WPROWADZENIE DO TEORII POLITYKI

Marek Chmaj, Marek Żmigrodzki

1. Założenia metodologiczne

Pojęcie polityki - etymologia terminu

Pochodzi od języka greckiego, od przymiotnika „politikon” - społeczne, publiczne, powszechne, codzienne, zwyczajne, towarzyskie, uprzejme;

Termin polityka wiąże się pod względem etymologicznym z pojęciem „polis” (organizacje państwowe miasta-państwa - organiczna wspólnota wolnych obywateli, podporządkowanych wspólnym celom i interesom, a w dosłownym tłumaczeniu - kraj, ojczyzna, państwo, społeczność, zamek, miasto, rządy, sprawy publiczne); inny źródłosłów wywodzi politykę od greckiego „politea” - republika czyli organizacja państwowa; Platon i Arystoteles kładzie w „Politei” nacisk na umiejętne kierowanie ludźmi, organami państwowymi, całym państwem; politykę określano też jako sztukę rządzenia państwem; wyjaśnienia terminu podjął się między innymi: Tomasz z Akwinu, Marsyliusz z Padwy, Machiavelli, Bacon, Locke, Montesquieu, Rousseau i wielu innych;

Ryszka wskazuje na ewolucję pojęcia w polszczyźnie - początkowo znaczyło tyle co grzeczny, układny; Andrzej Frycz Modrzewski (O naprawie Rzeczypospolitej) wskazywał, iż ta naprawa wymagała poprawnego, właściwego wykonywania władzy (Bazylik tłumacząc jego dzieło zapisał „policja” czyli kunszt dobrego rządzenia ekonomicznego); Petrycy terminem „policja” nazywa rząd wolny Rzeczypospolitej; w XVII wieku następuje inwazja francuszczyzny i pojawia się termin „politique” - sztuka rządzenia państwem, utrzymywania i wyzyskiwania stosunków z innymi państwami; słowo „polityk” oznaczało człowieka biegłego w polityce, znającego świat, zdolnego do rządzenia państwem; „polityczność” natomiast - oznaczała grzeczność, delikatność, dobre maniery; 1858 Słownik Lindego - polityka to: nauka jak rządzić, nauka poznawania spraw i potrzeb państwa, roztropność podająca rządzącym środki do wykonywania zamysłów przedsięwziętych, grzeczność, manierność obyczajów; 1908 - Słownik Karłowicza, Kryńskiego, Niedźwieckiego - polityka to: sztuka rządzenia państwem, utrzymywania i wyzyskiwania stosunków z obcymi państwami, nauka, wiadomości tyczące się takiej polityki, zasada, system, taktyka - plan postępowania osób rządzących w kraju; na początku XX wieku przestano używać terminu polityka w kategoriach kulturowych, odnosząc go głównie do sztuki rządzenia;

Koncepcje klasyfikacyjne

Polityka jest zjawiskiem różnorodnym, jest wiele definicji tego pojęcia, każda kładzie nacisk na różne aspekty; dlatego trzeba segregować tę wielość definicji; Dobrowolski i Wróbel wyróżnili trzy typy określeń polityki:

• Określenie o charakterze normatywnym - polityka jako działalność służąca osiągnięciu kompromisu w imię ogólnej pomyślności;

• Behawioralne definicje polityki - ujmowanie zjawisk i procesów politycznych w kategoriach zachowań politycznych, a zwłaszcza zachowań ludzi pełniących zasadnicze funkcje polityczne;

• Konfliktowe ujęcie polityki - wiążące ją z władzą i panowaniem, a przy tym z walką sił społecznych w sferze idei i wartości;

Inna koncepcję klasyfikacyjna podaje Jabłoński - wyróżnia pięć tendencji w sposobie definiowania polityki, określanych jako:

• Działalność instytucji państwowych - od lat 80 XIX wieku do lat 20 wieku XX; politolodzy zajmowali się formalno-prawnymi strukturami życia politycznego, definicja polityki opierała się na pojęciu „rządu”, rozumianego jako formalne instytucje władzy państwowej;

• Wzajemny stosunek władzy, wpływu i konfliktu - władza, wpływ i konflikt istnieją niezależnie od poziomu rozwoju organizacji społecznej; to rozszerzenie granic polityki;

• Funkcja w systemie społecznym - związana z funkcjonalną szkołą analizy politologicznej; polityka interpretowana jest jako jedna z funkcji systemu społecznego; polityce przypisywano szereg funkcji: utrzymanie porządku społecznego, wcielanie zasad sprawiedliwości społecznej itd.; polityka jako sfera działalności mająca służyć realizacji określonych celów istotnych dla społeczeństwa; cele te miała zaś wypełniać przy pomocy środków państwowego przymusu;

• Proces podejmowania decyzji - centralnym elementem podejmowania decyzji ma być władza (oraz gra o władzę), jest ona zawsze realizowana przez pewną grupę ludzi, nie przez pojedynczych polityków;

• Rozwiązywanie problemów - zwolennicy tego nurtu nazywani są postbehawiorystami, ich głównym postulatem jest rozpatrywanie polityki jako dziedziny życia społecznego, której zadaniem pierwszoplanowym jest rozwiązywanie problemów trapiących społeczeństwo i osiąganie celów wynikających z rozpatrywania potrzeb społecznych;

Definicja polityki

• M. Weber - polityka to zespół działań przedsiębranych w zamiarze uczestniczenia we władzy albo wpływanie na rozdział władzy, bądź pomiędzy państwami, bądź pomiędzy różnymi grupami wewnątrz państwa;

• J. Kowalski - polityka to wiedza o społecznym mechanizmie walki o zdobycie państwowego kierowania społeczeństwem oraz sposobie jego wykorzystania do realizacji określonych celów społecznych;

• M. Palmer i W. R. Thompson - polityka to nauka tego, kto co weźmie, kiedy i jak;

• G. Leibholz - polityka to nauka i sztuka rządzenia;

Uniwersalna definicja polityki byłaby zbyt abstrakcyjna, można więc przyjąc jedną wiążącą definicję:

Polityka to zespół działań podjętych przez ośrodek decyzyjny, zmierzających do osiągnięcia zamierzonych celów za pomocą odpowiednio dobranych środków;

Przedmiot nauki o polityce

Nauka to:

• Poznanie wybranego fragmentu rzeczywistości (nauka jako proces badawczy)

• Wyrażone określonym językiem utrwalanie wytworów czynności poznawczych, na które składają się zdania o poznanej rzeczywistości, należycie uporządkowane i uzasadnione (nauka jako wiedza naukowa)

• Przekazywanie fragmentów wiedzy naukowej (propedeutyka) oraz czynności ich przyswajania sobie (uczenie się);

Nauka w sensie pragmatycznym (całokształt czynności badawczych) oraz nauka w sensie apragmatycznym (całość wyników badań naukowych); nauka dzieli się na dyscypliny;

Paryska konferencja politologów z 1948 roku zadecydowała, że najbardziej adekwatny jest termin „nauka polityczna”; w Polsce długo używano pojęcia nauki polityczne na określenie zespołu nauk zajmujących się polityką;

Nauka o polityce ma charakter interdyscyplinarny, ujmuje zjawiska i procesy polityczne w sposób bardziej kompleksowy;

Roberts wskazał trzy poziomy znaczeniowe terminu „nauka o polityce”:

• Odnoszący się do przedmiotu ogólnie (nauka o samej polityce)

• Używany do rozróżnienia nauki o procesach i instytucjach politycznych od nauki o ideach politycznych

• Odnoszący się do tych aspektów przedmiotu, które bazują na teorii empirycznej;

Nauka o polityce to jedna z nauk społecznych zajmująca się funkcjami i charakterem państwa, a także teorią organizacji i władzy państwowej;

H. Groszyk sklasyfikował próby określenia przedmiotu nauki o polityce nazywając je mianem:

• Minimalistyczne - nauka o polityce sprowadza się do nauki o państwie; ukazuje związek polityki i państwa, politykę utożsamiają z wiedzą o sztuce rządzenia w państwie, bądź samą sztukę rządzenia;

• Maksymalistyczne - nauka o wszelkiej władzy

• Pośrednie - przedmiot nauki o polityce nie należy ograniczać tylko do państwa, odrzucają jednocześnie twierdzenia maksymalistów, że ma ona badać przejawy władzy we wszystkich postaciach;

1948 Paryż - lista problemów, którymi powinna zajmować się nauka o polityce:

• Teoria polityczna

• Teoria polityczna

• Historia myśli politycznej

• Instytucje polityczne

• Konstytucja

• Władza centralna

• Władza regionalna i lokalna

• Administracja publiczna

• Funkcje ekonomiczne i społeczne rządu

• Instytucje polityczne porównawcze

• Partie, grupy i opinia publiczna

• Partie polityczne

• Grupy i stowarzyszenia

• Udział obywateli w zarządzaniu

• Opinia publiczna

• Stosunki międzynarodowe

• Polityka międzynarodowa

• Organizacja międzynarodowa

• Prawo międzynarodowe;

W polskiej literaturze politologicznej wskazuje się 5 podstawowych działów nauki o polityce:

• Teoria polityki

• Systemy polityczne oraz ich funkcjonowanie

• Historia oraz współczesne ruchy i doktryny polityczne

• Współczesne stosunki międzynarodowe

• Polityki szczególne (gospodarcza, społeczna, ekologiczna itd.);

Funkcje nauki o polityce

Nauka o polityce pełni cztery następujące funkcje:

• Opisowa (deskryptywna, faktograficzna) - udzielanie odpowiedzi na pytania: jaka była i jaka jest obecnie rzeczywistość polityczna? Badanie rzeczywistości politycznej w głównej mierze polega na tym, że ma ona ujawnić istnienie ważnych problemów politycznych; potrzebna jest diagnoza czyli teoretyczne wyjaśnienie istniejącego stanu rzeczy; opis stanowi jednak pierwszy a zarazem zasadniczy krok do przejścia ku pozostałym funkcjom nauki o polityce;

• Wyjaśniająca (eksplanacyjna) - wiąże się z udzieleniem odpowiedzi na pytania: dlaczego, z jakiej racji, po co dane zjawisko w ogóle zaistniało lub dlaczego ma takie a nie inne właściwości? Wskazujemy na związki przyczynowo-skutkowe, wyjaśniamy właściwości zjawisk w pewnej całości oraz wskazujemy, czy i jak lub w jaki sposób dane właściwości przyczyniają się do funkcjonowania danej całości;

• Przewidująca (prognostyczna) - odpowiedź na pytania: jak rzeczywistość polityczna będzie wyglądać w przyszłości lub kiedy określone zjawiska będą miały miejsce? nowy element realizacji tej funkcji wprowadza obecnie futurologia

• Instrumentalna - odp na pyt: jakie podjąć konkretne działania (decyzje), aby osiągnąć pożądany rezultat? Co należy zrobić, aby przewidywania dotyczące projektowanej rzeczywistości spełniły się (lub nie spełniły się)? Należy dysponować wiarygodną diagnozą istniejącego stanu rzeczy oraz wiedzą o środkach skutecznego oddziaływania; dyrektywy postępowania formułowane przez socjotechnikę opierają się na schemacie tzw. przewidywania warunkowego, czyli przewidywaniu, w jakim układzie warunków zajść może zjawisko przyjęte za cel praktycznych dążeń i co należy zrobić, aby ten układ warunków mógł zostać zrealizowany;

• Ideologiczna - czasem dodaje się ja do tych podstawowych funkcji; udzielenie odpowiedzi na pytanie: do jakich celów należy dążyć lub jakie wartości należy realizować?

Inny podział funkcji sugeruje W. Bujak:

• Analityczno-opisowa - dzięki niej poznajemy zjawiska określane mianem rzeczywistości politycznej (fakty i stosunki polityczne, wewnętrzne i międzynarodowe, działania polityczne, ich źródła i efekty)

• Funkcja tworzenia ogólnej teorii polityki - ustala związki przyczynowe między myślą ludzka a działaniem oraz pomiędzy poszczególnymi działaniami politycznymi;

• Praktyczno-prognostyczna - dzięki niej wybiegamy w przyszłość, prognozujemy, dokonujemy ekspertyz mogących pomóc w podejmowaniu decyzji politycznych;

Rozwój myśli politycznej i nauki o polityce

W historii myśli politycznej można za Bernasiem wyodrębnić 5 okresów:

• Antyczny - Konfucjusz, Heraklit z Efezu, Demokryt, Platon, Arystoteles; Platon - ojciec teorii politycznej, przeciwnik demokracji ateńskiej, w społeczeństwie występują sprzeczności, są one przyczyną ustawicznych walk, konflikty mogą być likwidowane jedynie autorytetem, terrorem, propagandą, wychowaniem, izolacją od zagranicy; może istnieć państwo wzorowe władane przez jednostkę; Arystoteles - ojciec nauki politycznej, ojciec metody naukowej, badał istniejące rządy, wnioski opierał na obserwacjach empirycznych, stworzył podział nauk; polityka reprezentowała naukę praktyczną;

• Średniowiecza - Orygenes, Augustyn Aureliusz, Mahomet, Tomasz z Akwinu, Marsyliusz z Padwy; Tomasz z Akwinu - przejął od Arystotelesa koncepcję człowieka jako istoty politycznej, wskazał na państwo jako instytucję nadrzędna w stosunku do jednostki, za najlepszy uznał hierarchicznie zorganizowany ustrój społeczny, każdy pełni funkcje wyznaczona przez Boga, Kościół jako jedyny rzecznik wszelkiej władzy na ziemi; Marsyliusz z Padwy - przeciwko podporządkowaniu polityki zasadom religijnym i moralnym; rzecznik uniezależnienia władzy świeckiej od duchowej, a nawet zwierzchnictwa państwa nad klerem; propagował ideę ludowładztwa przez przyznanie ogółowi obywateli suwerennej władzy;

• Odrodzenie i oświecenie - Machiavelli, Górnicki, Bodin, Hobbes, Locke, Monteskiusz, Rousseau; Niccolo Machiavelli - Książę, źródło doktryny politycznej zwanej makiawelizmem, zalecała stosowanie wszelkich niezbędnych a dostępnych środków w dążeniu do realizacji celów; John Locke - stał na stanowisku teorii umowy społecznej i prawa natury; wskazywał na obraz liberalnego konstytucyjnego państwa, opartego na zasadach tolerancji i systemie ustaw, które byłyby gwarantem tej tolerancji; obywatel miał prawo oczekiwać od tych ustaw ochrony swego życia, wolności osobistej i stanu posiadania, twórca doktryny tolerancji, u podstaw której leżała koncepcja człowieka jako istoty wolnej i rozumnej; J. J. Rousseau - Umowa społeczna, głosił teorie egalitarną, wskazując, że społeczeństwo powinno opierać się na dobrowolnej umowie jego członków i na mocy tej umowy tworzyć suwerenna władze ludu; suwerenność ta jest niepodzielna i niezbywalna, służy powszechnemu interesowi, gwarantem suwerenności są ustawy, są dziełem woli powszechnej ludu; zwracał się w stronę demokracji plebiscytarnej;

• Od połowy XIX wieku do połowy XX wieku - Karol Marks i Fryderyk Engels, Włodzimierz Iljicz Lenin - opierał się na założeniach materializmu historycznego, ich osiągnięcia stworzyły teoretyczne oparcie dla ukształtowania ustroju, jaki funkcjonował w ZSRR oraz w innych krajach demokracji ludowej;

• Od połowy XX wieku myśl polityczna współczesna - intensywny rozwój instytucjonalnych form nauki o polityce; wyraźnie odczuwa się dominacje amerykańskiej politologii; na każdym uniwersytecie w USA jest wyodrębniony wydział nauk politycznych, studenci wszystkich uczelni są zobowiązani do wysłuchania cyklu wykładów na temat nauki o polityce, traktowanych jako wychowanie obywatelskie; nauczanie opiera się na zasadzie kompleksowości, dominują studia porównawcze, bogate techniki badań, ujęcie socjologiczne, prawnicze; we Francji nauka o polityce wykładana jest od 1870 roku, czołowa rolę odgrywają instytuty nauk politycznych, to autonomiczne jednostki przy uniwersytetach; w Wielkiej Brytanii początki wykładania nauk politycznych przypadają na rok 1895; Niemcy - 1949 Deutsche Hochschule fur Politik, w Szwecji jest wykładana nauka o państwie, każdy student nauk społecznych musi zdać dodatkowy egzamin z nauki o państwie; Norwegia - 1947-1957;

Nauki polityczne w Polsce do 1945

Genezy można szukać u schyłku średniowiecza, zaczęto zwracać uwagę na dzieła Arystotelesa, arystotelizm był jednym z głównych nurtów myśli naukowej, pierwsze polskie opracowania odnoszące się pośrednio do nauki o polityce napisał Paweł Włodkowic, Jan Ostroróg, Andrzej Frycz Modrzewski; pierwsza polska placówka naukowo-dydaktyczną, która do programu nauczania włączyła podstawy wiedzy o polityce była założona w 1578 roku przez Stefana Batorego Akademia Wileńska; 1662 - Jan Kazimierz ufundował tam katedrę prawa politycznego; 1775 - Lwowska Akademia Jezuicka prowadzi prelekcje umiejętności politycznych; Collegium Nobilium Szkoła Rycerska - przedmiot nauki moralne - podstawy prawa politycznego i wiedza z zakresu policyi czyli działalności władzy rządzącej; 1911/1912 - Polska Szkoła Nauk politycznych, 1911 - Szkoła Nauk Społeczno-Politycznych;

Nauki polityczne i nauka o polityce w Polsce po 1945 roku

1945 - reaktywacja w Warszawie Akademii Nauk Politycznych, w Krakowie 1947 - Wyższa Szkoła Nauk Społecznych; 1951-1955 we wszystkich szkołach wyższych wykładano przedmiot „podstawy marksizmu-leninizmu”; 1972 - Komitet Nauk Politycznych PAN;

Metody badawcze w politologii

Warunkiem ukształtowania się nowej dyscypliny naukowej jest spełnienie wymogów:

• Wyodrębnienie się grupy badaczy zajmujących się dana dziedzina nauki i przekonaniach o jej odrębności

• Powstanie wielu instytucji uprawiających dana dziedzinę

• Napływ młodych ludzi zafascynowanych nauką

• Akceptację dyscypliny przez grupy najwybitniejszych uczonych

• Usamodzielnienie się dyscypliny naukowej poprzez określenie swego przedmiotu, metod i teorii;

W nauce o polityce stosowane są rozmaite metody i techniki badawcze wykorzystywane w innych dyscyplinach nauk społecznych; metody i techniki badawcze stosowane w nauce o polityce spełniać muszą podstawowe zasady metodologiczne:

• Zasada historyzmu - postulująca badanie zjawisk w aspekcie konkretno-historycznym)

• Zasada podejścia systemowego - postulująca badanie zjawisk w aspekcie całościowym, z uwagi na więzi przyczynowo-skutkowe warunkujące dany kształt zjawisk i występujących między nimi związków;

Do najczęściej wykorzystywanych metod badawczych nauki politycznej należą:

• Metoda analizy systemowej - prekursorem jest Easton, wpływ Parsonsa i Deutscha; podejście systemowe to całokształt zasad naukowego myślenia oraz metod i środków analizy, pozwalających badać dany obiekt jako względnie jednolitą całość; metoda ta charakteryzuje się: ujmowanie systemu jako całości złożonej z elementów zależnych od siebie wzajemnie, jak i od owej całości; uwzględnianiem ogółu warunków w jakich owa całość (system) działa; szukanie źródła przekształceń systemu w samym systemie, w jego zdolności samosterowania własnym działaniem i oddziaływaniem na otoczenie; w klasycznym ujęciu Eastona analiza systemowa obejmuje: wejście do systemu - zażądanie i poparcie zmian, kontrowersje wewnątrzsystemową (przełożenie języka zewnętrznego na język danego systemu), wytwory systemu - dążenia i działania polityczne, sprzężenie zwrotne między „wejściem” a „wyjściem”, środki służące utrzymaniu systemu wobec napięć pochodzących z otoczenia systemu albo wywołanych wewnątrz systemu, granice systemu; wyróżniamy analizę makrosystemową (system polityczny jako całość), analizę średniego rzędu (określony podsystem na przykład partyjny, związków zawodowych), i mikrosystemową (dotyczy elementu systemu - konkretnej decyzji politycznej);

• Metody porównawcze - In komparatystyczne, polegają na porównywaniu dwóch różnych układów politycznych lub poszczególnych ich części; ich celem jest ustalenie cech podobnych oraz cech odróżniających porównywanych instytucji lub procesów politycznych, względnie całych układów politycznych; dostarczają materiały niezbędnego do podejmowania optymalnych decyzji politycznych i odgrywają poważną rolę w kształtowaniu świadomości politycznej obywateli; to konfrontacja dwóch lub więcej obiektów politycznych, które noszą znamiona podobieństwa;

• Metoda decyzyjna - najbardziej wszechstronne zastosowanie w nauce o polityce i w nauce o stosunkach międzynarodowych; polega na kompleksowym traktowaniu zjawisk politycznych; najważniejsze w tej metodzie są kategorie: ośrodek decyzyjny (podmiot działania politycznego), proces decyzyjny (zespół powiązań przyczynowo-skutkowych występujących wewnątrz ośrodka decyzyjnego w związku ze stanem wejścia, struktura ośrodka i celami decydentów), decyzja polityczna (akt nielosowego wyboru działania lub zaniechania politycznego), implementacja polityczna (proces urzeczywistnienia decyzji za pomocą odpowiednio dobranych metod i środków); zaletą jest odformalizowanie badań oraz większa możliwość analizowania rzeczywistych mechanizmów życia politycznego;

• Metody behawioralne - In socjologiczne, metody analizowania zjawisk społecznych (politycznych) poprzez obserwacje zachowań jednostek i złożonych z tych jednostek grup ludzi; kluczem jest tu kategoria zachowania politycznego - wszelkie działania jednostki, odnoszące się do jej roli jako członka pewnej zbiorowości politycznej; ludzie psychicznie uczestniczą w życiu politycznym; praktyczne zastosowanie tej metody sprowadza się do czterech technik badawczych: statystycznych badan aktywności politycznej, badań ankietowych i wywiadów, eksperymentów laboratoryjnych, teorii gier i ich zastosowania w badaniach nad podejmowaniem decyzji politycznych;

• Metody ilościowe - gromadzenie i przetwarzanie masowych informacji o zjawiskach politycznych, społecznych i ekonomicznych, a następnie analiza ilościowa tak zgromadzonego materiału; powstają różnego rodzaju: średnie, zależności i współzależności, natężenie;

• Metody empiryczne - określony, powtarzalny sposób uzyskiwania pewnego typu informacji o rzeczywistości, niezbędnych dla rozwiązania określonego typu problemu badawczego, szukanie odpowiedzi na pytanie określonego rodzaju przez szeroko pojmowana obserwację rzeczywistości; Groszyk wskazuje że istnieją trzy stadia tej metody: zbieranie faktów przez obserwację, analiza ich przez porównywanie i systematyzacja faktów połączona z wnioskami.

2. Podstawowe kategorie politologiczne

Kategoriami są pojęcia najogólniejsze, odzwierciedlające najbardziej istotne właściwości i związki zjawisk;

Procesy polityczne

Proces - zmiany zachodzące w następujących po sobie stadiach rozwojowych;

Względnie jednorodne serie zjawisk powiązane zależnościami przyczynowymi lub strukturalno-funkcjonalnymi; A. Antoszewski:

• Proces polityczny musi być rozpatrywany jako ciąg zdarzeń obiektywnie ze sobą powiązanych;

• Analiza procesów politycznych obejmuje nie tylko określenie ich stanów początkowych i końcowych, lecz także rekonstrukcję stanów pośrednich, co pozwala na wyjaśnienie treści i kierunków obserwowanych przekształceń

• Analiza procesów politycznych powinna pomóc w uzyskaniu odpowiedzi na pytania, w jaki sposób (za pomocą jakich procedur) i w jakim zakresie ulega przekształceniom dany system polityczny;

Trzy ujęcia w definiowaniu procesu politycznego:

• Ewolucyjne - proces polityczny jako zespół zjawisk przyczynowo-skutkowych tego samego typu, zachodzących w następujących po sobie stadiach rozwojowych; zespół pokrewnych zjawisk politycznych, wiążących się ze sobą w jeden ciąg czasowy, mający jakąś przyczynę i kończący się skutkiem (przyczyna i skutkiem są fakty polityczne), a zmieniający nie tylko strukturę polityczną, lecz i warunkujący funkcję nowej struktury

• Systemowe - układ interakcji zachodzących pomiędzy składnikami systemu oraz wzajemna modyfikacja pewnych koncepcji poprzez proces sprzężenia zwrotnego i porozumiewania się

• Instytucjonalne - proces polityczny jako zlokalizowane następstwo faktów dotyczących osiągania przez strukturę określonego stopnia organizacji stosunków politycznych;

Proces polityczny jest to przebieg regularnie po sobie następujących faktów politycznych pozostających ze sobą w związku przyczynowo-skutkowym;

Fakt polityczny to przejaw procesów politycznych związany z walka o zdobycie władzy państwowej, stanowiący część życia społecznego i występujący wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z organizacją społeczeństwa i sprawowaniem władzy oraz zorganizowaniem i sterowaniem procesami społecznymi;

Na procesy polityczne wpływ mają:

• Stopień rozwoju społeczno-gospodarczego danego kraju i jego dynamika rozwojowa

• Charakter współdziałania tego kraju z innymi krajami

• Rywalizacja ekonomiczna i społeczna z innymi krajami

• Program ugrupowań mających większość w parlamencie

• Dojście do władzy innej partii lub grupy politycznej

• Osiągnięty stopień zorganizowania społeczeństwa

• Działalność partii skrajnie lewicowych lub skrajnie prawicowych programowo dążących do przewrotu politycznego;

W. Wagner - wyjaśnianie procesu politycznego powinno polegać na:

• Badaniu warunków powstania, rozwoju, utrzymywania się, jak też zanikania określonych typów racjonalnych zachowań i działań

• Badaniu niektórych subiektywnych i obiektywnych uwarunkowań tych działań oraz ich wzajemnych zależności

• Ujmowaniu procesów i zjawisk politycznych w poznaniu naukowym tak, jak w rzeczywistości - w dynamice, ruchu, przemianach

Typologia procesów politycznych

Podział na procesy odbywające się na poziomach:

• Społeczeństwa jako całości - uzyskanie niepodległości, suwerenności

• Wielkich grup społecznych - uzyskanie podmiotowości politycznej przez mniejszość narodową

• Procesów instytucjonalnych - zmiany w systemie partyjnym

• Procesów na poziomie jednostkowo-grupowym - wzrost poziomu uczestnictwa politycznego;

Działania polityczne

Klementewicz - działania polityczne to działania ludzi, polegające na wyznaczaniu sfery stosowania przemocy publicznej w społeczeństwie, kierowaniu sposobem jej stosowania przez stanowienie i egzekwowanie prawa;

Max Weber - działanie to zachowanie ludzkie (obojętnie, zewnętrzne czy wewnętrzne, czynienie czegoś, zaniechanie lub tolerowanie), jeżeli i o ile działający wiąże z tym zachowaniem pewien subiektywny sens;

Działania polityczne to podejmowanie i realizacja decyzji politycznych, poprzez zorganizowane podmioty, wynikiem czego jest powstawanie określonych faktów politycznych i kształtowanie się określonych procesów politycznych;

Dobrowolski i Wróbel - cechy działania politycznego:

• Celowy, ukierunkowany charakter, wyraz świadomego wyboru podmiotów

• Podejmowane z zamiarem wywołania określonych skutków politycznych

• Podejmowane w interesach wielkich grup społecznych

• Duży stopień instytucjonalizacji, uczestniczy w nim aparat państwowy, partie, ruchy polityczne, organizacje społeczne

• Wysoki poziom zorganizowania uczestniczących w nim grup

• Konfliktowy charakter;

Mogą przybierać formę bezpośrednią (wybory prezydenckie) i pośrednią (stopniowy odpływ ludności ze wsi do miast);

Klementewicz wyróżnia oprócz działań politycznych także inne typy zdarzeń:

• Mające związek ze zmianą relacji władzy skutki innego rodzaju niż polityczne (odkrycie Ameryki, wynalezienie maszyny parowej)

• Skutki zdarzeń nie wywołanych świadomymi i celowymi czynnościami (śmierć gen. Sikorskiego w katastrofie lotniczej);

Rodzaje działań politycznych

Kryteria klasyfikacyjne:

• Stopień złożoności działania politycznego - działania proste (do celu prowadzą działania tego samego typu, bezpośredni związek między czynnością a rezultatem) i złożone (maja charakter wieloczynnościowy, wieloskładnikowy, wieloetapowy i wielopodmiotowy)

• Rodzaj podmiotów podejmujących działanie - działania organów władzy i administracji państwowej oraz działania pozostałych podmiotów wchodzących w skład danego systemu politycznego, a także działania podmiotów pozostających poza systemem politycznym jak również działania grup niesformalizowanych;

• Liczba podmiotów uczestniczących w działaniu oraz współzależności między nimi - jednostkowe (celowe, wykonywane na własna rękę), zbiorowe (suma zachowań indywidualnych, podobnych lub identycznych o znikomym stopniu organizacji, podmiotami są tłum, zgromadzeni), grupowe (podmiotami są grupy społeczne, trwała organizacja, zorganizowanie, sformalizowana struktura), totalne (uczestniczą w nich wszystkie całości społeczne, wszystkie grupy, instytucje i organizacje);

• Stopień instytucjonalizacji - zinstytucjonalizowane (podlegające specjalizacji, reglamentacji, przepisy prawne), niezinstytucjonalizowane (mniejszy stopień skoordynowania, planowości i reglamentacji, większa spontaniczność); inaczej można je nazwać: żywiołowe, częściowo zorganizowane, wysoko zorganizowane;

• Zakres swobody podmiotu wykonującego działanie - suwerenne (cel jest zgodny z dążeniami wykonawcy oraz jego obiektywnym interesem), niesuwerenne (podmiot ma niewielki wpływ na ostateczny cel i bezpośredni przebieg swojego działania)

• Stopień przymusowości - przymusowe (obowiązuje określone podmioty zobowiązane do działania), dobrowolne (wykonanie nie jest ani nakazane ani zakazane) i narzucone (naciski na wolna wolę i samodzielność podmiotu ale jednak jest własna decyzja podmiotu);

• Skutek działania - jednostronne (nie powodujące reakcji partnera), dwustronne (uzgodnione z druga stroną, uwzględniające jej zachowanie),

• Zbieżności lub rozbieżności pomiędzy zamierzonymi rezultatami a rezultatami rzeczywistymi - podjęte w celach politycznych działania i skutki są zbieżne z celami, działania nie mające sensu politycznego skutkach jednak funkcjonalne względem potrzeb i interesów wielkich grup społecznych, społeczeństwa, działania pozbawione sensu politycznego w skutkach dysfunkcjonalne;

• Stopień jawności - jawne (prowadzone otwarcie, kontrola opinii publicznej), ukryte (tajemnica, brak kontroli), zamaskowane (założenia są znane ale cele szczegółowe pozostają w tajemnicy).

Stosunki społeczne i stosunki polityczne

Stosunek to określony związek;

Wróbel i Dobrowolski - stosunek społeczny:

• Podstawowa cecha życia społecznego

• Relacja pomiędzy podmiotami społecznymi

• Podmiot jest świadomy istnienia stosunku społecznego

• Aktywny charakter związków człowieka z jego otoczeniem społecznym

• Złożony, stosunki związane z biologiczna naturą człowieka są w tym ujęciu niższym poziomem stosunków społecznych, a na ich podstawie powstają związki odnoszące się do społecznego życia człowieka, wynikające z rozwoju cywilizacyjnego

• Element wartościowania jako typ stosunku związany z uświadomieniem sobie przez człowieka odrębności w przyrodzie

• Ma charakter pośredni

• Jest dynamiczny, podlega stałemu rozwojowi;

Stosunki polityczne dotyczą różnych sytuacji społecznych i ekonomicznych związanych ze sprawowaniem władzy politycznej i rządzeniem w państwie; obejmują relacje zachodzące między instytucjami, organizacjami politycznymi, grupami społecznymi i jednostkami w sferze zdobycia i sprawowania władzy; stosunki polityczne mogą występować w skali państwa jak i w skali globalnej; mogą przyjmować następujące postacie:

• Współpracy

• Kompromisu

• Rywalizacji

• Walki

Oskar Lange - stosunki polityczne to wzajemne oddziaływania ludzi na siebie, wynikające ze sprawowania władzy politycznej;

Potrzeby i interesy polityczne

Potrzeby to stan braku, zależność istnienia i rozwoju podmiotu od wystąpienia określonych stanów rzeczy;

Dobrowolski i Wróbel - dwa ujęcia potrzeby:

• Jako zjawisko obiektywne, określane w kategoriach istnienia i rozwoju podmiotu w sytuacji oddziaływań pomiędzy nimi a środowiskiem

• Jako stan braku odczuwanego albo przez jednostki albo w pewnych przypadkach przez zbiorowości społeczne;

Potrzeby są motywem do działania, 4 typy potrzeb: jednostkowe, zbiorowe, wielkich grup społecznych i społeczeństwa jako całości; potrzebami politycznymi będą jedynie potrzeby zbiorowe powstałe w wyniku sytuacyjnych uwarunkowań jednostek i grup;

M. Karwat - potrzeby polityczne to zależność pozycji społecznej i drogi życiowej jednostek i grup od ich aktywności politycznej oraz świadomości politycznej

K. Biskupski - podstawowe potrzeby polityczne:

• Skutecznego uczestnictwa w wyborach - potrzeba elekcji

• Organizowania się, tworzenie struktur związanych z uczestniczeniem w życiu politycznym - potrzeba koalicji

• Skutecznego oddziaływania pośredniego - przedstawicielstwo w organach państwowych

• Bezpieczeństwa osobistego

• Nieskrępowanej wypowiedzi

1. Bodnar - klasyfikacja potrzeb politycznych:

• Mikrospołeczne - dążenie do aprobaty i satysfakcji ze społecznego działania

• Makrospołeczne - wiąże się z poczuciem więzi, odpowiedzialności ze losy narodu, państwa;

Dobrowolski i Wróbel - inna klasyfikacja potrzeb politycznych:

• Racjonalne i nieracjonalne

• Realne i idealne

• Prawdziwe i fałszywe

• Intelektualne i pozaintelektualne;

Interesy polityczne

Potrzeby jednostek i grup, które wyrażają konieczność zbiorowego współdziałania w celu opanowania obiektywnych warunków istnienia i rozwoju w zakresie danej potrzeby - interesy jednostek (jednostkowe) i grup społecznych (zbiorowe, społeczne);

Z. Zarzycki - dwie płaszczyzny interesu politycznego:

• Interes polityczny sensu stricte - dążenie podmiotów społecznych do udziału w sprawowaniu władzy za pośrednictwem państwa, systemu partii politycznych i organizacji społecznych;

• Interes polityczny sensu largo - dążenie dużych grup społecznych do realizacji swoich interesów przy udziale władzy politycznej;

Podział interesów politycznych według kryteriów:

• Podmiotu interesu:

• Ogólnospołeczne

• Narodowości i grup etnicznych

• Grup społecznych

• Jednostek

• Przedmiotu interesu:

• Ekonomiczne

• Ideologiczne

• Społeczne

• Kulturalne itd.

• Stopnia uświadomienia interesu:

• Uświadomione

• Nieuświadomione

• Zakresu sprzeczności interesów:

• Zbieżne

• Kompromisowe

• Sprzeczne;

Artykulacja potrzeb i interesów

To proces podejmowania działań zmierzających do zaspokojenia potrzeb i interesów określonych podmiotów, od momentu wyodrębnienia się potrzeb do ich zaspokojenia;

Kanały artykulacji interesów politycznych:

• Zinstytucjonalizowany i sformalizowany kanał - specjalne instytucje, normy prawne (np. wybory)

• Zinstytucjonalizowany ale niesformalizowany - legalizm działania ale brak norm (np. wiece i manifestacje)

• Niezinstytucjonalizowany i niesformalizowany (zamieszki uliczne)

Wróbel i Dobrowolski - fazy artykulacji potrzeb:

• Ujawnienie się i agregacja potrzeb - ich przekształcenie w interesy - ogół zjawisk i procesów prowadzących do sprecyzowania interesów, ścieranie się potrzeb i ich koordynacja, zalążki konfliktów,

• Argumentacja interesów - przekształcanie interesów w postulaty - argumentacja nadaje znaczenie ideologiczne lub polityczne,

• Selekcja postulatów - tworzy właściwy proces artykulacji - selekcja jest wynikiem świadomego wyboru i przebiega w sposób zracjonalizowany,

• Reprezentacja interesów - działania polityczne skierowane ku ośrodkowi decyzji politycznych, a zmierzające do osiągnięcia stanu umożliwiającego zaspokojenie interesów; dwa sposoby reprezentacji: prawnoistytucjonalny oraz socjologiczny;

Podmiotowość polityczna

Podmiotowość oznacza świadome i czynne kształtowanie istniejącej rzeczywistości, przeobrażanie jej w kierunku zgodnym z własnymi potrzebami;

Podmiotowość polityczna jest zjawiskiem trwałym i zobiektywizowanym, integralnie związanym z kulturą ludzką;

Podmiotami, które prowadzą politykę są:

• Państwo (z całym systemem organizacyjnym)

• Partie polityczne

• Inne organizacje społeczne, które biorą udział w realizacji polityki państwa lub starają się wpływać na tę politykę;

Podmiotowość polityczna to trwała zdolność grupy lub organizacji do świadomego podejmowania suwerennych i racjonalnych działań;

Dwa zasadnicze składniki podmiotowości - świadomość i działanie!

Poziomy podmiotowości politycznej - podstawowymi podmiotami polityki są wielkie grupy społeczne,

4 poziomy podmiotowości politycznej Dobrowolski i Wróbel:

• Wielkie grupy społeczne jako całość

• Organizacje polityczne danej grupy społecznej

• Organy organizacji wielkich grup społecznych (jednostka lub gremium kierownicze)

• Reprezentanci organów organizacji politycznych (osoby fizyczne).

3. Determinanty polityki

1). Polityka a ideologia

Ideologia sensu stricte - usystematyzowany zbiór idei, na podstawie którego można dokonać oceny stosunków społecznych;

Ideologia sensu largo - usystematyzowany zespół poglądów (idei), który jest wyrazem interesów jakiejś grupy społecznej, stanowiąc zespół dyrektyw do działania lub też formułowania programu konkretnych działań, zmierzających do utrwalenia lub zmiany danych stosunków społecznych;

Relacje między polityka a ideologią - na trzech płaszczyznach:

• Metodologiczna - ideologia zwiera cztery główne elementy: ogólne przekonania wartościujące ogólne wyobrażenia o świecie, zespół twierdzeń określających warunki realizowania przyjęć tych wartości podstawowych, szczegółowe i konkretne programy działania; klasyfikacje ideologii odbywają się na podstawie kryteriów: społeczna baza ideologii, wewnętrzna struktura ideologii, siła i zasięg ideologii; ideologia stanowi intelektualną, duchowa podbudowę działania politycznego, związki ideologii z polityką w czterech sytuacjach:

• Ideologia może dawać siłom działającym politycznie ogólny obraz świata, wartości, które leżą u podstaw działania, środki prowadzące do realizacji celów i ogólne dyrektywy działania - ideologia jako teoretyczna podbudowa działania;

• Ideologia może oddziaływać na politykę poprzez stosunki społeczno-ekonomiczne, pozycje, dążenia i interesy grup w ich obrębie;

• Ideologia jako czynnik zespalający ruchy polityczne

• Ideologia jako zespół czynników o treściach emocjonalnych, które będą sprzyjać intensyfikacji działań jednostki i grupy;

• Ideologia a programy polityczne - doktryna polityczna (zbiór poglądów określających przebieg i cel działań wyraźnie oznaczonych w czasie i przestrzeni) to instrumentalna wersja ideologii; doktryna stanowi konkretyzację systemu ideologicznego w trojakim wymiarze: konkretno-historycznym (ideologia przeniesiona do konkretnych warunków historycznych), zakresowym (ideologia w konkretnej działalności ludzkiej), poziomu analizy (motywowanie konkretnych działań i koncepcji politycznych); drugim po doktrynie poziomem konkretyzacji ideologii jest program polityczny - przenosi założenia ideologii i doktryny na grunt konkretnych sytuacji, na teren politycznego działania; program polityczny to formalny wyraz uświadomienia sobie przez grupę jej obiektywnej sytuacji oraz kierunków i możliwości działania w zakresie przekształcania struktury społecznej, ekonomicznej i politycznej; na treść programów składają się poglądy na temat: ustroju ekonomicznego, zasad i form produkcji, zasad i form organizacji życia społecznego, budowy systemu instytucji publicznego zarządzania, rozwiązywania istotnych zagadnień dotyczących spraw narodu, walki lub współdziałania sił politycznych w zakresie istotnych dla bytu społecznego spraw;

• Ideologia a cele polityczne, wartości polityczne, normy polityczne oraz środki ich realizacji - normy są próbą rozwiązywania sytuacji i stanowią instrument kontroli społecznej, wyrażają się w postaci nakazów lub zakazów wynikających z norm prawnych, politycznych, moralnych, obyczajowych, zwyczajowych; wartości polityczne rodzą się w wyniku sytuacji konfliktowych, normy zaś są próbą rozwiązywania tych sytuacji; adekwacja polityczna to zgodność między wartościami zakładanymi w programach politycznych a zbiorem wartości realizowanych podczas funkcjonowania instytucji je urzeczywistniających; cele polityczne obejmują wskazanie obowiązującego modelu stosunków społecznych, dążenie do realizacji tego modelu i dyrektywy działania i samo działanie polityczne;

Polityka a ekonomika

Ekonomika to całokształt stosunków produkcji w danym państwie; polityka wyraża interesy ekonomiczne grupy społecznej będącej u władzy; instytucje polityczne występują wobec ekonomiki jako czynnik aktywnie oddziałujący; władza polityczna poprzez swoje działania może przyspieszać rozwój ekonomiczny lub może go hamować; trzy zasadnicze relacje łączące ekonomikę z polityką:

• Prymat ekonomiki nad polityką - tendencje liberalne w gospodarce, ograniczające wpływ państwa na ekonomikę; polityka jest uzależniona od stanu gospodarki, ma doprowadzić ja do optymalnego wzrostu, niebezpieczeństwo anarchii

• Prymat polityki nad ekonomiką - uwidacznia się w działaniach mających na względzie modyfikacje lub nawet zmianę istniejących stosunków ekonomicznych; decyzje ekonomiczne są ważne dla ekonomiki, zjawisko prymatu polityki jest charakterystyczne dla pewnych etapów istnienia formacji społeczno-ekonomicznych, odnosi się to do państwa socjalistycznego;

• Względna niezależność polityki od ekonomiki i odwrotnie - najwłaściwsza w zapewnianiu prawidłowego rozwoju danego kraju, polityka powinna uwzględniać uwarunkowania ekonomiki, granicą będzie tu zasada dobrego państwa czy troska o pomyślność obywateli, ekonomika także powinna rozwijać się bez przeszkód politycznych, polityka i ekonomika musza oddziaływać na siebie, przenikać się i uzupełniać;

Polityka a prawo

Prawo to ogół ustanowionych lub usankcjonowanych przez państwo reguł i norm postępowania, których stosowanie zagwarantowane jest przymusem państwowym; normom politycznym podlegają podmioty sprawujące władzę, normom prawnym - wszyscy obywatele i wszystkie organy państwa; normy polityczne wyznaczają faktyczną możliwość ustanowienia norm prawnych przez określone podmioty, natomiast normy prawne legitymują normy polityczne, uznając je za zależące od podsystemu prawnego;

w podsystemie prawnym można za Pałeckim wyróżnić trzy rodzaje norm:

• Gwarantujące określoną asymetrię uprawnień i obowiązków stron stosunku władzy politycznej - prawo represyjne

• Gwarantujące określoną kontrasymetrię uprawnień i obowiązków stron stosunku władzy politycznej - prawo obywatelskie

• Gwarantujące określona symetrię uprawnień i obowiązków stron stosunku władzy politycznej - prawo społeczne;

Naruszenie norm prawnych zagrożone jest przymusem państwowym, naruszenie norm politycznych - przymusem organizacyjnym,

Trzy relacje między prawem a polityką:

• Prymat prawa nad polityką - występuje w państwie prawa (prawnym), zasady ustroju politycznego reguluje konstytucja, pochodzi od narodu, jej kształt zależy od polityków, nad przestrzeganiem konstytucji czuwa cały aparat państwowy, prawo powinno uwzględniać zachodzące zmiany polityczne, dążenia społeczeństwa,

• Prymat polityki nad prawem - prawo jest traktowane jako instrument realizacji interesów polityków,

• Absolutna władza polityczna - organ władzy posiadałby nieograniczone uprawnienia, a podmiot podporządkowany musiałby spełniać wszelkie świadczenia na rzecz rządzącego,

Prawo powinno mieć prymat nad polityką, można je zmieniać, przekształcać czy reformować - nie można łamać;

Polityka a moralność

W polityce obowiązuje prawo silniejszego, nie związane z moralnością, Ryszka próbuje wskazać wyższość polityki nad moralnością; można również przyjąć założenie że możliwe jest uprawianie polityki zgodnie z zasadami moralności, polityka jest jednak sztuką wyboru,

Relacja polityka a moralność - podejścia:

• oralistyczne - jakościowa odmienność moralności od polityki, przedmiotem moralności są stosunki między jednostkami ludzkimi a przedmiotem polityki - stosunki między takimi organizacjami społecznymi jak państwa i narody, Konstytucja z 1935 roku - prezydent jest odpowiedzialne przed Bogiem i historią,

• moralistyczne - jedność polityki i moralności, zadość sprawiedliwości, bezwzględny prymat sprawiedliwości, Gandhi i M. L. King, postulat nienaruszania podstawowych norm obowiązujących w danym kręgu kulturowym czy religijnym,

• makiawelistyczne - przeciwstawność moralności i polityki, cel polityczny uświęca wszystkie środki, moralność nakazuje altruizm, polityka - egoizm,

• realizm polityczny - w sytuacjach konfliktowych należy się kierować zasadą mniejszego zła.

Kultura polityczna

Początkowo słowo kultura oznaczało uprawę ziemi, następnie o sferę intelektu, duchowych zainteresowań i działań człowieka poszerzył je Cycero, znaczyło wtedy poznawanie, podziw, ochronę dziedzictwa;

Kultura polityczna w Polsce w 1905 roku oznaczała jeszcze powściągliwość polityczną, powstrzymywanie się od czynów ekstremalnych; w definiowaniu pojęcia możemy wskazać następujące ujęcia:

• psychologiczne - uwaga na zachowania polityczne członków społeczeństwa, Almand i Powell - kultura polityczna jest całokształtem indywidualnych postaw i orientacji uczestników danego systemu politycznego;

• socjologiczne - ważne są wytwory zachowań politycznych w danym społeczeństwie, Biskupski - kultura polityczna to poglądy idee i teorie, normy postępowania oraz faktyczne działania jednostek i grup w ramach współżycia państwowego;

• systemowe - utożsamianie zjawisk kultury politycznej z całością zjawisk politycznych,

kultura polityczna to całokształt wartości, norm i reguł zachowania, utrwalonych w świadomości podmiotów biorących udział w działaniach politycznych

kultura polityczna spełnia trzy funkcje;

• regulacyjna - porządkuje i ujednolica działania polityczne,

• socjalizacji - proces wchodzenia członków danej społeczności w kulturę polityczną, nabywanie wiedzy o systemie politycznym, tworzenie poglądów i postaw politycznych, kształtowanie hierarchii wartości politycznych,

• integracyjna - tworzenie podstaw koordynacji działań politycznych oraz współdziałania lub współpracy jednostek i grup w dążeniu do osiągnięcia określonych wartości i dóbr, uzasadnianie instytucji i norm;

elementy składowe kultury politycznej - Wołoch i Pustelnik;

• postawy polityczne - relacje między władza polityczna a obywatelami, wiedza o polityce, sądy garściujące

• wzory zachowań i działań politycznych uznanych w danym społeczeństwie

Sobolewski - elementy kultury politycznej:

• wartości i cele polityczne

• metody działania politycznego

• instytucje polityczne

Wiatr:

• wiedza o polityce

• ocena zjawisk politycznych

• emocjonalna strona postaw politycznych

• wzory zachowań politycznych

Mojsiewicz;

• wiedza - intelektualny element

• wartościowanie - normatywny

• stosunek do polityki - emocjonalny

• zachowanie - czynnościowy;

na kulturę polityczna wpływa: tradycje historyczne, system polityczny i ekonomiczny oraz otoczenie socjologiczne (Młyniec);

typy kultury politycznej: Almand i Verba

• parafialna - plemiona afrykańskie, jednostki nie interesują się systemem politycznym, nie mają świadomości swojej roli w politycznych procesach, nie przypisują roli polityce w ich indywidualnym działaniu, brak wyspecjalizowanych ról politycznych,

• poddańcza - świadomość złożoności systemu politycznego, zainteresowanie tylko tym, co system polityczny daje jednostce i tym jak same mogą w systemie uczestniczyć, pewien zasób wiedzy o mechanizmach sprawowania władzy, elementy ocen, przeważa jednak postawa podporządkowania się decyzjom politycznym, brak większych ambicji bycia aktorem politycznym,

• uczestnicząca - charakterystyczna dla społeczeństw o ukształtowanych i demokratycznych systemach politycznych, obywatele są czynnie zainteresowani co system polityczny im daje i tym jak sami mogą w systemie uczestniczyć, aktywny stosunek do polityki,

4. Władza polityczna

Władać można częściami ożywionymi i nieożywionymi przyrody, materialnymi wytworami naszej działalności, członkami własnego ciała, językiem obcym, sprawować władzę można tylko nad ludźmi, podmiotem stosunku władzy będzie zawsze człowiek;

Sześć definicji pojęcia władzy:

• behawioralna - władza jako szczególny typ zachowania polegający na możliwości modyfikowania zachowania innych ludzi - M. Weber

• teleologiczna - władza jako spełnienie pewnych celów, wytwarzanie zamierzonych skutków - Russell

• instrumentalna - władza jako możliwość stosowania szczególnych środków, a zwłaszcza przemocy - Opałek

• strukturalna - władza jako stosunek między rządzącymi a rządzonymi - Przybylski

• zinstytucjonalizowanego wpływu - władza jest powiązana z możliwością instytucjonalnego wpływania na innych, - Gieorgica

• konfliktowa - władza ma możliwość podejmowania decyzji regulujących rozdział dóbr w sytuacjach konfliktowych - Ossowski

Władza a władza polityczna

Władza polityczna - przynajmniej jeden z podmiotów stosunku władzy ma realną możliwość podejmowania społecznie ważkich decyzji regulujących zachowanie wielkich grup ludzi i kiedy ma realna możliwość egzekwowania podjętych decyzji aż do stosowania przymusu państwowego włącznie; władza polityczna wiąże się z konfliktami w ramach wielkich grup społecznych,

Kategorie wewnątrz władzy politycznej:

• władza polityczna, należąca do partii, która zwyciężyła w wyborach lub do koalicji rządowej

• władza państwowa, która przysługuje wskazanemu konstytucyjnie podmiotowi, którego zakres społeczny określają normy prawne

• władza publiczna

nosicielem władzy politycznej jest państwo, uczestnikami władzy są organizacje społeczne oraz obywatele;

władza polityczna to system stosunków społecznych, zachodzących pomiędzy określonymi podmiotami, polegający na możliwości stosowania trwałego i instytucjonalnego przymusu w celu zmuszenia drugiej strony do określonego postępowania;

funkcje władzy politycznej - władza polityczna podejmuje decyzje polityczne i dąży do wprowadzenia ich w życie, w sposób radykalny może zmieniać stosunki społeczne i losy ludzi;

funkcje władzy:

• w sensie largo - określają cele płaszczyzny działania władzy politycznej

wg Kowalskiego w jej skład wchodzą następujące funkcje:

• integracyjna - hamuje naturalne tendencje odśrodkowe i zapewnia władzy centralnej najważniejsze znaczenie w kierowaniu krajem,

• dystrybucyjna - dotyczy konfliktu o społecznie pożądane dobra, których dysponentami są podmioty władzy,

• ochronna - płaszczyzna kontaktów zewnętrznych łączących system polityczny z jego otoczeniem i płaszczyzna kontaktów wewnętrznych - społeczna potrzeba bezpieczeństwa

• strukturotwórcza - tworzenie mechanizmów społecznych, które umożliwiłyby dostęp do rządzenia reprezentantom wszystkich ważnych grup społecznych

• w sensie stricto - określają szczegółowo poszczególne rodzaje działań władzy politycznej, zadania odnośnie podmiotów pozostających z władzą w stosunkach podporządkowania

• stanowienie prawa, wydawanie norm, których obywatele powinni przestrzegać

• uruchamianie środków i form instytucjonalnych zapewniających poszanowanie tych norm

• tworzenie lub modyfikowanie organów państwowych i ustalania w jaki sposób obywatele biorą udział w ich składzie i decyzjach (wybory, referendum)

• kierowanie państwowymi środkami represji i kontroli

• powoływanie do życia instytucji użyteczności publicznej

• mianowanie personelu w aparacie państwowym

• podejmowanie decyzji w zakresie finansów państwa

• podejmowanie decyzji w imieniu państwa na forum międzynarodowym

• wpływanie na działalność naukową, kulturalną, oświatową i propagandową

sprawowanie władzy politycznej

Pietras - na władze polityczną (rządzenie) składają się 4 typy decyzji:

• co jest treścią interesów grup społecznych - konkretyzacja interesów

• kompetencje podmiotów w zakresie realizacji interesów

• cele, dla których jest możliwe użycie społecznych zasobów środków przymusu

• skład personalny grup podejmujących i egzekwujących decyzje w powyższych zakresach;

rządzenie to wykonywanie władzy państwowej, a więc proces podejmowania decyzji i ich realizacja za pomocą aparatu państwowego

grupa rządząca - elita władzy, kierownictwo polityczne, władza polityczna, grupa przywódcza; działania niewładcze - przekonywanie i perswazja oraz oddziaływanie przez środki ekonomiczne;

środki sprawowania władzy politycznej

poprzez środki sprawowania władzy politycznej rozumiemy takie dostępne formy oddziaływania, dzięki którym rządzący wpływają na określone zachowanie się rządzonych;

Kowalski - środki sprawowania władzy:

• przymus fizyczny

• bodźce materialne i moralne

• zabiegi perswazyjno-ideologiczne

• regulacja dopływu oraz kontrole treści informacji niezbędnych do podejmowania działań

Legitymizacja władzy politycznej

Słowo prawomocność to polski odpowiednik słowa legitymizacja; prawomocność to stan, legitymizacja to proces, delegitymizacja to erozja prawomocności;

Legitymizacja podmiotu - rządząca w systemie politycznym grupa osób osiągnęła swoje stanowiska zgodnie z obowiązującymi normami;

Legitymizacja sposobu sprawowania władzy - wszystkie instytucje wchodzące w skład systemu władzy powołane zostały zgodnie z obowiązującymi normami oraz że funkcjonują one zgodnie ze swoimi kompetencjami oraz na podstawie istniejących norm prawnych;

Legitymacja władzy politycznej - wytworzenie u poddanych lub obywateli przekonania, że ci co rządzą są do tego uprawnieni, a sposoby sprawowania władzy są prawowite;

Teoria legitymizmu - doktryna polityczna XIX wieku w europie jako odpowiedź na antyfeudalne i antymonarchistyczne ruchy rewolucyjne,

Koncepcje prawomocności:

• tradycyjna - posiadanie lub dążenie do posiadania pewnych wartości są jedynym kryterium prawomocności; ważne było spełnienie pewnych zewnętrznych lub transcendentalnych wartości - boskie pochodzenie, boskie powołanie, prawo natury, prawo historii, tradycja;

• teoria zgody - XVIII/XIX wiek - suwerenem stał się lud, tylko ta forma rządów jest prawomocna, która gwarantuje szeroką i świadomą partycypację obywateli w procesie politycznym i zdobywa poparcie obywateli; bierność nie była akceptowana jako źródło prawomocności;

• legitymizacja jako rodzaj przekonania społecznego o tym, że określony obiekt systemu jest słuszny i władczy w sferze politycznej - płaszczyzna socjologiczna, psychologiczna

• behawioralna - przymus fizyczny, psychologiczne i socjotechniczne formy manipulacji są instrumentami osiągania prawomocności, legitymizacja władzy oznacza więc jej akceptację, wynikająca z samego faktu istnienia władzy, braku alternatywy oraz beznadziejności podejmowania prób podważenia reżimu

teoria prawomocności Maxa Webera

w weberowskiej teorii polityki analiza zależności miedzy władzą (aspekt polityczny) a jej legitymacją (aspekt wartościujący) uzyskała podstawowe znaczenie; podstawową cecha państwa jest legitymowane użycie siły, władza jedynie wtedy jest zdolna do urzeczywistniania swoich celów, gdy rządzeni traktują stosunki panowania jako wiążące; każde panowanie może być legitymowane przez różnorodne czynniki:

• afektywne - uczuciowe oddanie

• racjonalno-aksjologiczne - wiara w to, że władza jest nakazem i środkiem realizacji określonych wartości etycznych

• interesy - oczekiwanie na zaspokojenie określonych potrzeb;

ukazał to Weber w trzech typach panowania:

• tradycyjne - wiara rządzonych w prawomocność władzy, która „istniała zawsze”; odziedziczony status społeczny jest głównym źródłem sprawowania władzy polityczne; zakres władzy panującego wyznaczony jest przez tradycje, ustanowienie nowych praw niezgodnych z tradycyjnymi normami jest niemożliwe, wola pana jest ograniczana tylko poczuciem słuszności, najczęstszym typem panowania tradycyjnego jest władza patriarchalna - stosunki mające charakter wspólnoty, typem rozkazującym jest pan, służebnym - poddany, zespół zarządzający ma charakter służby; Weber wyróżnił dwa warianty panowania tradycyjnego: patrymonializm (całkowita zależność sługi od pana) i feudalizm (większa sfera autonomii dla szerszych grup społecznych); duże znaczenie ma przywiązanie do tradycji i określonej organizacji społecznej, w której istotna jest rola przymusu;

• charyzmatyczne - opiera się na charyzmie (rzadki dar, umiejętność, talent) przywódcy, który musi dowieść, że ma charyzmę wynikającą z objawienia, mocy magicznych, bohaterstwa, nadzwyczajnych umiejętności; podstawą istnienia porządku społecznego i jego stabilności jest zatem osoba przywódcy; przywództwo charyzmatyczne jest potrzebne w okresach kryzysowych, ludzie poddają się takiemu przywódcy, gdyż ulegają wierze w te zjawiska, które potwierdzają jego nadzwyczajne cechy;

• legalne - stanowi rezultat stopniowego rozwoju państwa i społeczeństwa; dzisiaj najczęstszą podstawą prawomocności jest wiara w prawo, gotowość podporządkowania się przepisom poprawnym formalnie i ustanowionym zgodnie z przyjętą procedurą; pojawia się u Webera kategoria „wyradzania się biurokracji” -

inne koncepcje legitymizacji

Easton - podstawowym czynnikiem konfrontującym wszystkie społeczeństwa jest niedostatek dóbr, traktowanych jako wartości, co nieuchronnie prowadzi do sporów i kontrowersji wokół ich podziału, problemy te rozstrzyga polityka, a konkretnie decyzje polityczne; rozszerza więc znacznie tradycyjne pojęcie legitymacji widząc je w trzech wymiarach:

• prawomocność ideologiczna - opiera się na wartościach i pryncypiach, do których odwołuje się władza polityczna, celem legitymacji ideologicznej jest akceptacja dla głównych zasad, według których władza jest zorganizowana w systemie politycznym, a także dla zakresu tej władzy;

• legitymacja strukturalna - jej podstawa jest przekonanie o praworządnym charakterze norm regulujących wzajemne stosunki pomiędzy władzą a społeczeństwem;

• legitymacja personalna - jej źródłem jej osobisty stosunek otoczenia do osób pełniących role władcze w ramach danego systemu, role podstawowa spełniają zachowania autorytetów, ich sposób politycznego działania, ich osobowość;

Habermas - państwo jako system sprawujący uprawomocniona władzę; wyjściem systemu są decyzje administracyjne, a wejściem - lojalność mas;

Pałecki - władza polityczna nie wymaga żadnego uzasadnienia, a jej uprawnienia władcze usprawiedliwia sam fakt posiadania władzy (samoistne źródło władzy politycznej);

5. Decyzje polityczne

J. Zieleniewski - decyzja jako dokonanie nielosowego wyboru w działaniu;

Decyzja - wybór dokonywany przez jednostkę lub grupę osób dążących do osiągnięcia określonych celów;

Decyzja to akt nielosowego wyboru działania dokonany spośród co najmniej dwóch wariantów w związku z przekształceniem rzeczywistości istniejącej w rzeczywistość pożądaną;

Decyzja polityczna to nielosowy wybór działania lub zaniechania politycznego dokonywany przez ośrodek decyzyjny w polu polityki;

4 podstawowe elementy decyzji politycznej:

• procesowy, nielosowy wybór

• podmiotowy - ośrodek decyzyjny danego społeczeństwa

• przedmiotowy - pole polityki

• wykonawczy - decyzja polityczna wynikająca z hierarchii wartości;

Pietraś:

• decyzja polityczna sensu largo - akt nielosowego wyboru działania lub zaniechania politycznego

• decyzja polityczna sensu stricto - akt nielosowego wyboru działania politycznego

• niedecyzja polityczna - akt nielosowego wyboru zaniechania politycznego;

cechy decyzji politycznych: Dobrowolski, Wróbel:

• istnienie decydenta

• stopień poinformowania ośrodka decyzyjnego

• nastawienie na osiągnięcie od razu więcej niż jednego celu

• wielowymiarowość - jeden cel można osiągnąć wieloma sposobami

• wieloetapowość urzeczywistniania

rodzaje decyzji politycznych wg kryteriów:

• ranga i charakter czasowy decyzji:

• decyzje strategiczne (perspektywiczne) - cele ogólnospołeczne, duża perspektywa czasowa (minimalizacja bezrobocia)

• taktyczne (bieżące) - realizacja celów ogólnych, w sytuacjach względnie powtarzalnych (ustalenie taryfy celnej)

• operatywne (doraźne) - bieżąca regulacja spraw drobnych

• wiedza dostępna podmiotom decyzyjnym:

• decyzje podejmowane w warunkach pewności

• decyzje podejmowane w warunkach niepewności

• decyzje podejmowane w warunkach ryzyka

• kryterium adresata:

• decyzje ogólnospołeczne

• decyzje partykularne

• decyzje indywidualne

• szczebel decyzyjny:

• decyzje międzynarodowe

• decyzje narodowe

• decyzje lokalne

• kryterium stopnia doskonałości:

• całościowo optymalizowane

• częściowo optymalizowane

• zadowalające

• niezadowalające

• nietrafne

• ze względu na związek między potrzebami społeczeństwa a możliwościami decydentów:

• decyzje przyczynowe

• celowościowe

• ze względu na stopień wiedzy dostępnej decydentom oraz zamiar realizacji decyzji:

• realne

• symboliczne

• pozorne

• nonsensowne

Proces decyzyjny za Dobrowolskim i Wróblem to

Całokształt działań prowadzących do wyłonienia się określonego stanu wymagającego podjęcia decyzji (zwanego problemem decyzyjnym) do momentu wprowadzenia jej w życie lub wydania nowej decyzji;

Pietraś - proces decyzyjny przebiega zawsze na 4 poziomach:

• racjonalnym - logiczna analiza sytuacji decyzyjnej, celów i możliwości prze ośrodek decyzyjny

• emocjonalnym - stres i frustracje

• społecznym - walka polityczna grup społecznych

• organizacyjnym - otoczenie ośrodka podejmowania decyzji politycznych;

Bernaś uważa, że taki proces ma:

• pełną autonomię - podmioty polityki same wyznaczają cele, metody i środki działania

• zakres działania - dotyczą całego kraju, stosunków międzynarodowych

• określony system wartości - decyzje polityczne motywowane są określonymi wartościami aksjologicznymi;

fazy procesu decyzyjnego - modelowy schemat procesu decyzyjnego:

• pojawienie się sygnału o niezaspokojeniu potrzeb społecznych

• dostrzeżenie problemu przez ośrodek decyzyjny

• zbieranie informacji dotyczących problemu

• selekcja informacji

• przygotowanie alternatywnych wariantów decyzji

• konsultacja tych wariantów z zainteresowanymi grupami

• wybór jednego z możliwych działań (podjęcie decyzji)

• realizacja decyzji (ewentualna korekta lub podjęcie nowej decyzji);

model procesu decyzyjnego Pietrasia:

• powstanie problemu decyzyjnego i uświadomienie sobie tego problemu przez ośrodek decyzyjny

• podjęcie ogólnej decyzji proceduralnej (czy w ogóle zajmować się tą sprawą)

• podjęcie konkretnej decyzji proceduralnej (czy decydować natychmiast w tej sprawie)

• podjęcie decyzji merytorycznej o charakterze teleologicznym (określane są cele działania)

• podjęcie decyzji merytorycznej o charakterze metodologicznym (określenie metod i środków)

• implementacja polegająca na realizacji decyzji;

Łabędź - 5 zakłóceń przebiegi procesów politycznych:

• rozbieżność formy i treści w przebiegu procesu - podejmowanie decyzji politycznych niezależnie od sformułowanych wariantów i wyników ich konsultacji ze społeczeństwem

• podporządkowanie decydentowi instytucji, w których przygotowuje się warianty decyzyjne

• podejmowanie decyzji zgodnie z wolą części społeczeństwa

• zakłócenia w procesie zbierania informacji

• brak prób rozwiązywania problemów nurtujących społeczeństwo, zajmowanie się tylko problemami dostrzeganymi przez ośrodek decyzyjny;

ośrodek decyzji politycznych

to mechanizm podejmowania decyzji politycznych, będący elementem systemu politycznego państwa lub elementem międzynarodowych struktur decyzyjnych;

typologia ośrodków decyzyjnych - Pietraś:

• kryterium poziomu decyzyjnego: narodowe i międzynarodowe ośrodki decyzyjne

• kryterium miejsca ośrodka w systemie politycznym: organy państwa, ośrodki nie będące organami państwa (centralne instancje partii politycznych), nieformalne ośrodki decyzyjne (grupy nacisku)

• kryterium trwałości: istniejące stale, powoływane ad hoc, (sejmowe komisje nadzwyczajne)

• kryterium struktury wewnętrznej: ośrodki decyzyjne zorganizowane hierarchicznie (przywódca ma głos decydujący), zorganizowane niehierarchicznie (decyzje podejmuje zespół osób)

• kryterium skłonności do ryzyka: ośrodki decyzyjne stale podejmujące ryzyko i takie które od ryzyka stale się powstrzymują;

rola doradców i ekspertów

sytuacja decyzyjna

• jako system zmiennych niezależnych skłaniających decydentów do podjęcia decyzji

• jako system zmiennych niezależnych od decydentów, ale zależnych od działań innego ośrodka decyzyjnego;

Pietraś podzielił sytuacje decyzyjne na:

• rzeczywiste oraz wyobrażone

• wewnętrzne i zewnętrzne (poza granicami państwa)

• normalne oraz kryzysowe;

inne podziały: sytuacja pewności, ryzyka, niepewności;

optymalizacja decyzji politycznych

decyzja optymalna to wybór takie z możliwych wariantów działania politycznego, którego realizacja prowadzi do najwyższego stopnia osiągnięcia celi; decyzje optymalne dzielimy na:

• racjonalne rzeczowo - w pełni odpowiada rzeczywistości i rzeczywistość przekształca zgodnie z jej istotą i prawami nią rządzącymi, pełne dostosowanie działania do celów, środków i warunków działania;

• racjonalne metodologicznie - taki wybór działania, którego podstawą są wszystkie dostępne dla układu decyzyjnego informacje i reguły sztuki podejmowania decyzji

Borgosz - racjonalność decyzji politycznych uwarunkowana jest trzema kryteriami:

• racjonalność działania samego decydenta

• racjonalność celu

• racjonalność środków i metod

Miller i Starr - zasada ograniczonej racjonalności - decyzja optymalna w danym okresie bywa nieracjonalna w dłuższym okresie, istnieje możliwość wielu kierunków działania, ale czas pogania decyzje, istnieje nieograniczona liczba czynników pozostających poza kontrola decydenta;

Kryteria optymalizacji decyzji politycznych:

• aksjologiczne - - zapewnienie zgodności decyzji z systemem wartości charakterystycznych dla danego systemu społecznego;

• prakseologiczne - warunkuje podjęcie decyzji najbardziej efektywnych, czyli przynoszących największe korzyści ekonomiczne przy jak najmniejszym nakładzie środków

• społeczne - konieczność kojarzenia interesów perspektywicznych z interesami bieżącymi, możliwość zrozumienia celów i środków co da aprobatę społeczną;

Bodnar - kryteria optymalizacji decyzji:

• techniczne - jakość decyzji czyli poprawność oraz prawidłowość przeprowadzenia wszystkich etapów procesu decyzyjnego

• społeczne: normatywne (wartości aksjologiczne uznawane przez daną grupę) i racjonale (oparte na zasadach racjonalnego działania)

• świadomości interesów - uwzględnienie stanu potocznej świadomości grup społecznych, których dana decyzja dotyczy;

dwa rodzaje błędów w procesie podejmowania decyzji:

• merytoryczne - wynikające z nietrafności treści decyzji polegającej na nieuwzględnieniu lub niewłaściwym uwzględnieniu warunków politycznych, ideologicznych, ekonomicznych, społecznych towarzyszących powstaniu problemu decyzyjnego i podjęciu decyzji

• techniczne - wynikające z niewłaściwej formy decyzji, nieuwzględnieniu technicznych i organizacyjnych wymogów podejmowania decyzji

Implementacja decyzji politycznych to proces urzeczywistnienia (wprowadzenia w życie) tej decyzji za pomocą określonych metod i środków;

Kelly i Palumbo - 5 warunków skutecznej implementacji:

• oparcie programu na podbudowie teorii wiążącej zmiany w zachowaniach grup docelowych z osiąganiem pożądanego stanu rzeczy

• zawarcie w programie działań jednoznacznych dyrektyw i struktur procesu realizacyjnego

• posiadanie przez liderów agend wdrażających program w życie

• wspomaganie programu przez zorganizowane grupy interesu i legislatorów

• niepodważalnie względnego prymatu celów statutowych w sposób istotny;

ważne jest społeczne poczucie identyfikacji z podjętą decyzja polityczną - wpływa na to pewna grupa czynników:

• kształtowanie w skali społecznej umiejętności wyjaśniania decyzji

• rozwijanie mechanizmów uczestnictwa w podejmowaniu decyzji

• upowszechnienie potrzeby kontroli prawomocności i poprawności decyzji

• wytworzenie przekonania o tym, że system polityczny jest w stanie zapewnić właściwą dynamikę modyfikacji systemu wartości decydenta politycznego;

6. Państwo w systemie politycznym

U Greków państwo nosiło nazwę polis (suwerenna organizacja terytorialna, z własnym ustrojem i prawodawstwem), rzymska terminologia - civitas - gmina pełnoprawnych obywateli, państwo obywateli rzymskich; ale również pojęcie res publica - wspólnota wszystkich obywateli; średniowiecze - wprowadzono określenie państwa jako kraju (terra), najważniejszy stał się zatem czynnik terytorialny; wiek XV Włochy - zastosowano wieloznaczny termin „stato” wywodzący się z łacińskiego stare, stać - warunki bytu, położenie, stan;

W naszym kraju używany jest termin państwo, pochodzący od „pan” oznaczający w języku potocznym możliwość panowania, wykonywania władzy;

W naukach polityczno-prawnych „państwo” oznacza:

• okolony granicami obszar w obrębie którego ludzie są poddani jednej władzy politycznej (państwo jako kraj)

• ogół ludzi żyjących w granicach danego kraju (państwo jako społeczeństwo)

• organizacja ludzi, rozpatrywana ze względu na łączącą ich więź zależności politycznej (państwo jako grupa, organizacja)

• ta część organizacji państwowej, która sprawuję władzę nad innymi lub realizuje wszelkie związane z tą władzą czynności (państwo jako aparat państwowy)

• podmiot własności państwowej (państwo jako fiskus, skarb państwa);

typy definicji państwa:

• definicje funkcjonalne - opisują państwo poprzez funkcje, jakie musi ono spełniać w danym układzie społecznym; współcześnie zwraca się uwagę na funkcje władcze państwa

• definicje elementarne - bazują na sformułowanej przez Jedlinka teorii trzech elementów: ludność, terytorium, władza najwyższa; niektórzy uważają, że potrzebna jest jeszcze suwerenność,

• definicje psychologiczne - państwo jako zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich, płaszczyzna kontaktów między rządzącymi a rządzonymi,

• definicje socjologiczne - państwo jako społeczność polityczna; Wesołowski - państwo jako zespół ludzi występujących jako członkowie lub funkcjonariusze określonych instytucji i posiadające z tej racji określone prerogatywy;

Arystoteles - państwo to zdolna do samowystarczalności wspólnota równych, o charakterze uniwersalnym, obejmująca całokształt stosunków społecznych pewnej zbiorowości ludzi, a mająca za cel doskonałe życie;

• definicje klasowe - to odmiana definicji socjologicznych - państwo jako instrument klasowego panowania, a zarazem organizacja posiadająca swoje instytucje, które z kolei pozostają w określonym stosunku względem siebie, zależą od wyjściowej sytuacji klasowej

państwo jako pewna całość w trzech aspektach:

• etnicznym etap rozwoju grup społecznych

• kulturalnym - zbiorowość państwowa wytwarza szereg wspólnych elementów kultury

• ekonomicznym - stanowi jedność gospodarczą

Jedlinek - państwo to trwały związek ludzi stale zamieszkujących określone terytorium, podlegających władzy zwierzchniej;

Geneza państwa

Doktryny średniowiecza - 476-1492r. doktryny o pochodzeniu państwa:

• teologiczna - wiąże powstanie państwa z działaniem istoty nadprzyrodzonej, później św. Augustyn - państwo jako dzieło pochodzące wprost od Boga, bezpośredni objaw panowania Bożego na ziemi, a św. Tomasz - samą zasadę władzy wywiódł od Boga, natomiast istniejące konkretnie państwa traktował jako dzieło ludzi; wg Tomasza z Akwinu: w zasadzie władza jest instytucją boską, a konkretne postacie władzy mogą nie pochodzić od Boga, zwłaszcza władza źle nabyta, a ustalenie granic posłuszeństwa jest zależne od sposobu jej nabycia; ta doktryna utrwalała w świadomości społeczeństwa przekonanie o nadprzyrodzonych właściwościach władcy, miała dwa warianty: wszelka władza pochodzi od Boga oraz każda władza pochodzi od Boga jedynie w tym sensie, że człowiek musi żyć w państwie, że zawsze w społeczeństwie muszą być rządzący i rządzeni;

• patriarchalna - ogłoszona w 1680 roku, za jej twórcę uważa się Roberta Filmera, założył on, że państwo powstało w procesie mechanicznego łączenia rodów w plemiona, plemion w większe całości aż do państwa włącznie; przy zachowaniu zasady władzy patriarchalnej opiekuńczej w ramach form pierwotnych; wskazywał, że król posiada władzę jako patriarcha swojego narodu i spadkobierca biblijnego patriarchy Adama; doktrynę tę skrytykował J. Locke (w konsekwencji powinno być tyle monarchii ilu ojców rodzin lub tylko jedna monarchia);

• patrymonialna - u źródeł powstania władzy państwowej leży własność ziemi; władza państwowa wywodząc się z prawa własności do ziemi miała być rozwinięciem i kontynuacja tego prawa; patrymonialna koncepcja państwa ujmowała je jako dziedziczna własność dynastii panującej; lud jest poddany władzy państwowej i dzierżawi ziemię;

Doktryny nowożytne

• teoria umowy społecznej - XVII/XVIII w. prawzorów to Epikur, a jej nowożytnym ojcem jest J. J. Rousseau, do jej zwolenników zaliczamy: Hobbesa, Lockea, Spinozę i Grocjusza; istota omawianej teorii polega na traktowaniu państwa jako wyniku paktu, umowy zawartej między suwerennym władcą a poddanymi; Rousseau - treść umowy społecznej łączącej jednostki ze zbiorowością jest całkowite podporządkowanie każdego człowieka i jego uprawnień całej zbiorowości, władza państwowa wywodzi się tylko z woli obywateli, król rządzi z woli ludności, która go do władzy powołała, wszyscy zrzekają się swej wolności na rzecz wszystkich, podsumowując:

• ludzie rodzą się wolni i równi, są potencjalnymi podmiotami umowy społecznej

• wszyscy ludzie są źródłem władzy państwowej;

Hobbes - początek rozwoju ludzkości to żarłoczna, krwawa walka wszystkich przeciwko wszystkim, tylko silna władza państwowa, dysponująca środkami przymusu może ludzi od tego powstrzymać; jedyną drogą wyjścia jest poddanie się społeczeństwa pod najwyższą, absolutną i jedyną władzę monarchy; członkowie społeczeństwa poprzez umowę zrzekają się swej naturalnej wolności, zrzeczenie ma charakter całkowity i nieodwołalny; władca otrzymał władze od ludu, motywem zawarcia umowy był strach przed niebezpieczeństwem anarchii i zagrożenia bezpieczeństwa jednostek; absolutna władza suwerena miała gwarantować ład, bezpieczeństwo, ochronę własności oraz umożliwienie jednostkom zaspokajania ich potrzeb i ambicji;

Locke - uważał, że okres przedpaństwowy to okres pokoju, wolności i dobrobytu, powołane umową społeczna państwo miało te doskonałe rozwiązania stosunków międzyludzkich ustabilizować i utrwalić, umowa społeczna była zawierana w dwóch etapach: jednostki umawiają się tworząc społeczeństwo, następnie społeczeństwo zawiera umowę z władzą, powołując państwo; społeczeństwo zachowywało podmiotowość, umowa zaś mogła zostać rozwiązana; jednostka nie mogła zrezygnować ze swych naturalnych praw dążyła jedynie do ich umocnienia autorytetem państwa;

• teoria podboju (przemocy) - XIX w. przemoc jako czynnik zmian ustrojowych w społeczeństwie, państwo jako wytwór silnych jednostek, Duhring - państwo powstało w wyniku zastosowania przemocy z zewnątrz,

Gumplowicz - wiązał powstanie państwa z podbojem rządzonych dokonanym przez rządzących; przyjmując darwinowska teorie walki o byt (darwinizm społeczny) traktował walkę pomiędzy grupami społecznymi jako podstawowy i niezmienny proces społeczny; powstałe w wyniku takiego podboju państwo miało utrwalać podporządkowanie zwyciężonej większości zwycięskiej mniejszości a podział na rządzonych i rządzących miał się opierać na odmienności pochodzenia i różnicy ras; władzę ustanawiało jedynie plemię zwycięskie; rasy jako historyczne zbiorowości etniczne;

• teoria procesu rozwarstwienia klasowego - Engels - wywodził on genezę państwa z rozpadu małej i nieskomplikowanej społeczności na antagonistyczne klasy społeczne; wspólnota pierwotna - stosunki produkcji były wspólne, społeczeństwo miało swoją organizację, rozwój produkcji powodował stopniowy podział społeczności ze względu na rodzaj pracy i nierówność w podziale bogactwa społecznego; rozwijała się własność prywatna, społeczność podzieliła się na dwie klasy: eksploatatorów i eksploatowanych; zrodził się wyzysk i ucisk klasowy, groźba buntu ze strony eksploatowanych, sens i funkcja istnienia państwa zostały sprowadzone do ochrony interesów ekonomicznych, politycznych i ideologicznych grupy władającej podstawowymi środkami produkcji; wg marksistów państwo jest produktem i przejawem nieprzejednanego charakteru przeciwieństw klasowych; istnienie państwa jest dowodem, że przeciwieństwa klasowe są nie do pogodzenia; Engels - trzy drogi powstania państwa:

• klasyczna - powstało bezpośrednio z przeciwieństw klasowych nurtujących społeczeństwo w okresie schyłku wspólnoty rodowej

• droga jaką przeszło państwo rzymskie - konflikt między patrycjuszami a plebejuszami, który w rezultacie rewolucji plebejuszów zastąpił rodowy podział ludności podziałem terytorialnym i ekonomicznym oraz powstaniem organizacji państwowej

• droga, jaką przeszły plemiona germańskie - rozpad plemion germańskich i rzymskiego niewolnictwa doprowadziły do powstania feudalnych państw Europy Zachodniej

• teorie socjologiczne - zespół doktryn odnoszących się do genezy państwa, a bazujących na analizie zachodzących wewnątrz społeczeństwa interakcji;

L. Duguit - teoria solidarystyczna - państwo jako organizacja solidaryzująca różnorodne interesy grup społecznych, wywodząc genezę państwa ze społecznego podziału pracy; podział taki powoduje stopniowe wyróżnianie się rządzących i rządzonych, co jest wynikiem zdobywania przewagi przez pewną grupę ludzi,

Teoria organiczna - Comte, Spencer - zjawiska społeczne są najwyższym stadium zjawisk biologicznych i stosowali pojęcie organizmu biologicznego do państwa i społeczeństwa;

• teoria psychologiczna - XX wiek, za jej twórcę uważa się Petrażyckiego - państwo powstało dzięki przeżyciom prawnym, władza państwowa jest organizacja społeczną, a istota wielkiej organizacji społecznej jest posiadanie przez jej członków władzy, na którą składają się: władza pierwotna (ma cechy pierwszeństwa) i władza pochodna (ustępująca tej pierwszej); władza społeczna to określony typ praw przysługujących pewnym osobom, to prawo poddanych do podporządkowania się władzy i żądanie rządzących aby podporządkowali się im poddani; władza jest projekcją emocjonalną, emocjonalnym fantazymatem, oznacza szczególny rodzaj praw, przypisanych pewnym osobom;

to sposoby pierwotne powstawania państwa, może ono powstawać także w sposób pochodny:

• wyzwolenie się narodu od zależności od innego narodu

• oderwanie części terytorium określonego państwa i utworzenie nowego państwa

• rozpadnięcie się państwa na kilka nowych państw

• połączenie się kilku organizmów państwowych w jeden

• utworzenie nowego państwa na podstawie aktu władzy międzynarodowej;

typy i formy państwa

materializm historyczny - stosunki produkcji określają ustrój polityczny danego państwa, typ danego państwa determinuje więc klasa społeczna, w której imieniu i interesie sprawowana jest władza państwowa,

typ państwa - całokształt cech państwa, wyrażających jego klasowy charakter, cechy te wyrażają się w stosunkach jakie istnieją między aparatem państwowym a klasa panującą, w strukturze i metodach działania aparatu państwowego i wreszcie w stosunku aparatu państwowego do społeczeństwa;

4 podstawowe typy państwa:

• państwo niewolnicze - wykorzystuje się człowieka w charakterze narzędzia pracy

• państwo feudalne - oparte na poddaństwie chłopa

• państwo kapitalistyczne - traktowanie pracy ludzkiej jako towaru

• państwo socjalistyczne - eliminuje prywatna własność środków produkcji

przejściu od jednego typy do drugiego towarzyszy walka klasowa, a forma tego przejścia jest nazywa rewolucją społeczną; jednostka zdobywa coraz większy zakres wolności,

klasyfikowanie państw według ich typów nie jest do końca właściwe, lepsze jest klasyfikowanie według formy!

Forma - to układ części danego przedmiotu, względnie jego wewnętrzna struktura;

Arystoteles - można podzielić formy państwa na dwie podstawowe grupy:

• A - monarchia, arystokracja i politea

• B - tyrania, oligarchia i demokracja

Forma państwa to struktura organizacyjna oraz całokształt sposobów i metod sprawowania władzy

Na formę państwa wpływa; tradycja polityczna, zadania które państwo ma realizować, stosunki społeczne, międzynarodowe, narodowościowe, dominująca forma własności;

Podział ze względu na legitymacje władzy politycznej:

• Formy legitymowane - demokratyczne

• Nielegitymowane - autokratyczne

Podział ze względu na:

• Reprezentanta najwyższej władzy w państwie:

• Monarchia

• Republika

• Charakter ustroju państwowego - wewnętrzny podział państwa jako całości oraz stosunek państwa jako całości do władz części składowych

• Forma unitarna (scentralizowana)

• Federalna (zdecentralizowana)

• Reżim polityczny - kategoria określająca ogół relacji prawnopolitycznych, jakie zachodzą między parlamentem i rządem

• Forma demokratyczna

• Autokratyczna

Funkcje państwa

To zasadnicze kierunki działalności państwa, wynikające z celów i zadań jakie winno ono spełniać

Podział wg kryterium terytorialnego charakteru państwa i zasięgu skutków działania jego organów:

• Funkcje wewnętrzne państwa - związane z tym co się dzieje na jego terytorium, skutki działania organów państwowych kształtujących współżycie jednostek i grup, zaliczamy tu funkcje:

• Ochronna - dążenie do zagwarantowania bezpieczeństwa obywateli

• Regulacyjna - skutki działań organów państwa, które reguluja procesy społeczne

• kulturalno-wychowawcza - kształtowanie idei politycznych, świadomości obywatelskiej, organizacja działalności oświatowej, upowszechnianie literatury, muzyki, prasy

• adaptacyjna - dążenie państwa do przekształcenia się zgodnie z rozwojem cywilizacyjnym

• innowacyjna - inicjowanie przez państwo i aparat państwowy nowych procesów społecznych

• socjalna - stworzenie odpowiednich mechanizmów, które pozwolą na ochronę socjalną najuboższych warstw społecznych

• ekonomiczna - odnosi się do skutków działania państwa i jego organów w sferze gospodarczej,

• Funkcje zewnętrzne państwa - całokształt działalności politycznej danego państwa prowadzonej w zakresie stosunków z innymi państwami oraz organizacjami międzynarodowymi, zmierzającej do ochrony interesów, których organizacja państwowa jest rzecznikiem

• Obrona (defensywna)

• Atak (ofensywna)

• Utrzymania istniejącego stanu rzeczy (status qvo)

Pojęcie i typologia systemu politycznego

System - skoordynowany wewnętrznie i wykazujący określoną strukturę zbiór elementów

Struktura - ogół związków między elementami uwarunkowanych przynależnością tych elementów do danego systemu

Trzy koncepcje na temat systemu politycznego:

• Instytucjonalna (strukturalna) - system polityczny to całokształt działających instytucji politycznych oraz stosunków między nimi a także zasad działania i systemów normatywnych na podstawie których one działają;

• Behawiorystyczno-funcjonalna - system polityczny jako zachodzący w obrębie poszczególnych wspólnot dynamiczny proces społeczny, którego istota jest przetwarzanie impulsów społecznych w decyzje i działania polityczne; chodzi więc o zasady i formy działania a nie instytucje

• Systemowa - istotne są relacje między systemem a jego otoczeniem, sprowadza się je do trzech etapów; wejście, przetworzenie i wyjście;

Bodnar i Sztompka - siedem podstawowych cech determinujących funkcjonowanie systemu politycznego;

• Tworzenie przez dany system zbioru rozróżnialnych elementów

• Powiązanie elementów systemu ze sobą różnorodnymi zależnościami, które łącznie tworzą jego strukturę

• Uchwytność granicy odróżniającej system od jego otoczenia

• Określenie przez wejścia oddziaływań płynących z otoczenia, na które składają się systemy: gospodarczy, społeczny i kulturalny;

• Określanie przez wyjścia oddziaływań systemu na otoczenie

• Zachodzenie reakcji zwanej konwersacją wewnątrzsystemową między wejściami systemu a jego wyjściami;

• Modyfikowanie;

System polityczny sensu largo - idee i wartości polityczne, organizacje i instytucje uczestniczące w życiu politycznym kraju i organizujące to życie oraz normy regulujące i organizujące wcielanie w życie idei i wartości politycznych oraz regulujące strukturę i funkcjonowanie organizacji i instytucji politycznych - Łopatka

Na system polityczny składają się trzy grupy elementów:

• Idee i wartości polityczne

• Organizacje i instytucje uczestniczące w życiu politycznym kraju i organizującym to życie

• Normy regulujące i organizujące wcielanie w życie idei i wartości politycznych

System polityczny w sensie stricto - system polityczny to ogół organów państwowych, a także partii politycznych, organizacji społecznych oraz grup formalnych i nieformalnych, uczestniczących w działaniach politycznych w ramach danego państwa, jak również ich wzajemne stosunki, tworzące funkcjonalna całość;

System polityczny będzie efektywny jeżeli:

• Jest zdolny zapewnić własne istnienie bez przemocy

• Stwarza warunki rozwoju kraju

• Zapewnia bezpieczeństwo kraju na zewnątrz

Państwo a system polityczny

Państwo tworzy ramy organizacyjne społeczeństwa, kształtuje zachowania obywateli, wyznacza formy aktywności organizacjom obywateli, wchodzi we wzajemne oddziaływania z innymi elementami systemu politycznego i systemów: ekonomicznego, społecznego i kulturalnego;

System polityczny określa cele i zadania społeczeństwa, mobilizuje określone zasoby dla realizacji tych celów, sankcjonuje prawnie istniejący stan rzeczy, integruje części składowe społeczeństwa;

Typologia systemów politycznych

Wojtaszczyk - klasyfikacja systemów politycznych:

• Charakter reżimu politycznego

• Państwo demokratyczne

• Totalitarne

• Autorytarne

• Zasady organizacji aparatu państwowego:

• Monarchia i republika

• Systemy prezydialne i parlamentarne

• Systemy: parlamentarno-gabinetowy, gabinetowo-parlamentarny, prezydencji, mieszany, parlamentarno-komitetowy

• Struktury terytorialno-administracyjne państwa:

• Unitarne

• Złożone (federacyjne)

• Autonomiczne.

Typologia Burtona:

• Demokracje skonsolidowane - spełnia wszystkie kryteria demokracji wszystkie siły polityczne akceptują istniejące polityczne i demokratyczne reguły gry

• Demokracje nieskonsolidowane - brak rzeczywistego porozumienia elit odnośnie demokratycznego porządku w polityce

• Demokracje ograniczone - elity osiągają demokratyczny konsens i są strukturalnie zintegrowane, ale ze względu na różne cenzusy wyborcze uczestnictwo polityczne obywateli jest ograniczone

• Pseudodemokracie - pomimo demokratycznej fasady nie występuje rywalizacja polityczna;

Podział ze względu na strukturę władz i metody realizacji zadań państwa:

• System prezydencki - to zespół zasad prawnoustrojowych, określających w szczególny sposób stosunki pomiędzy parlamentem jako władza ustawodawczą, prezydentem jako szefem państwa i zarazem szefem rządu (administracji) oraz ministrami jako doradcami prezydenta i realizatorami jego polityki, a także sądami jako organami sprawującymi wymiar sprawiedliwości i zarazem kontrolującymi konstytucyjność ustaw parlamentu oraz aktów prezydenta i innych organów administracyjnych; Siemieński wskazał 4 zasady tego systemu; na przykładzie USA

• Prezydent jest głową państwa i zarazem szefem administracji, mianuje ministrów, którzy są jego doradcami i wykonawcami jego woli, ministrowie nie są odpowiedzialni politycznie przed parlamentem,

• Prezydent jest równorzędnym z parlamentem reprezentantem narodu, ponieważ wybierany jest w wyborach powszechnych, podobnie jak parlament,

• Prezydent nie jest odpowiedzialny politycznie przed parlamentem

• Prezydent i ministrowie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności konstytucyjnej;

System organów państwowych:

• Prezydent - ma uprawnienia głowy państwa (funkcje reprezentacyjne i ceremonialne, prawo łaski), szefa rządu i naczelnego dowódcy sił zbrojnych (kształtuje politykę militarną (USA), wiele do powiedzenia ma także kongres, prezydent sprawuje dowództwo nad wojskiem w czasie wojny i pokoju,

• Parlament - Kongres, składa się z dwóch izb: Izby Reprezentantów (przewodniczący wywodzi się z partii większościowej, ma kompetencje ustrojodawcze, wyborcze - wybiera prezydenta i wiceprezydenta, sądownicze - stawia prezydenta w stan oskarżenia, wykonawcze - nadzoruje działalność władzy wykonawczej, kontrola nad administracją, ustawodawcze) i Senatu (przewodniczy mu wiceprezydent USA zatwierdza kandydatury na wysokie stanowiska w rządzie federalnym,

• Sąd najwyższy - najwyższy organ sądowniczy, prezes i 8 sędziów, Funkcje: kreacyjna (prawo precedensowe), interpretacyjna (wykładnia ustaw i innych aktów stanowionych przez kongres i władze wykonawczą), ustrojodawcza (prawo do kontroli zgodności z konstytucją innych ustaw i aktów prawnych);

• System półprezydencki - to zespół zasad prawnoustrojowych, według których posiadający szerokie uprawnienia osobiste prezydent jest powoływany niezależnie od parlamentu w wyborach powszechnych i powołuje rząd, który jest odpowiedzialny zarówno przed nim, jak przed parlamentem; Francja, system organów państwowych:

• Prezydent i rząd - prezydent czuwa nad poszanowaniem konstytucji, zapewnia funkcjonowanie władz publicznych, ciągłość państwa, jest gwarantem niepodległości narodowej, integralności terytorialnej, przewodniczy Radzie Ministrów, decyduje o kierunkach działalności rządu, powołuje i odwołuje premiera, może rozwiązać Zgromadzenie Narodowe, może kierować orędzia do parlamentu, kompetencje w sferze polityki zagranicznej, prawo łaski,

• Parlament - izba wyższa (Senat) i niższa (Zgromadzenie Narodowe - prawo wyrażenia rządowi wotum nieufności),

• Rada konstytucyjna - organ kontroli nad parlamentem, czuwanie nad prawidłowością wyborów prezydenckich i parlamentarnych, badanie zgodności z konstytucją, Rada Stanu - najwyższy organ sądownictwa administracyjnego, orzeczenia o zgodności z konstytucją aktów wydawanych przez administrację, podlega premierowi

• System parlamentarno-gabinetowy - to system charakteryzujący się szczególnym stosunkiem do siebie trzech naczelnych organów państwa: parlamentu, prezydenta i rządu, prezydent będąc organem nieodpowiedzialnym politycznie, powołuje rząd licząc się przy tym z układem sił politycznych w parlamencie, a rząd realizując władzę wykonawcza dopowiada przed parlamentem za swoja działalność i za działalność prezydenta; Wielka Brytania, główne zasady działania:

• Prezydent powołuje premiera, a na jego wniosek innych członków rządu

• Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej (kontrasygnata odpowiedniego członka rządu)

• Egzekutywa, aby móc działać skutecznie, musi reprezentować większość parlamentarną

• Rząd ponosi solidarnie odpowiedzialność polityczna przed parlamentem

• Członkowie rządy i głowa państwa ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną

Model brytyjski - Izba Lordów i Izba Gmin - parlament jest jedynym i najważniejszym źródłem władzy państwowej, to forum na którym podejmowane są najważniejsze decyzje polityczne, głową państwa jest monarcha, Elżbieta II - udziela rad, ostrzega i zachęca, , funkcja reprezentacyjna i integrująca społeczeństwo; kluczowa rolę władzy wykonawczej odgrywa premier (doradca królowej i szef rządu, lider partii rządzącej, lider Izby Gmin, lider swojej partii, nadaje tytuły)

Model niemiecki - In system kanclerski - kanclerz federalny kieruje rządem i politycznie odpowiada przez parlamentem federalnym, prezydent na funkcje reprezentacyjną, kanclerz - sprawuje polityczne kierownictwo, główny podmiot zaufania i odpowiedzialności parlamentarnej,

• System parlamentarno-komitetowy - Szwajcaria - nazywany także systemem rządów zgromadzenia lub systemem konwentu - to zespół zasad ustrojowo politycznych, które w szczególny sposób określają stosunki między trzema naczelnymi organami państwowymi - parlamentem, głowa państwa i rządem, w ten sposób, że parlament jako najwyższy organ państwowy bezpośrednio powołuje zarówno głowę państwa jak i rząd; Siemieński - cechy tego systemu:

• Najwyższa władza państwowa należy do parlamentu

• Rząd jest bezpośrednio wybierany przez parlament

• Rząd nie sprawuje samodzielnie swoich funkcji, lecz jest swoistym komitetem wykonawczym parlamentu

• Rząd jest bezpośrednio podporządkowany parlamentowi i politycznie przed nim odpowiedzialny

• Głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu

• Głowa państwa jest powoływana przez parlament i przed nim politycznie odpowiada

• Głowa państwa i członkowie rządu podlegają odpowiedzialności karno-sądowej;

Odrzucenie Monteskiuszowskiej zasady podziału władz, system organów państwowych:

• Rada Federalna (rząd, 7 członków),

• prezydent federalny - stoi na czele rady federalnej, nie ma statusu głowy państwa ani premiera, przewodniczy posiedzeniom rady federalnej, obowiązki reprezentacyjne, głowa rządu jest rada federalna jako całość

• kanclerz federalny

7. Reforma i rewolucja

Definiowanie reform:

• podejście legitymistyczne - przeobrażenie dokonuje się zgodnie z obowiązującym porządkiem prawnym

• podejście behawioralne - każda przemiana, która nie zmienia klasowego charakteru władzy państwowej, niezależnie od tego, w jakiej dokonuje się formie;

reforma to stopniowa zmiana istniejącej rzeczywistości, kontrolowana przez grupę rządzącą, nie naruszająca ram instytucjonalnych ustroju politycznego i społecznego

rodzaje reform

reforma jest zmiana fragmentaryczną, rewolucja jest zmiana kompleksową, głębokość zmian tworzonych przez reformowanie jest niewielka, rewolucja jest zmianą głęboką, jej następstwa są trudno odwracalne lub nieodwracalne; cele reform zazwyczaj nie odpowiadają w pełni społecznym oczekiwaniom, są ograniczone i ukierunkowane na zmiany ilościowe a nie jakościowe; cele reform są ograniczane przez: ramy instytucjonalne ustroju, funkcjonujący ład gospodarczy, nawyki myślowe społeczeństwa, niska kulturę polityczną; reforma to długotrwały proces, stopniowe i powolne zmiany; rewolucja to zmiana szybka, gwałtowna, zachodząca przy udziale przemocy, reformy służą przystosowaniu to wymagań zmieniającej się rzeczywistości, większość reform ma charakter adaptacyjny, rzadko reformy maja charakter regulacyjny czy innowacyjny;

rodzaje reform:

• kryterium genezy: prewencyjne (inicjatywa grupy rządzącej) i wymuszone (silny nacisk społeczny)

• kryterium podmiotowe: wprowadzane odgórnie i oddolnie

• kryterium przedmiotowe: polityczne, społeczne, gospodarcze, militarne

• kryterium adresata: odnoszące się do całego społeczeństwa i do poszczególnych grup

• kryterium skutków: regulacyjne, innowacyjne i adaptacyjne, oraz częściowo rozładowujące napięcie rewolucyjne oraz wsteczne, stabilizujące, postępowe a także osłabiające, stabilizujące, wzmacniające przewagę interesów grup społecznych;

pojęcie i rodzaje rewolucji

rewolucja pochodzi od słowa łac. Revolutio - obrót, przewrót;

rewolucja może oznaczać:

• szczególny okres historyczny - zastępowanie jednej elity rządzącej drugą

• każde zbrojne i krwawe przejęcie władzy i zmianę ustroju

• obalenie rządu od środka państwa przez opozycję

• transformacja systemu politycznego

• proces polityczny

rewolucja to nagła i bezprawna zmiana ustroju państwa lub jedynie grupy rządzącej, niosąca za sobą szereg modyfikacji o charakterze prawno-instytucjonalnym

inne gwałtowne zmiany polityczne:

• przewrót polityczny - gwałtowana zmiana polityczna, która zachodzi w formie zamachu stanu lub puczu;

• rewolta - brak realnego projektu rewolucyjnego, w obronie istniejącego porządku zagrożonego przez samowole władzy lub jej poszczególnych eksponentów;

rodzaje rewolucji:

• kryterium znaczenia historycznego - husycka, purytańska, niepodległościowa, burżuazyjna, bolszewicka, narodowa, komunistyczna;

• celu rewolucji - personalne, konstytucyjne, socjalne, religijne

• charakteru sił dokonujących rewolucji - wojskowe, parlamentarne, masowe

• paradygmatu charakteryzującego dany typ - żakerie, rebelie, rewolucje jakobińsko-koministyczne, spiskowe zamachy stanu

• klasowego - niewolników, antyfeudalne, proletariackie;

wyznaczniki sytuacji rewolucyjnej

sytuacja rewolucyjna jest przejawem kryzysu społecznego i politycznego, potrzebna jest jeszcze świadomość rewolucyjna i obiektywne możliwości rewolucyjne; na znaczne zaostrzenie nastrojów rewolucyjnych maja wpływ czynniki:

• słabość państwa

• konflikty pośród elit politycznych

• gwałtowny wzrost zaludnienia

• błędna interwencja międzynarodowa;

dodatkowo musza istnieć bezpośrednie przyczyny wybuchu rewolucji:

• pojawienie się konkurentów

• poparcie ich przez ludność

• rządowa niezdolność do likwidacji alternatywnych koalicji

Gorrow - fazy rewolucji:

• niepokój społeczny, niezadowolenie

• niepokój ogarniający intelektualistów

• powstanie organizacji celowych przygotowujących rewolucję

• wybuch rewolucji

• władzy sprawowanej przez grupy umiarkowane

• mobilizacji i rozwoju grup ekstremistów i terroru mającego na celu zwalczanie kontrrewolucji

• przejęcia władzy przez ekstremistów

• opadnięcie fali terroru, stabilizacja nowego porządku;

Wiatr wyodrębnił następujące okresy porewolucyjne:

• stabilizacja zdobyczy rewolucji

• częściowe cofnięcie się rewolucji przy zachowaniu podstawowych zdobyczy rewolucji

• dyktatura militarna

• restauracja starego porządku;

18

---