające najwięcej pożywienia i innych surowców niezbędnych do przerwania - oraz niedźwiedzia, który w pewnych kulturach był zwierzęciem sakralnym. Pojawiają się też wizerunki wilków, kozic, nosorożców, koni i wielkich zwierząt kotowatych. Sztukę górnego paleolitu można określić jako realistyczną
z elementami schematyzmu, konwencji i symbolizmu. Brak jest fotograficznej wierności przedstawieniu rzeczywistości. Ze sposobu przedstawniania zwierząt można odczytać intencje autorów malowideł: rytem lub farbą podkreślano te części zwierząt, które miały znaczenie gospodarcze, a więc wielkie tusze, grube karki i rogi. Zwierzęta w pozycji kopulacyjnej, figurki kobiet ciężarnych mają związek z kultem płodności.

Do wykonywania rzeźb i malowideł służły całe zestawy narzędzi: dłuta, ryce, pędzle z piór lub futra do nakłądania różnego typu farb mineralnych, rurki do wdmuchiwania farby.Wykonanie tych narzędzi wymagało znacznego zaawansowania techniki, a nawet kunsztu i świadczy o rozwoju specjalności w społeczeństwie górnego paleolitu.

-Malarstwo naskalne - ryty, płaskorzeźby i malowidła wykonywane na ścianach jaskiń. (Ośrodkiem rozwoju były tereny Francji i Hiszpanii; sztukę rozwinęli ludzie kultury magdaleńskiej). Słynne malowidła i płąskorzeźby przedstawiają przede wszystkim zwierzęta łowne: w pojedynkę lub w grupach, a nawet zbiorowych scenach walki lub kopulacji. W ślad za zwierzętami czasem pędzą strzały, co odzwierciedla łowiecki tryb życia twórców. Sztuka naskalna jest znakomitym źródłem informacji o gustach estetycznych, o sposobie myślenia i życia codziennego człowieka górnego paleolitu. Malowidła, płaskorzeźby i ryty wykonywano najczęściej w najdalszych, najgłębszych i trudno dostępnych częściach jaskiń. Brak dopływu naturalengo światła stwarzał konieczność sztucznego oświetlenia, wysokie zaś położenie malowideł świadczy o tym, że budowano specjalne rusztowania, na których pracowali artyści.

Zarówno sztuka, jak i inne przejawy kultury tego okresu wykazują poważne zróżnicowanie w czasie i przestrzeni. Wszystkie zbiorowości prowadziły gospodarkę zbieracko - myśliwską, ale w różnych okresach i na różnych obszarach posługiwały się rozmaitego typi sprzętem, wykonanym w rozmaity sposób. Wszystkie kultury górnego paleolitu rozwijały się od prostszych, mniej złożonych i mnie j wyspecjalizowanych, do bardziej skomplikowanych. Jednak mimo wielu podobieństw każda z nich miała soją specyfikę i swoje osobliwości. Najważniejsze kultury tego okresu: oryniacka, solutrejska, perigodzka
i magdaleńska - występowały na różnych obszarach, a także w różnych okresach częściowo na siebie zachodzących. Różniły sie stylem narzędzi, sztuki, sposoów zamieszkiwania i typem ospodarczego przystosowania do środowiska przyrodniczego.

Rozprzestrzenianie się kultur górnego paleolitu oraz migracje współczesnego człowieka

-Około 8 tysięcy lat p.n.e. całą kulę zeimską (z wyjątkiem Antarktydy) zamieszkiwały populacje ludzkie. Eurazja i Afryka były obszarem, na którym najwcześniej ukształtował się i żył współczesny człowiek. W czasie ustępowania lodowca poziom wód w oceanach był o kilkadziesiąt metrów niższy niż obecnie - między poszczególnymi kontynentami występowały lądowe pomosty, po których mogły się dokonywać migracje na Wyspy Brytyjskie, do Australii oraz do Ameryki Północnej.

-Ludność z północno - wschodniej Azji przybywała do Ameryki prawdopodobnie kilkoma falami, z których pierwsza mogła się pojawić w Nowym Świecie już około 25 - 27 tysięcy lat temu. Wcześniejsze migracje były mało prawdopodobne, gdyż obszar dzisiejszej Cieśniny Beringa i wysp Morza Beringa był na tyle chłonny w okresach, gdy stanowił pomost lądowy, iż przebyć go mogły tylko grupy ludzi o zaawansowanej technice, umiejących wytwarzać odpowiednie ubrania i budować domostwa chroniące od mrozu i wiatru. Ostatnia taka fala ludności musiała się pojawić na obszarach arktycznego wybrzeża Ameryki około 4,5 tysąca lat temu, kiedy to przybyła tu ludność protoeskimoska. Ludność azjatycja górnego paleolitu przebyła wąski korytarz między dwoma lodowcami i znalazła dogodne miejsce do polowań na otwartych stepach, gdzie żyły wówczas wielkie ssaki. Dzięki dogodnemu klimatowi nowi mieszkańcy, dysponujący początkowo dość prostymi narzędziami łowieckimi opanowali cały kontynent Ameryki Północnej.

-Na terenie Ameryki Północnej rozwinęły się trzy wielkie kultury zwane w amerykańskiej archeologii tradycjami. Były to: tradycja polowań na wielką zwierzynę, stara tradycja Kordylierów i tradycja pustynna. Kultury myśliwskie oraz zbierackie plemiona Indian z obu Ameryk i Eskimosów z wybrzeża arktycznego stanowią bezpośrednią kontynuację kultur górnopaleolitycznych. Nie znaczy to, że w ich obrębie nie zachodziły w ciągu tysiącleci istotne zmiany. Wzbogacały się
o różne innowacje techniczne umożliwiające skuteczniejszą eksploatację środowiska. Jednak pod względem ech generalnych , trybu życia i wynikających stąd cech społecznych i umysłowych wszystkie zbieracko - myśliskie społeczeństwa zamieszkujące do niedawna różne kontynenty były w mniejszym lub większym stopniu spadkobiercami tego typu kultur.

REWOLUCJA NEOLITYCZNA

-Pierwszy w dziejach ludzkości i kultury ludzkiej przewrót, który dokonałsię niezależnie od jakichkolwiek przemian natury biologicznej człowieka.

-Dokonała się za sprawą sił kulturowych; stanowiła reakcję kultury luzkiej na przemiany środowiska przyrodniczego.

-Terminu „rewolucja” użyto na skutek wielkich przeian w kulturze ludzie; przemian w stosunku człowieka do przyrody, a także w stosunkach międzyludzkich, a więc w organizacji życia społecznego.

-Rewolucja neollityczna wyznacza przejście od gospodarki nieproduktywnej do produktywnej, od naturalnej do interweniującej, od symbolicznej i biernej do narzucającej wolę cżłowieka i aktywnej.

-Myśliwska gospodarka przedneolityczna polegała na symbiotycznym współdziałaniu z przyrodą i wykorzystywaniu jej zasobów i możliwości; gospodarka neolityczna prowadziła do podporządkowania przyrody człowiekowi. Wyrażało się to
w przejściu od myślistwa i zbieractwa do hodowli i ronictwa. W związku z tym musiało się dokonac wiele przemian w trybie życia, w organizacji społecznej, w rocznym rytmie życia zbiorowego, a także umysłowości.

-Wtórnym skutkiem rewolucji neolitycznej było pojawienie się wielu nowych umiejętności, sprawności, rodzajów i zasięgów więzi społecznej.

-Uprawa roślin i hodowla zwierząt wiązały się ze względnie osiadłym trybem życia (conajmniej w cyklu rocznym - uprawiane rośliny trzeba było pielęgnować i czekać na zbiór plonów). Człowiek bardziej niż dawniej wiązał się z zamieszkiwanym terytorium. Ilość pracy wkładanej w zagospodarowanie przyrody była o wiele większa niż u myśliwych, a to powodowało rodzenie się poczucia własności.

-Dobytek, którego nie trzeba było ciągle przenosić z miejsca n amiejsce można było gromadzić i powiększać. W związku
z tym pojawiło się w powszechnym użyciu wiele nowych przedmiotów i nowych umiejętności (powstało garncarstwo, tkactwo, plecionkarstwo, metalurgia; używano naczyń ceramicznych mających wiele zalet, których nie miały naczynia z innych surowców, np. drewna czy skorup orzecha - są one bowiem trwałe, odporne na ogień, utrzymują wodę; mogą służyć do gotowania).

-Rozwinęła się umiejętnośc przędzenia, tkania, a także wypalania (w związkó z użytkowaniem rozmaitych surowców roślinnych i zwierzęcych). Oprócz skór zwierząt do wyrobu ubrań zaczęto wykorzystywać przetworzoną sierść zwierząt hodowlanych i włókna roślin.

-Obok tradycyjnie używanego kamienia , kości, rogu, drewna, skorup i muszli zaczęto stosować metale: miedź, brąz, potem żelazo, stopniowo doskonaląc ich obróbkę.

-Pojawiło się myślenie perspektywiczne, wynikające z konieczności planowania i działania z wyptrzedzeniem.

-Nastąpił ogromny wzrost ludności związany ze zmniejszeniem się śmiertelności niemowląt. Pojawilo się więcej pokarmów, którymi można było je wykarmić, nawet gdy matka musiała karmić kilkoro dzieci naraz lub gdy nie starczało jej naturalnego pokarmu. Szanse na przeżycie niemowlęcia były o wiele większe w zbiorowości osiadłej niz w zbiorowości ciągle koczującej.

-W wyniku rewolucji neolitycznej nastąpił gwałtowny wzrost wiedzy, doświadczeń i informacji skupionych w zwarte systemy intelektualne - nastąpiło duże natężenie kontaktów międzyludzkich.

-Gospodarka umożliwiła produkcję nadwyżek żywności - spowodowało to częściowe odciążenie niektórych osób od obowiązku zdobywania pożywienia i zaowocowalo rozkwitem specjalizacji, rozkwitem rzemiosła i życia obrzędowego.

-Zaczęły się tworzyć różnice społeczne o charakterze hierarchicznym, które można ujmować w kategoriach warstw i klas społecznych opartych na ststusie materialnym, przywilejach i obowiązkach.

-Szczytowym osiągnięciem rewolucji neolitycznej było powstanie ośrodków miejskich oraz organizmów państwowych.

Proces neolityczny i jego mechanizmy

-Rewolucja była procesem długotrwałym i złożonym. Wiązała się ze zmianami zachodzącymi w obrębie różnych społczeństw, dyfuzją kulturową i migracjami ludności.

-Proces ten rozpoczął się ok 13 tysięcy lat p.n.e. i trwał kilka tysięcy lat.

-Towarzyszyły mu zasadnicze zmiany krajobrazu, a także fauny i flory. Wraz z odsuwaniem się lodowca na północ odchodziła wielka plejstoceńska fauna. Za stadami ogromnych zwierząt przenosiła się na północ ludność górnopaleolityczna, ale pewna jej część pozostawała na dawnych terenach, przystosowując się do zmieniającego się klimatu. Nad jeziorami pochodzenia lodowcowego gospodarka przystosowała się do rybołówstwa. (ten przejściowy okres w dziejach ludzkości nazywany jest mezolitem).

-Mezolit - przez jednych określany jako regres kultury (chodzi o zanik sztuki naskalnej), a przez innych jako okres szybkich przemian o charakterze postępowym (rozkwit techniki wykonywania drobnych narzędzi łowieckich).

-Wraz z wycofaniem się lodowca następowało osuszanie się klimatu na obszarach , które dotąd cechowały się bujną roślinnością. Malała tam liczba zwierzyny łownej i przetrwanie grup ludzkich stawało się coraz trudniejsze.

-Ludność zaczęła przestawiać się z gospodarki zbieracko - łowieckiej na czysto zbieracką. Większośc pokarmów składała sie
z nasion dzikich traw.

-Pierwszym etapem uprawy roślin było przypadkowe rozsiewanie nasion dzikich roślin wokół obozowisk. Zbierane
i przechowywane w obozie i jego pobliżu nasiona - przypadkowo zasiane - dawały plony.

-Z czasem ulepszano przepływ wody w strumieniach i źródłach w taki sposób, aby nawadniały pożądany obszar.

-Najprostszą formą rolnictwa była uprawa ręczna, czyli kopieniactwo. Podstawowym narzędziem była kopaczka kijowa.

-Rozwinęło się planowe łowiectwo - ochrona jednych zwierząt, na przykład samic i łodych, i zabijanie innych, na przykład samców i sztuk starszych.

-Zaczęto stopniowo oswajać stada najpierw dzikich owiec i kóz, a później bydła.

KOŁO ŻYCIA I RYTUAŁ W ŻYCIU CZŁOWIEKA

Rytuał jest to świadome i stylizowane (naśladujące, symboliczne, wzorcowe) powtarzanie zachowań koncentrujących się na jakimś seansie lub celu. Powtarzanie wywodzi się częściowo z instynktów, może być odczuwane jako rodzaj przymusu. Za rytuał można uznac każdy bez wyjątku zestaw zachowań, o ile jest powarzalny, opatrzony mitem, symbolką oraz elementami magii (czyli stylizowany).

Ryuały powstają często przez oddzilenie jakiejś sekwencji zachowań (ruchów, gestów, słów) od konkretnego zachowania, z którym pierwotnie występowały. Sekwencje te pochodzą z zachowań dotyczących codziennego życia, z zachowań osób znaczących (szamanów, przywódców), z naśladowań zdarzeń przyrody lub odtwarzania treści odmiennych stanów psychoczno - mentalnych. Rytuały powsają również przez nadawanie intencjonalności określonym zachowaniom, aktom myślenia i wiary, nakierowywania ich na coś.

Rytuały, które są spotykane we wszystkich poznanych społeczeństwach i kręgach kulturowych, skoncentrowane na indywiduum od jego urodzenia po śmierć:

-Rytuały wzajemnego poszukiwania i dobierania się ludzi, głownie zaloty, poszukiwanie przyjaciół, powierników, współpracowników oraz rytuał łączenia się w pary i związki multilateralne; zaloty przechodzą, choć należy podkreślić, że nie muszą w

-rytuały zaślubin, zaś tworzenie grup społecznych w rytuały ich cementowania. Obok nich w aspekcie życia płciowego, zwykle występują rytuały

-płodności irodzenia. Dalej należy wymienić

-rytuał dojrzewania człowieka

w sensie płciowym

społecznym

intelektualno - duchowym

-rytuał przejmowania ogólnie ważnej lub specjalistycznej roli społecznej (głównie przywódczej i zawodowej),

-uzdrawiania,

-powrotu do równowagi lub też jej utrzymania,

-rytuały odnawiania, regeneracji, odmładzania się (są próba radzenia sobie z przemijaniem, z proesem starzenia się, chorobą. Mają one zatrzymać w człowieku siły witalne lub wywołać ich powrót do niego, osłabiać przemijanie i starzenie się),

-umierania, śmierci i pogrzebowe,

-odradzania się lub ewentualnego trwania po śmierci.

Rytuały dotyczą w pierwszym rzędzie przekraczania granic między okresami biologicznego rozwoju człowieka, jego trwania i ustania jego życia (narodziny, adolescencja i nabieranie mocy, starzenie się i słabnięcie, umieranie). Nie mniej mocno zaznaczają one utrwalenie więzi i ról społecznych (rola dziecka, dorosłego, uzdrawiacza, czy pracownika zawodowego). Niezwykle ważne są rytuały będące próbą wpływania na odmładzanie człowieka, jego przeciwstawianie się przemijaniu oraz będące próbą dbania o równowagę (głównie środowiska naturalnego,
w którym ludzie żyją, ale także równowagę psychiczną, społeczną). Wreszcie rytuały dotyczą zdarzeń wykraczających poza realność (śmierć, odradzanie się).

Inny podział rytuałów:

-genezy (początku) - rytuały związane z wyobrażeniami kosmogonicznymi, stworzenia, narodzin bóstw i ludzi.

-przejścia (środka) - rytuały przejścia; przejścia od dzieciństwa do dojrzewania, przejmowania roli dorosłego, narodzin i śmierci.

-eschatyczne (końca) - dotyczą rzeczy ostatecznych, głównie śmierci i tego, co po niej może nastąpić.

Typy aktywności rytualnych:

-przygotowawcze - np. do przejęcia roli szamana, do porodu, do wojny;

-wzmacniające i cementujące zastane stosunki i więzi - np. rytuały totemiczne (czczenie zwierzęcia symbolizującego solidarność społeczności), rytuał noworoczny lub obrzęd libacyjny zakładający komunikowanie się z bóstwami, z przodkami, w ogóle rytualne picie czegokolwiek (wywaru z określonych roślin, alkoholu);

-wprowadzające coś nowego - np. nowego członka społeczności, nowego boga, nowe narzędzie czy nowy rytuał;

-inicjacyjne - wprowadzające w coś ważnego, wtajemniczające w coś ukrytego.

Najczęściej wyste pują rytuały inicjacji, które przybierają postać nazywaną rytuałem przejścia. Inicjacja to wprowadzanie i wtajemniczanie kogoś - nazywanego aspirantem, adeptem - w coś, co jest dla niego nowe, co przekracza jego dotychczasową wiedzę, moc, ststus (np. w tajniki rzemiosła). Sedno inicjacji ujmowane jest
w stwierdzeniu: „do tej pory nie wiedziałeś, teraz będziesz wiedział”. Nie jest to wiedza pełna, weryfikowalna
i oddająca prawdę, lecz raczej postęp lub skok w rozumieniu czegoś ważnego. Wymogiem jest odrzucenie lub zawieszenie tego, co stare i otwarcie się na to, co nadchodzi.

Inicjacja jest niekiedy rozumiana jako „drugie narodziny”. Wykorzystuje ona głównie rytuały śmierci i odrodzenia. Schemat inicjacyjny obejmuje: utratę - poświęcenie się - odzyskiwanie; odzyskiwanie wraz z dodatkową wartością, którą jest „większa moc”, „wiedzenie”, zdolność przewodniczenia, leczenia, przemawiania, itd. Śmierć inicjacyjna to przeżycie śmierci dla przeżycia odrodzenia się; lub przygotowanie się na śmierć z nadzieją na powrót. W rytualnym umieraniu chodzi o obumarcie części psychiki i zmianę stanu świadomości, o pożegnanie się z wcześniejszymi etapami rozwoju lub z wcześniejszymi wpływami społecznymi czy religijnymi.

Kto przechodzi inicjację, en dużo poważniej i z dużo większym zaangażowaniem traktuje to, wobec czego inicjacja była warunkiem dostępu.

U wszystkich ludów wskazówką inicjacji w życie dorosłe było u chłopców pierwszy zarost, u dziewcząt pierwsza menstruacja.

Rytuały przejścia można rozumieć jako rytuały kryzysów rozwojowych bądź aktualizacyjnych człowieka. Można
w nich wyróżnić trzy główne fazy:

-separacja - czyli wyłączanie inicjowanego z normalnego toku życia, oddzielenie go od jego dotychczasowego otoczenia (zwłaszcza od matki i od wylewnej uczuciowości rodziców; od dotychczasowej roli społecznej (np. jako żywiciela rodziny). Stosuje sie wtedy obrzedowe mycie i zanurzenie w wodzie, golenie; ścinanie lub określone modelowanie włosów, zmienia się strój, zmienia miejsce przebywania; wśród najprymitywniejszych plemion spotykane jest trwałe okaleczanie ciała. We współczesnym społeczeństwie euro - amerykańskim śladem rytuału separacji jest ucieczka z domu, pójście na ulicę, długa podróż.

-zawieszenie - faza nieobecności, bycia nie tym, kim się było; czaowo może ona trwać od kilku chwil do kilku miesięcy. Faza zawieszenia występuje dość wyraźnie podczas uroczystości związanych z kosmogenezą oraz genezą społeczności z obowiązującym w niej porządkiem. Przykładem na to jest świętowanie przesilenia cyklu rocznego - Nowy Rok, zmiany władców, naczelnych kapłanów.

-powrót - inicjowany wraca do społeczności i przejmuje nową rolę lib starą odnowioną, wraca do uznanego statusu społecznego i do psychicznej stabilności.

Etapy te są przetkane intensywnym motywem umierania i odradzania się. Symbolika śmierci i odrodzenia jest naturalną, narzucającą się reprezentacją początku i końca, jak i przechodzenia między nimi. Coś starego musi
w człowieku obumrzeć, by mogło w nim narodzić się coś nowego.

Inną składową rytuałów są zabiegi oczyszczające oraz pokonywania trudności i przeszkód, a często i bólu. Inicjacja następuje po okresie wyrzeczeń i prób, jak np. głodu i pragnienia, ognia, wody i lodu, wyczerpującej wędrówki, chłosty, odosobnienia na pustkowiu, w dżungli. Im trudniejsze i licznijesze przeszkody były do pokonania, tym na większe przeobrażenie i nabycie większej ilości nowych cech można było liczyć.

Zachowania i komunikaty tworzące rytuały oddziałują głównie na podświadomość człowieka. Rytuały mają także charakter intencjonalny, przez który wiążą się z sensem, który zależy od aktywności świadomości. Przy pomocy rytuałów można odkrywać sensy, można też je nadawać. Rytuał jesty podtrzymywany wtedy, gdy w człowieku odzywa się potrzeba czegoś, do czego się ten rytuał odnosi.

Głównie rytualizowany jest kontakt międzyludzki. Bez odpowiedniej rytualizacji powstaje nadmieny dystand lub brak dystansu, a nawet przemoc. Zwyczaje i obrzędy ukierunkowują ludzkie popędy, emocje i uczucia, motywacje, wiarę.

Funkcje rytuałów:

-pomoc w opanowywaniu strachu i lęku przed tym, co nieznane, odmienne, zagrażające;

-dokonywanie przekształcenia, przynajmniej symbolicznego;

-dokonywanie częściowego demontażu ego i modyfikacji osobowości; jest to korzystne dla osłabienia egoizmu, strachu przed śmiercią;

-harmonijna aktualizacja predyspozycji człowieka bez sytuacji szkodzenia innym i sobie.

BIOLOGICZNE RYTUAŁY :

-dorastanie (adolescencja)

-koniec życia rodzinnego przy matce

-nauka

-dojrzałość (osiągnięcie stanu dojrzałości społecznej prawnej i płciowej)

-poszukiwanie partnera, przyjaciół

-aktywność zawodowa

-przejście w stan spoczynku zawodowego

-starość

-śmierć (umieranie)

Rytuały są konserwowane przez:

-rodzinę (odwzorowuje przeszłość jest to ciągłość kulturowa),

-naród, ojczyznę

-religię (św. Mikołaj święta) kościół.

Rytuały mogą dotyczyć 2 sfer

-Sfery społecznej (pierwotny) - zasadniczy wpływ społeczeństwa na rytuały, społeczeństwo towarzyszy człowiekowi przy etapach rozwoju, rytuał narodzin, przyjęcia dziecka, rytuał z religijna otoczka chrzściny. Wpływ ojca czy dziecko zostało przyjęte do rodziny czy zostanie odrzucone. Syn - chętnie widziany gdyż przedłużał linie nieśmiertelności rodu natomiast dziewczynka oddawana do innej rodziny gdyż w momencie gdy wychodzi za maz należy oddać jej cześć majątku do innej rodziny.

-Sfery indywidualnej (wtórny np. wigilia)

ŚWIĘTOWANIE - przerwanie cyklu pracy, przerwanie pewnej monotonni życiowej . W świętowaniu tkwi konieczność wypoczynku, istnieje konieczność krótkotrwałego wypoczynku od codzienności. Wiąże się to
z wydarzeniami w przyrodzie zmianami pór roku. Świętowanie związane jest światem który nas otacza. Rytm przyrody wyznaczył rytm życia, jest także sensem życia perspektywa życia obecnego ale i przyszłego czy duchowego (życie po śmierci).

Śmierć i jej obrzędy

Kwiaty na grobie to hołd, dziękczynienie(kiedyś była ofiara z jedzenia). Kwiaty na świerku przygotowywane na grób to dużo wcześniejsza tradycja, gdzie na choince podawano jedzenie bożkom chroniącym domostwo. Choinka w tym wypadku ma symboliczny charakter.

Święto zmarłych - światło stawiane na grobach aby dusze zmarłych nie błąkały się po świecie, by w światłości trafiły do krainy zmarłych. Rzucamy ziemię by zabezpieczyć zmarłego, nawiązujemy do rytuału sprzed tysięcy lat. Kościół niektóre rytuały sprzed tysięcy

lat zwalcza np. nadmierną żałobę w postaci samookaleczenia, szarpania skóry, nacięć na ciele. Dzisiaj funkcjonują one w społeczeństwach afrykańskich(palenie wdów razem ze zmarłym mężem we wczesnej słowiańszczyźnie).
W państwie Gotów obrzędowe palenie dobytku razem z żoną po śmierci gospodarza.

Rytuały narodowe - znaki rozpoznawcze to rodzaj totemów, są to flaga, godło, hymn. Skupiają one tożsamość naszego narodu.

Kościół przekazuje rytuały, które wchłonął z czegoś, przyjmuje bo nie może ich odrzucić, wyrugować, nadaje wówczas temu nową interpretację, np. choinka to było kiedyś germańskie drzewko jako centrum świata, w gałązkach drzewka przebywaj ą dusze broniące swojego obszaru. Obrzędowość pogańska mówi o skupieniu siły bogów, którym wieszano np. jedzenie aby chroniły domostwo (przedchrześcijański świat). Związki z umarłymi przodkami, jeśli my damy im jeść wówczas oni otoczą nas opieką. Mikołaj -wywodzi się od boga Odyna, który dawał tym co mu służyli albo siekał rózgami tych, którzy mu nie służyli. Święta wiążą się z przesileniami w przyrodzie: najdłuższa noc - Boże Narodzenie, przesilenie wiosenne - Wielkanoc, równonoc - Noc Świętojańska, przesilenie jesienne -Święto zmarłych.

Rytuały tworzymy sami - gesty, słowa, lub przejmujemy od innych. Funkcjonujemy w świecie rytuałów, widzimy je obok nas. Dzięki rytuałom zachowujemy tożsamość, dzięki nim przekazujemy cywilizacje, łączymy przeszłość
z przyszłością. Rytualizacja życia ma różny charakter. Wspólnoty przedpiśmienne miały dużo rytuałów, wiązały się one z życiem społecznym. Dzisiaj tego brak z powodu zabiegania, pośpiechu, szybkiej konsumpcji życia itp. Kiedyś wspólne spotkania np. przy studniach, na rynku integrowały mieszkańców podczas wspólnych rozmów. Dzisiaj zanik rytuałów ze względu na nową technologię, komputeryzację. Przez to utrata związków, relacji, wspólnotowości. Istotą rytuału jest jego społeczny charakter. Człowiek ma możliwość wyboru rytuałów. Zjawisko indywidualizmu w rytuale wiąże się z biologicznymi aspektami życia.

Światopogląd człowieka pierwotnego zdominowany przez pojęcie religijne; człowiek pierwotny bywa określony jako HOMO RELIGIOSUS, każda jego sfera życia jest przepojona ideami religijnymi. Religijne pierwotne nie maja ściśle ustalonych systemów dogmatycznych ani ustalnoejk organizacji kościelnej tworzy je wiara w istoty nadprzyrodzone oraz system nakazów i zakazów.

Religia jest interpretacją tajemnicy życia. Szczególnie tajemnic mistycznych.

Światopogląd naukowców materialistycznych - doszukiwać się będą źródeł religijności i religii w samych sobie. Ludzie stworzyli bogów na swój obraz i swoje podobieństwo.

Cechy religii:

-ludzie którzy wierzą (podmiot który wyraża się aktem wiary)

-podział na tych którzy są wyznawcami religii i tych którzy są funkcjonariuszami religii

-musi wystąpić kult czyli rytuał który może się wiązać z magią lecz niekoniecznie

-musi występować doktryna chociaż najprostszy zarys tej religii

-musi wystąpić jakiś przedmiot kultu religijnego np. drzewo, kamień księga ale nie jest on warunkiem do wystąpienia religii

Tezy antropologów- religia występuje od zawsze zanim ona powstała to istniała magia może mit, która w jakimś procesie później wytworzy religię.

Religia jest wytworem zaistniałym w związku z wytworzeniem instytucji społecznej i narzucona jest przez jakąś grupę społeczną.

CECHY ŚWIETOWANIA

-Przygotowanie - dwóch atrybutów np.: przygotowanie jedzenia czy przygotowanie duchowe

-Oczekiwanie - wiąże się z definicja życia przez odnowienie inicjacji rozpamiętywanie tajemnicy życia, śmierci.

-Świętowanie - obwieszczenie tajemnicy misteryjnej rozumiemy tu uzmysłowienie nawiązujemy do kosmicznych wydarzeń w których właśnie uczestniczymy

-Ożywienie - jedzenie potraw , które zrobiliśmy.

-Zamkniecie świętowania

Święto państwowe - aby kojarzyło się z dana instytucja. Państwo chce narzucić, przypomnieć, że jest także nośnikiem pewnych świat. Ludzie mają być z nim połączeni.

Świętowanie ma wymiar religijny po zakończeniu polowania dziękowano Bogom za siłę i wytrwałość podczas polowania.

Gospodarka rolniczo - hodowlana według por roku . W tym gospodarstwie na wiosną - nowy rok, natomiast euroamerykańskiej sferze nowy rok jest 1 stycznia.

Przesilenie wiosenne mnóstwo wydarzeń religijnych Wielkanoc jest tylko naskórkiem wydarzeń uchrystusalizowanych, (tradycja z jajkiem , śmigus dyngus) nie ma nic wspólnego z chrześcijaństwem. Kiedyś
w ofierze panny topiono odeszło się od tego i oblewano wodą aby były obfite deszcze.

Okres przesilenia letniego - Noc Świętojańska, rozpalanie ogniska. Należy przyrzec się ogniu. Panny wrzucały wianki do wody. W chrześcijaństwie ten okres pominięty świętowaniem.

Kult Kupały - orgie seksualne.

Na jesień - zmierzch, rytuał umierania, otwarte bramy zaświatów - 1 listopada, uchrystializowanie dnia święta zmarłych, Zaduszki. Świętowanie dnia zmarłych abyśmy pamiętali o ludziach, którzy odeszli, szanowali ich bo sami kiedyś też odejdziemy.

Okres zimowy - Boże Narodzenie, Jan Paweł II wprowadził na plac choinkę. Kościół polski 19 wiek choinka zagościła, św Mikołaj.

Społeczeństwo związane z rolnictwem, stworzyło obrzędy wetowania aby oderwać się od codzienności odpocząć. To wiąże się z rytmem: rytm tygodnia, rytm księżycowy.

Człowiek istota stworzona do pracy, do świętowania. Gdy odbieramy możliwość świętowania człowiek traci człowieczeństwo.

Kult przodków - głębokie przekonanie, że osoby wspominane są realnie obecne.

Religia.

Czy religia pełni w kulturze rolę pozytywną, negatywną czy niejednoznaczną. Odpowiedź na to pytanie nie jest łatwa. Można wykazać, że wierzenia religijne pełniły niekiedy rolę hamującą postęp, sprzyjały fanatyzmowi i nietolerancji, ignorancji i przesądom. Rola religii może być jednak i pozytywna, kiedy dostarcza ona silnych nastawień uczuciowych i motywacji do przestrzegania np. chrześcijańskich norm moralnych czy kultywowania wartości narodowych. Badaczy kultury nie interesowała na ogół kwestia prawdziwości czy fałszywości wierzeń religijnych, zwracali natomiast uwagę na społeczne funkcje oraz psychologiczne źródła. Wspólczesny badacz religii twierdzi, że religia bazuje na myśleniu symbolicznym. „Symbol” odsłania pewne strony rzeczywistości - najgłębsze-które opieraja się wszelkim innym środkom poznania.

Durkheim uważał, że religia może stanowić źródło kultury wyższej, Marks uznawał religię za za opium narodów. Według Eliade religia stanowi źródło wyższego rozwoju duchowego. Nadaje każdemu aktowi działalności ludzkiej walor tworzenia świata na nowo. Człowiek pierwotny ujmuje zawsze świat jako kosmos, który ma strukturę sakralną. Każdą swą działalnością usiłuje on podtrzymać z nią kontakt. Pierwotne wierzenia i rytuały magiczno-religijne zmierzają do unieruchomienia czasu i przestrzeni, nadania im ponadhistorycznego wymiaru zapewniającego łączność z sacrum, które wyznacza i nadaje sens wszystkim ludzkim poczynaniom, a także cierpieniom, klęskom żywiołowym, kataklizmom i nieszczęściom.

Wczesne teorie religii pierwotnej.

Większość teorii religii pierwotnej zrodziła się wśród antropologów, gdyż ten aspekt życia ludów pierwotnych przyciągał od samego zarania szczególna uwagę.-a)Koncepcje antropologiczne.

Wydaje się, że w rozwoju antropologicznych koncepcji religii można wyodrębnić 4 podstawowe fazy: ewolucyjną, funkcjonalną, strukturalistyczną i kognitywistyczną. Najsłynniejszą w pierwszej grupie teorii religii pierwotnej jest koncepcja Edwarda Burnetta Tylora. Utrzymywał on, że najpierwotniejszą forma religii był tzw. Animizm, czyli wiara w uduchowienie całej przyrody- przypisywanie duszy zwierzętom, roślinom, nawet przyrodzie nieożywionej. Do odkrycia tego dualizmu natury swiata ludzkiego i przyrodniczego, jego materialnej i duchowej strony- doprowadzić miała człowieka dzikiego, zdaniem Tylora, analiza marzeń sennych, halucynacji, stanów omdleń, czy wreszcie śmierci. We wszystkich tych sytuacjach duch jawi się jako coś niezależnego od materialnego ciała, w wypadku zaś śmierci następuje całkowite rozdzielenie duszy od ciała. Tylor z człowieka pierwotnego czynił prymitywnego filozofa, za co był krytykowany. Na tym etapie trudno jest jeszcze odróżnić magię od religii - magia jest bowiem ściśle związana z wierzeniami religijnymi, a jej występowanie wynika z faktu nierozróżniania pomiędzy analogią, a związkami przyczynowymi.

Herbert Spencer z kolei za najwyższą formę kultu uważał manizm, czyli kult dusz zmarłych, który rodzi się ze strachu przed śmiercią. Wierzy się, że dusze zmarłych mogą oddziaływać na losy pozostałych przy życiu zarówno w złym jak i w dobrym kierunku.

Najsłynniejszy bodajże z religioznawców ubiegłego wieku James Frazer uważał, że magia stanowi pewien rodzaj defektu intelektualnego, zakłada bowiem na zasadzie asocjacji nieistniejące związki pomiędzy faktami. Frazer jest autorem krytykowanej koncepcji ciągu rozwojowego myśli ludzkiej od magii poprzez religię, do nauki.

B. Malinowski, przedstawiciel funkcjonalnej fazy antropologicznych koncepcji, uważa zaś, że religia zaspokaja w pierwszym rzędzie potrzebę spokoju, ufności, bezpieczeństwa i optymizmu w obliczu grożących niebezpieczeństw, a w dalszej kolejności- potrzebę wyrażenia kolektywnej jedności, której ostatecznym celem jest integracja grupy. Magia i religia dochodzą do głosu wszędzie tam, gdzie człowiek musi uznać niemoc swojej opartej na rozumie działalności. Malinowski więc podobnie jak Frazer, wprowadza element pragmatyczny do rozważań nad magią i religią, odwracając w pewnym sensie jego tok rozumowania. Malinowski ponadto uważa, że wierzenia i rytuały magiczno-religijne rodzą się przede wszystkim w kryzysowych momentach ludzkiego życia, takich jak: narodziny, inicjacja, małżeństwo, śmierć, i służą rozładowywaniu wiążących się z nimi stresów. Człowiek na przykład nigdy nie potrzebuje tak bardzo oparcia w sakramencie jak w obliczu śmierci. Malinowskiemu zawdzięczamy też wyraźne rozgraniczenie pojęć magii i religii. Magia jest zawsze utylitarna, ma zawsze jasno sprecyzowany cel, nie skupia społeczności wiernych i bazuje na wierze możliwości sprawowania przez człowieka kontroli nad światem nadprzyrodzonym i światem przyrody. Religa, zaś ma charakter społeczny, skupia w czasie obrzędów dużą liczbę wiernych, cechuje ją obecność Kościoła, czyli kręgu wyznawców tworzących wspólnotę.

Trzecią grupę antropologicznych koncepcji magii i religii stanowią teorie struktualistyczne . Koncepcja strukturalistyczna Claude Levi-Straussa stanowi zasadniczy przewrót w dotychczasowych poglądach na sposób myślenia człowieka prymitywnego i cywilizowanego. Nie dostrzega on już tej granicy, czy nawet przepaści intelektualnej, pomiędzy człowiekiem prymitywnym a cywilizowanym, jaka zakładali ewolucjoniści. Brytyjski kontynuator myśli Levi-Straussa, Edmund Leach wprowadza pewne nowe elementy do strukturalistycznego ujmowania kultury. Traktuje on ją jako system komunikowania. Kultura komunikuje- dotyczy to nie tylko komunikatów językowych, ale również czynności gospodarczych, obrzędowych i wszystkich w ogóle form społecznej aktywności człowieka.

Nie mniej interesująco rysują się tu koncepcje rozwijane w ramach nurtu zwanego kognitywizmem - jest to poststrukturalistyczny, wpływowy dziś kierunek amerykańskiej antropologii. Punktem wyjścia badaczy z tej orientacji jest przekonanie, że człowiek organizuje swoją percepcję według pewnych modeli poznawczych, które są wspólne dla myślenia religijnego, magicznego, potocznego i naukowego i opierają się na zasadzie analogii, która stanowi podstawową zasadę i metodę opisu rzeczywistości. Myślenie religijne oparte jest na obserwacji, introspekcji, naśladownictwie. Kognitywistyczna koncepcja religii niszczy więc, podobnie jak strukturalizm, przepaść pomiędzy myśleniem magiczno-religijnym a naukowym, doszukując się jednak cech wspólnych na najwyższym formalnym szczeblu. Zarówno myślenie magiczne, jak i naukowe wynika z kognitywnego procesu strukturyzacji świata, której dokonuje się ze względu na potrzeby intelektualne, emocjonalne i praktyczne. Różnią się one jedynie metodą i typem zjawisk, jakich dotyczą, a nie podłożem epistemologicznym.

bKoncepcje socjologiczne

Najistotniejszym rysem Durkheimowskiej koncepcji religii jest położenie nacisku na jej społeczne uwarunkowania i efekty. Religia byłaby niejako sakralizacją grupy społecznej, „społeczeństwem podniesionym do rangi bóstwa” - a funkcje jej polegałyby przede wszystkim na podtrzymywaniu i umacnianiu społecznej integracji. Ostrą krytykę tej teorii przeprowadził Malinowski, zarzucając Durkheimowi brak oparcia w empirii. W tej grupie zasługuje na uwagę szczególnie koncepcja Luciena Levy-Bruhla. Podobnie jak Durkheim, wychodził on z założenia, że mentalność jednostki determinowana jest przez wyobrażenia zbiorowości, że każdy typ społeczeństwa implikuje inny typ wierzeń i praktyk religijno-magicznych, a także inny typ mentalności. Społeczeństwom pierwotnym właściwy jest prelogiczny i mistyczny sposób myślenia, społeczeństwom cywilizowanym - logiczny i racjonalny. Wbrew obiekcjom Malinowskiego, wypracowanie kategorii świadomości zbiorowej jako zewnętrznej wobec jednostki poczytuje się za niewątpliwą zasługę francuskiej szkoły socjologicznej. Przywodzi to na myśl spór pomiędzy nominalistami, którzy zakładali istnienie jedynie świadomości zbiorowej, jako nadrzędnej w stosunku do psychik jednostkowych. Nie sposób w tej koncepcji pominąć Maxa Webera, który w swojej pracy wiele miejsca poświęcił problemowi rozróżnienia magii i religii. Religia bazuje na zorganizowanej formie kultu- towarzyszy jej występowanie kościoła i zorganizowanego kapłaństwa. Kapłani dysponują wiedzą doktrynalną, która różni się zasadniczo od wiedzy magów. Działania magów mają charakter często przypadkowy i indywidualny, polegają na poprawnym odmawianiu zaklęć i odprawianiu rytuałów według określonego porządku. Rytuałom tym przyświecają na ogół cele praktyczne. Celem natomiast rytuałów religijnych jest wyrażenie kultu, mają one przeważnie charakter zbiorowy. Max Weber stoi na stanowisku, że przemiany w sferze światopoglądowej determinują w znacznym stopniu przemiany w sferze techniczno-użytkowej, stąd np.etyka protestancka przyczyniła się, jego zdaniem, do rozwoju kapitalistycznego sposobu produkcji. Jest to więc odwrócenie tezy Marksa, że „byt określa świadomość”. Nietrudno byłoby wskazać, że koncepcja Webera stanowi przykład koncepcji socjologicznej o antropologicznym rodowodzie. To samo można powiedzieć o koncepcji F. Znanieckiego, która stanowi w zasadzie syntezę teorii wysuwanych przez wielu jego poprzedników - zarówno antropologów, jak socjologów, psychologów i filozofów.

cKoncepcje psychologiczne.

Spośród psychologicznych teorii religii niewątpliwie największy rozgłos zyskała teoria Freuda. Bazuje ona na podstawowym założeniu o istnieniu w psychice ludzkiej sfery podświadomości, w której gromadzą się i kumulują ludzkie lęki i niepokoje związane z represjami, jakie wprowadza do życia ludzkiego kultura. Owe zepchnięte do podświadomości indywidualne namiętności, pragnienia, obawy muszą znaleźć jakieś ujście, by przywrócić człowiekowi stan równowagi psychicznej. Dzieje się to w drodze projekcji owych skrywanych uczuć, które uzewnętrzniają się w formie np. praktyk magicznych, czy religijnych. Przekonanie o wszechmocy woli, jakie towarzyszy na ogół praktykom magicznym, uważa Freud za pozostałość po narcystycznej fazie dziecięcej, kiedy to dziecko przeważnie przecenia znaczenie własnej mocy i możliwości wpływu własnych procesów psychicznych.

Carol Gustav Jung najwybitniejszy kontynuator myśli Freuda w psychologii, wprowadza do koncepcji religii pojęcie archetypu jako odwiecznych, ahistorycznych wątków myślowych, wspólnych wszystkim ludziom, których istnienie potwierdza fakt, że mity i baśnie literatury światowej zawsze i wszędzie zawierają te same motywy. Koncepcje psychologiczne cechuje więc z natury rzeczy psychologizm, indywidualizm metodologiczny, wykazują też wspólną z ewolucjonistycznymi koncepcjami tendencję do degradowania prymitywnych procesów myślowych jako opartych na defekcie intelektualnym i wyrażających niższy szczebel rozwoju psychicznego i intelektualnego. Niemniej zasługą Junga jest ukazanie czysto ludzkich źródeł religii i psychologicznych prawidłowości rządzących jej genezą, przez co przeciwstawia się on wszystkim teoriom o nadprzyrodzonych źródłach religii.

D Koncepcje filozoficzne

Wśród ogromu filozoficznych koncepcji religii ciekawie rysuje się koncepcja symboliczna Ernesta Cassirera. Zdefiniował on kulturę jako proces postępującego samowyzwalania się człowieka. Język, sztuka, religia i nauka są różnymi fazami tego procesu. Mówiąc o samowyzwalaniu się człowieka, miał on na myśli wyzwalanie się ze świata przyrody. Określa on człowieka jako „homo symbolicus” - uważa, że najistotniejszą cechą wyróżniającą go ze świata zwierząt jest tworzenie symboli. Cassirer podkreśla ponadczasowy wymiar myśli symbolicznej, która opiera się historii i właściwa jest ludziom wszystkich epok i kultur. Koncepcja ta przeczy i przeciwstawia się wszelkim próbom wprowadzenia stadialności do rozważań nad formami świadomości społecznej. Magia zarówno na szczeblu pierwotnym, jak i cywilizowanym pełniła zawsze rolę służebną w stosunku do działań technicznych i racjonalnych, wzmacniając jedynie ich rangę i znaczenie i z tej jej funkcji człowiek pierwotny, zdawał sobie w pełni spraw. Wskazywał na to z całym naciskiem Malinowski, którego bezpośredni kontakt z pierwotnymi plemionami jest najlepszą rękojmią, że nie snuł on na ten temat jałowych spekulacji. Z szeregu badań etnograficznych wiadomo, że część czarowników w kulturze pierwotnej nie wierzy w skuteczność odprawianych przez siebie praktyk magicznych, a odprawianie ich ma tylko cele manipulacyjne. Na przykład gdy kapłani w starożytnym Egipcie interpretowali zjawisko zaćmienia słońca (z którego naturalnych przyczyn zdawali sobie sprawę) jako przejaw zemsty bogów, przyświecały im głównie cele socjotechniczne, jak np. chęć obalenia faraona.

Człowiek religijny i świecki - koncepcja Mircea Eliadego

Elidy uważa, że doznanie sacrum odpowiada duchowej strukturze człowieka, stanowi wręcz jego cechę gatunkową, dlatego współczesne odchodzenie od religijności uważa za swoista degradację człowieka, za wyzbywanie się najgłębszej warstwy jego społeczeństwa. Religia jego zdaniem jest swoistym wyobrażeniem i odczuwaniem świata, polegającym na ciągłym odkrywaniu łączności z transcendencją. Pierwotne doświadczenie sacrum polegało na uznaniu kosmogonii za najwyższy przejaw boskości. Kosmos był dla człowieka pierwotnego wzorcem doczesnego świata, dlatego w każdym swoim działaniu usiłował on naśladować ów pierwotny, boski akt stworzenia świata. Czy to było zakładanie wioski, budowa domu, świątyni, leczenie chorego, czy dopełnienie aktu małżeńskiego - odtwarzano za każdym razem mit kosmogeniczny, naśladując w symboliczny sposób stworzenie świata. Podobnie jak przestrzeń, również i czas nie jest dla człowieka prymitywnego czymś jednorodnym. Jest czas świecki i czas święty - boski. Świecki jest historyczny, poznawalny i nieodwracalny, zaś święty zawiera w sobie tajemnicę, jest wieczny i nieskończony. Eliade wobec współczesnej kultury zajmuje postawę negatywną, spodziewając się nie tyle nawrotu do religijności dawnej, lecz raczej narodzenia się nowej religijności. Obserwując przejawy religijności człowieka współczesnego, wydaje się, że religijność jest już zjawiskiem ustępującym, pozostała z niej jedynie etyka.

Typy wierzeń i praktyk magiczno - religijnych.

Na strukturę religii składają się: mity, dogmaty, wierzenia, modlitwa i rytuał. Można do tego dodać jeszcze etykę. Mity są to wierzenia dotyczące przeszłych wydarzeń, jakie miały miejsce w historii świętej i których bohaterami są bogowie i herosi. Mity stanowią werbalne opowieści, które nabierają mocy obowiązującej w momencie, gdy zostały opowiedziane. Mit raz opowiedziany staje się prawdą absolutną. Mity opowiadają na ogół o dziele stworzenia - jak świat wyłonił się z chaosu, w jaki sposób został zaludniony i zamieszkały przez zwierzęta i rośliny, w jaki sposób powstawały pory roku i elementy krajobrazu, w jaki sposób ludzie mogą sprawować kontrolę nad bóstwami. Mity odpowiadają na pytanie, kiedy, jak i dlaczego zaistniał świat, rzeczy, wydarzenia i ludzie, jaki sens ma egzystencja ludzka, zawierają też niekiedy przepowiednie co do przyszłości. Wydarzenia opisywane w micie stanowią wzorzec dla wielu współczesnych zachowań i podziałów społecznych. „Powinniśmy czynić to, co bogowie czynili na początku” . Wierzenia i dogmaty. Najpierwotniejszą formę wierzeń stanowią, wierzenia animistyczne. Bazują one na przekonaniu, że pewien rodzaj duchów ma zdolność wcielania się w rośliny, zwierzęta, a nawet przedmioty martwe. Są to istoty pozbawione powłoki cielesnej, mięsa, krwi i kości, mają zdolność łatwego przenoszenia w czasie i przestrzeni, wolne są bowiem od ograniczeń, jakim podlega świat materialny. Wierzenia totemistyczne bazują na poczuciu pokrewieństwa grupy ludzkiej (klan, wioska) z pewnymi gatunkami zwierząt, roślin, strumieni, gór, czy drzew. Znajdują one swoje odbicie w sztuce, w postaci bogato rzeźbionych słupów totemowych, kolorowych masek, rzeźb w kamieniu, kości i drzewie. Mogą też wierzenia te znaleźć odbicie w literaturze ustnej- mitach, pieśniach, opowiadaniach. Inną dość powszechnie występującą formę wierzeń stanowi kult zmarłych- wierzy się, że dusze zmarłych mogą mieć dalekosiężny wpływ na codzienne sprawy tych, którzy pozostali żywi. Staje się źródłem rytuałów odprawianych, w których wyraża się cześć dla zmarłych. Czasami dusze zmarłych podnoszone są do rangi bóstwa - i wówczas kult dusz zmarłych przekształca się w kult przodków. Magia stanowi odrębny od religijnych typ praktyki. Magia to specjalne zabiegi dokonywane według określonego porządku, oparte na wierzeniu w możliwość sprawowania przez człowieka kontroli nad światem nadprzyrodzonym i wywierania nań wpływu w celu wywołania pożądanych rezultatów, jak np. spowodowanie obfitych plonów, sukcesu w polowaniu czy też zaszkodzenie innej osobie lub grupie osób. Magię można podzielić na dobrą - białą i złą- czarną. Czarna magia odprawiana jest często potajemnie, podczas gdy w białej mogą uczestniczyć wszyscy. Zaklęcie i modlitwa . Wiara w magiczną moc słowa odgrywa w magii rolę pierwszoplanową, stąd też zaklęcie stanowi na ogół najistotniejszą część praktyk magicznych, przybierać może ono formę pieśni, bądź powtarzanych wersetów z zachowaniem określonego porządku słów. Długość zaklęcia może się wahać od jednego słowa do długich wersetów, których wypowiadanie zajmuje całe godziny a nawet dni. Gdy mag wypowiada zaklęcie wierzą oni, że istoty nadprzyrodzone nie mają żadnego wyboru. I tym właśnie zaklęcie magiczne różni się od modlitwy. W modlitwie człowiek uznając wyższość bogów, zwraca się do nich nie w formie rozkazu, lecz prośby, wyrażając zarazem swój kult i szacunek. Modlitwa może być werbalna albo niema, wspomagają ją takie rekwizyty jak: różańce, książeczki do nabożeństwa u chrześcijan czy koło modlitewne u buddystów. Niekiedy wspierają modlitwę ofiary składane bogu w formie darów. Rytuał. Jest to zachowanie stereotypowe, powtarzające się, a więc przewidywalne w swojej formie, którym towarzyszą różne symbole przeważnie o religijnej naturze, choć mogą też być symbole świeckie. Rytuały religijne mają na celu bądź reaktualizację pewnych prawydarzeń z historii świętej, bądź nawiązanie więzi pomiędzy ludźmi a odległymi nadprzyrodzonymi istotami (duchami, demonami). Rytuały religijne obejmują szeroki zakres działalności - od modlitwy, poprzez ofiarę, taniec śpiew, sztukę dramatyczną. W udramatyzowany sposób zarówno rytuały magiczne jak i religijne naśladują często rezultaty, jakie za ich pomocą chce się osiągnąć.

Religijność człowieka współczesnego.

Obrzędy religijne były sprawą publiczną - uczestniczyła w nich cała wieś. Przestrzeganie nakazów moralnych płynących z nauki kościelnej uważano za obowiązek. Stanowiła ona główne źródło etyki. Rok kalendarzowo-produkcyjny związany był ściśle z rokiem kościelnym - doroczne święta służyły jako punkty orientacyjne oznaczające zmiany pór roku i rozpoczynające poszczególne etapy pracy produkcyjnej. Do kościoła chodzono regularnie i chętnie, przestrzegając ścisle wszystkich zaleceń kościoła związanych z postem, wielkanoca, spowiedzią, przystepowaniem do komunii. Ten typ religijności wyraźnie załamał się po II wojnie swiatowej. Uznać to należy za wtórny skutek uprzemysłowienia i związanych z nim procesów migracji ludności wiejskiej do miast. Decydująca rolę odegrały tu też przemiany ustrojowe wraz z ich tendencją do laicyzacji społeczeństwa i upowszechniania wartości świeckich. Podobne procesy można zaobserwować również w mieście. Zmienia się charakter religijności społeczeństwa z religi dnia powszedniego na religię od święta. Ludzie zaczynają poszukiwać własnych uzasadnień dla wyznawanego swiatopoglądu. Jest jednak rzeczą charakterystyczną, że po roku 1980 w momencie przełomowym dla narodu polskiego można było zaobserwować nawrót do praktyk religijnych. Potwierdza to teorię, że uczucia religijne dochodza do głosu ze szczególną siłą w kryzysowych momentach życia jednostki czy narodu.

Teogonia i kosmologia Słowian

Ślad jaki został po mitarz, wierze i religijnych obyczajach dawnych Słowian jest znikomy. Kilka zdań w kijowskiej „Powieści minionych lat”, gdzie wymieniono imiona Peruna, Chorsa i Mokoszy. Wzmianki w niemieckich kronikach, gdzie przy okazji wojen z pogańskimi Połabianami wspomina się im ich błędy. Ślady słowiańskich grzechów przeciw pierwszemu przykazaniu w średniowiecznych instrukcjach dla spowiedników, plus materiały zebrane przez folklorystów. Jednak postępy religioznawstwa porównawczego w ostatnich dziesięcioleciach pozwalaja na rekonstrukcję z tych sladów, które pozostały. Dają też nowy wgląd w stare zabytki.

Podstawą każdego systemu religijnego jest mit kosmogoniczny,będący czymś daleko więcej niż tylko naiwną próbą wyjaśnienia świata. Kosmogonia zawieraodpowiedź na pytanie, „kto i w jaki sposób stworzył świat” w formie symbolicznej, nie tyle przystępnie wyjaśniając,co opisując ten proces w kategoriach właściwych dla czasu mitycznego, będącego prawzorcem dla wszelkich zdarzeń teraźniejszych. To bowiem, co zdarzyło się u początku rzeczy, ma moc obowiązującą dla

całego czasu i całej przestrzeni.

A.Szyjewski w swej książce „Religia Słowian” przedstawia stworzenie swiata w sposób nastepujący. Świat został stworzony przez Boga i Diabła. Bóg zstępuje z nieba i płynie łodzia po morzu, dosiada się do niego Diabeł, jednak razem jest im zbyt ciasno. Bóg postanawia temu zaradzić, wysyła Diabła na dno morza po garść ziemi i z niej stwarza suchy ląd. W tym momencie rodzi się pytanie, dlaczego Bóg sam nie zszedł na dno po ziemię. Stało się tak dlatego, bo woda jako żywioł chaotyczny i mroczny nie podlega mocy niebianina. Niebianin nie ma tam wstępu. Kolejne rodzące się pytanie to: Skad „Bóg i Diabeł” w pogańskiej mitologii? Przecież pierwotnie byli na ich miejscu Perun i Weles, albo podobna para bóstwa „górnego” i „dolnego”, pod które potem podstawiono postaci chrześcijańskie. W innych kontekstach Perun stał się św. Jerzym, a Weles przybrał imię św. Mikołaja. Opowieść o wyłowieniu świata przechowała się w ustnej ludowej tradycji Rusi i Polski.

W następnym rozdziale „Jak zwalczyc chaos” Szyjewski rozwija temat dwóch boskich antagonistów.Otóż w jednym z kapitalnych źródeł do religii Słowian połabskich, kronice autorstwa niemieckiego proboszcza i misjonarza Helmolda, mowa jest o dziwnych obyczajach biesiadnych. „Panuje zaś wśród Słowian dziwaczny zabobon: w czasie uczt i pijatyk podają sobie w koło czaszę, w którą imieniem boga dobra i zła składają słowa przekleństwa. Wierzą bowiem, że losem pomyślnym kieruje dobry bóg, wrogim zaś bóg zły, dlatego owego złego boga nazywają

w swoim języku Diabłem, czyli Czarnobogiem. Fragment ten posłużyłw XIX wieku do powstania koncepcji dualistycznej religii słowiańskiej, która miała być przeniesiona z Iranu (za pośrednictwem Scytów, Sarmatów bądź manichejskich bogomiłów) na tereny słowiańskie i przetrwała do XII w. Dwaj bogowie: Czarnobóg i (domniemany) Białobóg byli prawdopodobnie, podobnie jak Aryman i Ormuzd, odwiecznymi wrogami, a świat cały areną ich zmagań. Obaj bogowie mieli być znani na całej Słowiańszczyźnie: w Budziszynie na dwóch przeciwstawnych górach, zwanych do dzisiaj Bielboh i Czernoboh, stać miały ich kąciny (świątynie). Nagłe objawienie dualizmu słowiańskiego stało się nie do przyjęcia dla historyków, którzy zauroczeni ideami ewolucjonistycznymi i dyfuzjonistycznymi , stwierdzali, że idee dualistyczne są tak wysublimowane, że nie mogły powstać w głowach „prostych ludzi” wobec czego musiały przejść z Iranu - ojczyzny dualizmu za pomocą gnozy (łączenie rozumu z wiarą).

W rozdziale „Wielki młyn” Szyjewski rekonstuuje słowiański obraz wszechświata, z trójdzielnym kosmosem (podziemie, świat ludzi i niebo) z osią swiata zaczepioną o Gwiazdę Polarną i kosmicznym drzewem. Taką koncepcję znów uznano za zbyt wysublimowaną dla słowiańskiej teologii politeistycznej i widziano w Trzygłowie echo Trójcy Świętej, a trzy światy miały pochodzić z kosmologii chrześcijańskiej. Jednak ta potrójność pojawia się wystarczająco często, nie tylko u Słowian, ale i u Bałtów, by zbudzić zaciekawienie badacza struktur przedchrześcijańskich. Jak pisze Gieysztor: „Owe trzy królestwa obejmujące niebo, ziemię i świat podziemny nie muszą być także przejęte z chrześcijaństwa. Trójstrefowy podział występuje na tzw. Światowidzie zbruckim (...); jest on właściwy kulturze tradycyjnej Słowian, przynajmniej zachodnich”. Rysując obraz kosmosu słowiańskiego, można by więc powiedzieć, że świat jest trójdzielny, z wyróżnieniem opozycji góra - dół, czyli w przekładzie kosmologicznym Niebo - Ziemia i Ziemia - Podziemia. Ziemia, jak wynika z mitu kosmogonicznego, spoczywa na wodach praoceanu, posadowiona na słupach kosmosu, których

jest, zgodnie z motywem kosmogonicznego przeżegnania, cztery (odpowiadające stronom świata) bądź siedem. Zgodnie z jednym z bardzo ciekawych przekazów Ziemia, by nie pękła, owinięta jest jak obręczą Żmijem bądź Żmiją. W ten sposób manifestuje się, niemal identycznie jak w kosmologii skandynawskiej, idea potwora chaosu, a co za tym idzie - wiecznego zagrożenia stworzonego świata

ze strony jednego z partnerów jego stworzenia.

W rozdziale „Zaginieni bogowie” autor stara się odgadnąć funkcje poszczególnych bóstw. Politeizm stanowić miał etap rozwoju religii kształtujący się wraz z organizacjami ponadplemiennymi. Ponieważ organizacja polityczna Słowiańszczyzny dopiero kiełkowała, pojęcie bóstw w XXII wieku także się kształtowało i chrześcijaństwo z łatwością zadało im cios całkowicie wymazujący je ze światopoglądu. Mieli więc Słowianie boga „kłótnika”, czyli Swarożyca (ogień), „piorącego” Peruna (grom), wielkoluda Welesa (boga zmarłych), „wychudłego” Chorsa (Księżyc), „strzybającego”, czyli skaczącego Strzyboga. Najwyższym bogiem miał być Swaróg-Swarożyc, jedyny, którego obecność zaświadczona jest w całej Słowiańszczyźnie.

Dotychczas w rekonstrukcjach pomocne były religieBałtów, językowo najbliższych Słowianom sąsiadów i krewnych. Idąc tym tropem, można znaleźć u ludów bałtyjskich sytuację odpowiadającą wedyjskim Indiom. W tle wierzę religijnych wystepuje u nich utożsamiany z chrześcijańskim Bogiem) bóg nieba i bóg najwyższy Dievas, zwany Bogiem bogów (Dievu Dievs), pozbawiony

kultu i mitologii klasyczny deus otiosus, natomiast aktywnym uczestnikiem zmagań o kształt i ład

świata jest bóg gromu Perkunas. Teksty pieśni ludowych bezpośrednio stwierdzają, że Dievas oddał władzę Perkunowi, przekazał mu swoją broń i ognisty rydwan.

Pojęcie boga najwyższego występowało najprawdopodobniej na całej Słowiańszczyźnie. Stąd być może zgodność między opisującym Słowian południowych Prokopem („Uważają oni, że jeden tylko bóg, twórca błyskawicy, jest panem całego świata”), a znającymi wierzenia połabskie Helmoldem, który napisał, że: „Obok zaś wielokształtnej rzeszy bożków, którymi ożywiają pola i lasy lub przypisują im smutki i rozkosze, nie przeczą, że wierzą w jednego boga w niebie, rozkazującego pozostałym; ów najpotężniejszy troszczy się tylko o sprawy niebiańskie, inni zaś - pełniący w posłuszeństwie przydzielone im zadania - pochodzą z jego krwi i tym każdy z nich jest znamienitszy,

im bliższy jest owemu bogu bogów”.

22

---