CONSTANT Benjamin (1767-1830) str. 75

• Liberał, zwolennik monarchii konstytucyjnej

• „O monarchii konstytucyjnej i rękojmiach publicznych”, „Wolność starożytnych z wolnością nowoczesną porównana”

• Problematyka wolności i ustroju politycznego (to gwarant wolności)

• Wolność jako prawo jednostki do sfery prywatności wolnej od ingerencji państwa bądź społeczeństwa (1), prawo do posiadania własności (2), prawo człowieka do nieskrępowanej samorealizacji (3)

• Sfera prywatna wyraźnie oddzielona od sfery publicznej, z czego wynika podział wolności na wolność prywatną i wolność publiczną

• Z wolności prywatnej bierze się wolność publiczna (od jednostek!); zasada suwerenności ludu dla ochrony praw obywateli jest bezwartościowa

• Żadna jednostka (grupa jednostek) nie może sobie podporządkować ogółu, a władza jest wyłaniana przez ogół

• Wolność to prawa osobiste, a ich gwarancją są prawa polityczne (wynika to z analizy wolności starożytnych z wolnością współczesnych)

• Ograniczenie kompetencji władz, ich podział i wzajemne hamowanie są niezbędne

• Sześć władz w państwie (zmodyfikowany Monteskiusz): Władza reprezentacyjna trwała, władza reprezentacyjna opinii, władza królewska, władza egzekutywy (rząd), władza sądownicza, władza municypalna

• Król ma rolę arbitra, panuje nie rządzi, a władza municypalna cieszy się sporą swobodą (w państwie jest tym, czym jednostka wobec ogółu)

TOCQUEVILLE Alexis de (1805-1859) str. 459

• Przedstawiciel liberalizmu krytycznego

• „O demokracji w Ameryce”, „Dawny ustrój i rewolucja”

• Analizował amerykańską demokrację - dostrzegał wady i zalety

• Problem relacji wolności i równości (wolność w demokracji ustępuje przed równością)

• Równość jest drogą do wzrostu jednostki w jej samorealizacji

• Centralizacja władzy, spowodowana faktem, że ważniejsze są interesy własne niż publiczne

• Pospolitość, pochlebstwo i brak indywidualności to cechy demokracji

• Wyzwalanie oddolnych inicjatyw społecznych, premiowanie własności prywatnej i wzmaganie industrializacji to niewątpliwe zalety demokracji

• Rewolucja jest zjawiskiem obiektywnym - nie obala ona wszystkich elementów poprzedniego ustroju, bierze się ze słabości władzy, która boi się rewolucji i ugina się, dążąc do realizacji reform

MILL John Stuart (1806-1873) str. 299

• Przedstawiciel liberalizmu sceptycznego, obrońca klasy robotniczej i kobiet

• „O wolności”, „O rządzie reprezentacyjnym”, „Utylitaryzm”

• Dostrzegał brak harmonii między interesem jednostki a ogółu

• Jednostka i jej dobro to najważniejsza wartość (prawo jednostki do szczęścia - w sensie intelektualnym), choć jednostka musi działać na rzecz ogółu

• Szczęściem zdobywanie wiedzy, obcowanie z nauką i kulturą, a osiągnąć je można tylko w społeczeństwie, ponosząc wysiłki na rzecz szczęścia ogólnego

• Ludzie nie byli dobrzy ani mądrzy, stąd jednostki wybitne powinny kierować ogółem - ponadklasowe rządy elit intelektualnych (przy systemie reprezentacji z kompetencjami opiniodawczymi)

• Dla rozwoju konieczne jest zapewnienie wolności negatywnej (wolność od) oraz pozytywnej (wolność do), tj. dążenie do rozwoju jednostki - wolność może być zagrożona

• Wolność bierze się z wewnętrznych przeżyć: wolność sumienia, wyznania, głoszonych poglądów i swoboda wyboru zajęcia; państwo ignoruje, gdy naruszane są wolności jednostki (jednostka może powoływać organizacje, ale nie zagrażać wolności innych)

• Państwo liberalne ostoją porządku i postępu zgodnie z zasadą utylitaryzmu

• Państwo wspiera najuboższych w zakresie uprawnień organizatorskich do redystrybucji dochodów

• Reforma własności w duchu utylitaryzmu, jej upowszechnienie, korekta w ówczesnym funkcjonowaniu, tylko wyjątkowo państwo może wywłaszczyć

VERDROSS-DROSSBERG Alfred (1890-1980) str. 472

• Przedstawiciel szkoły wiedeńskiej (normatywistycznej), związek z Kelsenem

• „Norma podstawowa” obiektywnie istnieje (inaczej niż Kelsen)

• Fundamenty każdego porządku prawnego są w naturze człowieka - z niej pochodzą reguły życia społecznego np. obowiązek wzajemnego poszanowania człowieczeństwa, nakaz posłuchu wobec prawnych rozkazów organów władzy, nakaz realizacji i ochrony dobra powszechnego

• Dwie grupy prawa natury: pierwotne (niezmienne) i pochodne (zmienne), tworzące „dynamiczne prawo natury”

• Jedność obrazu prawnego świata jako akceptacja teorii monistycznej w relacji prawa wewnętrznego do międzynarodowego

• Wyższość prawa międzynarodowego nad prawem wewnętrznym - w opozycji do szkoły bońskiej

ROUSSEAU Jean Jacques (1712-1778) str. 400

• Twórca mieszczańskiego radykalizmu

• „O umowie społecznej”, „Emil czyli o wychowaniu”, „Uwagi nad rządem Polski”

• Z natury człowieka niezepsutego przez cywilizację doszedł do wniosku, że ludzie byli szczęśliwi tylko w stanie przedspołecznym i przedpaństwowym, bo potem pojawiła się własność prywatna i podział na biednych i bogatych (słabych i silnych - pakt zrzeszenia i pakt poddania)

• Dopiero umowa społeczna daje przesłanki do pokoju i bezpieczeństwa, znosi negatywne skutki podziałów - naturalna wolność zostaje zastąpiona wolnością prawnie chroniona (sytuacja każdego jest wtedy równa)

• Zasada suwerenności ludu - niepodzielność, niezbywalność i nieograniczoność przejawiające się w funkcji prawodawczej ludu (wola powszechna to kompromis między interesem indywidualnym a powszechnym)

• Lud może się mylić

• Suwerenność ludu to także kontrola rządu, który może funkcjonować w różnych formach ustrojowych - tylko w demokracji bezpośredniej suweren sam może wykonywać zasadę zwierzchnictwa ludu

• Nie egalitaryzm majątkowy, lecz drobna własność prywatna

• Społeczeństwo obywatelskie w patriotyzmie, niepodlegające wpływom religii

WILD John (1896-1969) str. 477

• Współtwórca i jeden z najwybitniejszych przedstawicieli dynamicznej teorii prawa natury

• Dwoisty charakter rzeczywistości (od Platona): rzeczywistość jest dana (poznawalna zmysłowo i koncepcyjnie, a zarazem zmienna, poddana ciągłej przemianie i daleka od doskonałości), a druga rzeczywistość ukryta (poznawalna tylko koncepcyjnie w zakresie zdolności rozumu, doskonała i niezmienna)

• Pewne siły kierują zmienną rzeczywistość w stronę doskonałości (mechanizm optymalizacji rzeczywistości zewnętrznej)

• Dwoistość również w prawie - prawo natury to powszechny wzór (normy moralne są niezmienne i uniwersalne), który przekształca prawo stanowione (zmienne i nietrwałe)

• Normy naturalne współwystępują ze zjawiskami psychicznymi (przeżycia powinnościowe, konieczność określonego zachowania)

• Organy państwa powinny dążyć do zgodności z naturalnymi tendencjami w prawie, bo to prowadzi do przyrostu dobra i bezkonfliktowego trwania

CATHREIN Victor (1845-1931) str. 59

• Współtwórca odrodzenia klasycznymi doktrynami prawa natury w XX wieku

• Nawiązanie do antropologii św. Tomasza z Akwinu - Bóg stworzył człowieka, dając mu rozum, wolną wolę i cel egzystencji

• Neotomistyczna koncepcja z człowiekiem jako istotą rozumną, z wolną wolą i zdolnością do podejmowania decyzji i ponoszenia za nie konsekwencji

• Świat jako struktura z woli Boga - racjonalny i wewnętrznie uporządkowany, zasady wieczne, na których jest oparty, zostały zaimplementowane przez Boga

• Ład pierwotny w stosunku do ludzkiej aktywności i poznawalny dla ludzkiego rozumu (bez względu na religijne zapatrywania)

• Prawo rozpatrywane w odniesieniu do świata - pozytywizm prawniczy zły ze względu na odseparowanie od filozofii i moralności, prawo nie może być celem samo w sobie, bo może naruszać wtedy naturalny ład

• Chciał skatalogować prawo natury dla kontroli legislacji - sprzeciw prawników, bo odniósł się do Boga jako źródła, a także kwestionował demokratyczny aksjomat egalitaryzmu

FULLER Lon Luvois (1903-1978) str. 141

• Twórca formalnego prawa natury

• Prawo jest związane w sposób konieczny z moralnością

• Dystynkcja bytu i powinności nie może być przyjęta na gruncie prawa

• Pozytywizm prawniczy jest zły, bo chce zrobić z prawa byt autonomiczny, a prawo to podporządkowanie ludzkich zachowań pewnym zasadom

• Konieczność uzgodnienia moralności aspiracji (cele osobiste) z moralnością obowiązku (zasady społeczne)

• Zasady eunomii (dobrego porządku): uniwersalność i ogólność unormowań, jawność unormowań, lex retro non agit, jasność i zrozumiałość unormowań, zasady możliwe do spełnienia, stabilność unormowań, praworządność (organów państwa)

• Celem prawa ochrona życia ludzkiego (biologiczna egzystencja i aspiracje moralne jednostki)

• Treść prawa natury - materialne prawo natury lub zewnętrzna moralność prawa

• Konieczne utrzymywanie drożności kanałów komunikacyjnych na wszelkich poziomach daje ład

• Szczególną wartość wolność negatywna i pozytywna

• Dystansował się od religijnych wersji prawa natury

RADBRUCH Gustav (1878-1949) str. 381

• Teoretyk relatywizmu filozoficznoprawnego

• W czasie życia zmieniał poglądy sprzeciwiając się nazizmowi

• Bliski pozytywizmowi prawniczemu - teoria relatywizmu oparta o metodologię Kanta

• Idea prawa zawierająca 3 elementy: sprawiedliwość, pewność i dobro powszechne (zderzają się ze sobą, wiążą, nieraz nawet wykluczają) - sędzia powinien się kierować pewnością

• Zwolennik demokracji parlamentarnej

• Później zmiana stanowiska - najważniejsza jest sprawiedliwość, która odróżnia prawo od pozytywistycznego „ustawowego bezprawia”

• Prawem jest tylko prawo zgodnie ze sprawiedliwością

• Prawo natury rozumiane jako prawo ponadustawowe ze świadomości społecznej i politycznej ludzi określonej epoki historycznej

STAMMLER Rudolf (1856-1938) str. 443

• Teoretyk prawa natury o zmiennej treści

• Dokonał przewrotu w filozofii prawa nawiązując do Kanta

• Rozum ludzki ujmuje rzeczywistość w pewne kategorie (np. czas) niezależnie od doświadczenia

• Prawo jest pierwotne (krytyka koncepcji prawa, które determinowały prawo czynnikami społecznymi i politycznymi) - nie ma społeczeństwa bez prawa (przejaw stosunków społecznych)

• „Czyste” (przesłanką poznania idea prawa słusznego, treść się zmienia, lecz forma nie) i „uwarunkowane” pojęcia prawne - różne przejawy formalnego pojęcia prawa bez żadnej konkretnej treści

• Prawo różni się od samowoli, bo stanowi nienaruszalną wolę, która ogranicza swobodę

• Porządek życia społecznego zależy od formy prawa, gdyż to ono warunkuje różne stosunki

• Porządkiem prawnym jest też państwo - prawo jako kategoria myślowa jest starsza od państwa

• Prawo natury oczywistym nakazem rozumu (prawo słuszne) - niezmienna forma, ale zmienna treść w zależności od warunków kształtowania (dlatego nie należy tworzyć sztywnego katalogu praw natury)

• Prawo natury determinowane jest zawsze przez zasadę sprawiedliwości

• Człowiek jest niepoznawalny, nie ma wrodzonych praw wynikających z jego natury (pragnie natomiast sprawiedliwego traktowania przez innych ludzi)

ROTHBARD Murray Newton (1926-1995) str. 398

• Współtwórca doktryny libertariańskiej

• „Man, Economy and State”

• Anarchokapitalista, przeciwnik etatyzmu i interwencjonizmu państwowego

• Zwolennik systemu „wolnego społeczeństwa” w oparciu o prawo własności prywatnej (podstawą etyka J. Locke'a - uniwersalna teoria, która definiuje prawowite tytuły własności)

• Najważniejszy jest dla niego ogólny kodeks moralny o nienaruszalności własności

• System prawny winien się skupiać na prawie karnym nie cywilnym - umowa ma sens tylko przy przeniesieniu własności, z innych można się wycofać (umowa to zwykła obietnica, wypowiadana bez skutków, jeżeli nie nastąpił transfer własności), z tego wynika, że umowa o niewolnictwo to nonsens

• Reprezentant szkoły austriackiej Misesa

• Rozwijał indywidualistyczną teorię ludzkiego działania

• Teoria subiektywizmu - założeniem że poprawne wartościowanie dóbr i usług odbywa się w procesie rynkowym na skutek czysto subiektywnych mechanizmów, a nie poprzez odnoszenie ich wartości do jakiegoś rzekomo tylko obiektywnego wzorca

LIPPMANN Walter (1889-1974) str. 272

• „Public Opinion”, „The Cold War”

• Dostrzegł rosnącą rolę prasy - nie tylko informacje, ale także kreślenie pewnych standardów i schematów oceniających. Dzięki niej obywatele mogą kształtować swoje poglądy (uświadamiają sobie relacje ich poglądów do poglądów ogółu)

• Opinia publiczna nie jest kompetentna (brak wiedzy, kierowanie się stereotypami i emocjami), by decydować o losach rządu i państwa

• Słabość mechanizmów politycznych leży w relacji rządzący-rządzeni - refleks w stereotypach opinii publicznej, sugerowanych zasadą parlamentarnej większości

• Nowe założenia liberalizmu politycznego - sprzeciw wobec planowaniu życia społecznego, niezgoda na tezę, że demokracja ogranicza obszar wolności (wolność nie może być zależna od większości, bo istnieją uprawnienia biorące się z samej natury człowieka np. prawo do własnej inicjatywy czy do brania odpowiedzialności za własne działania)

• Spopularyzował termin „zimna wojna”

MISES Ludwig von (1881-1973) str. 301

• Ekonomista, neoliberał, „Mentalność antykapitalistyczna”

• Zajmował się przeróżnymi zagadnieniami z zakresu ekonomii, np. zagadnienia pieniądza i kredytu, cykliczność rozwoju gospodarki, a także funkcjonowanie gospodarki socjalistycznej

• Krytyk marksizmu - społeczeństwa sprawiedliwości i równości ze społeczną własnością i planowaniem gospodarczym

• Nie ma rachunku ekonomicznego bez systemu cen rynkowych - gospodarka planowa pozbawiona jest mechanizmu rynkowego, więc skazana jest na marnotrawstwo i tym samym nierównowagę

• Dyrektor socjalistyczny nie jest przedsiębiorcą kapitalistycznym - tam co najwyżej moralna odpowiedzialność (bo liczy się wspólne dobro), a tu zysk - zbieżność działania to pozory

• Socjalizm niepraktyczny i nietrwały

• Krytyk wszelkiej aktywności państwa - mechanizmów interwencji państwowej i państwa dobrobytu

ZWEIG Ferdynand (1898-1988) str. 494

• Ekonomista, liberał, „4 systemy ekonomii”, „Zmierzch czy odrodzenie liberalizmu”

• Problem roli państwa w gospodarce

• Możliwe systemy społeczne: uniwersalizm, nacjonalizm, socjalizm, liberalizm

• Uniwersalizm - społeczeństwo zorganizowane wg stanów i zawodów, więc państwo nie ma wszechpotęgi

• Socjalizm i nacjonalizm - aktywność państwa. Nacjonalistyczne państwo omnipotentne, socjalistyczne państwo wszystko planuje.

• Liberalizm - państwo tylko stanowi i egzekwuje prawo, zapewnia bezpieczeństwo i aktywność w sferach nierentownych

• Liberalizm był zagrożony przez monopole, nacjonalizm i socjalizm

• Konieczna jest modernizacja liberalizmu: „interwencjonizm liberalny” (ochrona konkurencji)

• Przyjął z czasem planowanie gospodarcze w ograniczonym zakresie, bo choć ogranicza wolność tradycyjnego liberalizmu, to zapewnia wolność od niedostatku i wolność od obawy o byt

FINNIS John Mitchel (ur. 1940) str. 123

• Reprezentant tzw. nowej szkoły prawa naturalnego

• „Prawa naturalne i naturalne uprawnienia”

• Krytyk tradycji arystotelesowsko-tomistycznej i jurysprudencji analitycznej - prawo jest ahistoryczne, historię ma teoria prawa

• Błędem jest rozumowanie, że powinność wywodzi się z bytu - normy otrzymujemy z refleksji nad własną egzystencją, a nie z zewnętrznej rzeczywistości

• Lista przedmoralnych dóbr ludzkich: życia, wiedza, zabawa, doświadczenie estetyczne, towarzyskość (przyjaźń), rozumność praktyczną (mądrość) i religia (każdy ustala własną ich hierarchię w oparciu o rozumność)

• Prawo odzwierciedleniem rozumności i podstawowych wartości - jego istotą wspieranie dążeń do dobra wspólnego

• Prawo naturalne wypływa z wartości, które tkwią w człowieku, i przekładają się na prawo

• Spór pozytywizmu i doktryn prawa naturalnego jest błędny - nie można ignorować ustaw niesprawiedliwych, a tylko te, które są tak niesprawiedliwe, że nie można ich uznać za prawo

• Prawo naturalne przydaje wartości, wytycza granice i wspiera prawo pozytywne (nie zaprzeczają sobie, więc spór jest bez sensu)

HAYEK Friedrich August von (1899-1992) str. 181

• Czołowy przedstawiciel neoliberalizmu

• „Droga do zniewolenia”, „Konstytucja wolności”

• Dwa rodzaje porządku społecznego: taxis (ład z celem, realizowany w sposób przemyślany przez jakiś podmiot/-y, np. umowa społeczna) i kosmos (ład bez celu i kształtującego go podmiotu, np. język, common law, wolny rynek)

• Instytucje społeczne i ekonomiczne kształtują się spontanicznie, podlegają ewolucji

• Kierujemy się zasadami sprawiedliwości, życia społecznego i poszanowania własności

• Narzucanie przez państwo gotowych rozwiązań to tracenie kreatywności jednostek

• Spontaniczny porządek rynku - podmioty wpływają na ceny

• Przeciwnik ograniczania jednostki (także przez państwo dobrobytu i idei sprawiedliwości - podstawowa wartość to wolność, konkretnie „wolność od”)

• Własność prywatna, rządy prawa prawdziwego (równe, abstrakcyjne, znane i pewne - nie dla celów jednostki, lecz do realizacji dążeń)

• Model władzy ochroną wolności - zgromadzenie prawodawcze i zarządzające, sąd (naturalna elita starców jest lepsza od masy)

• Przeciwnik planowania w gospodarce - lepszy jest rynek (choć możliwy jest interwencjonizm dla ustalenia minimum socjalnego)

Röpke Wilhelm Theodor (1899-1966) str. 396

• Ordoliberał

• Analizował stan społeczeństwa - choroba duchowa (społeczeństwo bezradnych jednostek skazanych na pomoc państwa)

• Rozkład tradycyjnych więzi - wspólnot, zamiast tego jednolitość, masowość, brak samodzielności i własności - materialny i duchowy proletariat

• Kult kolosów prowadzi do monopolizacji życia

• Wzrost roli państwa, podporządkowanie się w konsekwencji tego władzy totalitarnej

• Odnowienie liberalizmu -> ład ordo (społeczny, gospodarczy i polityczny), jego podstawą zasady i normy nie z rzeczywistości społecznej i wspólnoty wytwarzające więzi (dają jednostce bezpieczeństwo)

• Państwo jedynie utrzymuje i wspiera

• Konkurencja rynkowa, brak monopoli produkujących dobra masowe

• Uwłaszczenie mas, wzmocnienie rolnictwa i rzemiosła

Müller-Armack Alfred (1901-1978) str. 314

• Neoliberał, autor określenia społeczna gospodarka rynkowa

• Akceptował ideę ładu ordo - zasady i normy niezbędnym elementem funkcjonowania społeczeństwa, a wszystkie łady muszą być ze sobą w zgodzie

• Państwo powinno dysponować siłą, ale jest ona niedopuszczalna w gospodarce (tu rządzą prawa rynku)

• Wolność i sprawiedliwość, a dla jednostki swobody polityczne i ekonomiczne (prawo do własności prywatnej, swobodnego dysponowania kapitałem i pracą, zabezpieczenia uczciwego zysku)

• Zasada subsydiarności w relacji państwo-obywatel - państwo wtórne wobec inicjatywy jednostki

• Konieczna jest interwencja państwa, bo niektórzy chcą dla siebie zbyt wiele

• Odrzuca centralne kierowanie gospodarką, kompetencje państwa do konstytucji

• Małe i średnie firmy regułą, ewentualnie kartele, formy spółdzielcze

• Podmiotowo traktowani robotnicy, ale bez ograniczania właściciela

• Polityka społeczna jest częścią polityki gospodarczej

• Stymulacja zatrudnienia, płace minimalne, eliminacja niezdrowych różnic majątkowych

GODWIN William (1756-1836) str. 158

• Reformator pedagogiki, prekursor anarchizmu

• Człowiek rozpoznaje dobre i złe, rodzi się z inklinacją do czynienia dobrego, jest rozumny i podatny na racjonalne argumenty

• Właściwy kształt bytowania to ład, pokój, sprawiedliwość, równość, możliwość zapewniania sobie szczęście i materialnych podstaw egzystencji

• Różnica w stosunku do wzoru bierze się z zastanej rzeczywistości - człowiek ma plastyczną naturę i popełnia zło, bo został nim skażony przez środowisko, w szczególności przez zinstytucjonalizowaną przemoc stosowaną przez państwo

• Na drodze przemiany (droga do rozwoju moralnego) w ludzkich umysłach (nie rewolucja), trzeba znieść państwo, by zapanowało społeczeństwo równości i wolności

• Koncentrował się na nauczaniu - szkoły trzeba zmienić (idea wolnej szkoły), by nie tępiły myślenia, wpajały przesądów, przekazywały wiedzę bezrefleksyjnie i nie stosowały przemocy niszczącej charakter - brak sankcji, ocen, nastawienie na własną aktywność

• Po obaleniu władzy anarchia (środek, a nie cel, bo była czymś złym)

• Z czasem społeczeństwo wspólnot parafialnych z demokracją bezpośrednią - likwidacja wojska, policji, administracji, wolność gwarantuje powszechna partycypacja i niemożność narzucania jednostkom rozstrzygnięć, których nie chcą

• Zabezpieczeniem sprawiedliwości ostracyzm społeczny wynikający z moralnego osądu otoczenia

• Podstawa ekonomiczna to praca na roli lub w rzemiośle, bezwzględne uspołecznienie owoców pracy

PROUDHON Pierre Joseph (1809-1865) str. 375

• Ideolog anarchizmu indywidualistycznego

• System sprzeczności ekonomicznych czyli filozofia nędzy

• Poglądy łączące sprzeczności radykalizmu i konserwatyzmu

• Odrzucał rozbudowane formy własności prywatnej, bo to nieuzasadnione prawo do „wolnego korzystania z cudzego dobra i cudzej pracy” (kradzież), wielka własność prywatna rodzi ubóstwo robotników, choć to oni są wytwórcami

• Postulował system mutualistyczny - „wolność w ramach ładu i niepodległość w jedności” - autonomiczne jednostki (pracownicy) świadczą sobie wzajemnie usługi w ramach dobrowolnych umów, co przekłada się na upowszechnienie drobnej własności prywatnej

• Zniesiony pieniądz, banki ludowe wymiany towarów i usług

• Ewolucyjny sposób wyeliminowania robotniczego wyzysku - wróg przemocy

• Powstanie zrzeszeń wolnych gmin wytwórców tworzących federacje i rozstrzygających spory w drodze arbitrażu

• Wady kapitalizmu (nie występują w jego systemie): pogoń za technicznymi wynalazkami, anonimowość pracy, dążenie do maksymalizacji zysku

BAKUNIN Michaił Aleksandrowicz (1814-1876) str. 26

• Ideolog anarchizmu kolektywistycznego

• Kult nieograniczonej wolności i negacja własności prywatnej, idea uspołecznienia środków produkcji, które powinny znaleźć się w rękach terytorialnych grup wytwórczych, co możliwe miałoby być przez zniesienie dziedziczenia własności

• Państwo to aparat przemocy, obok kapitalizmu, to ono jest przyczyną nędzy i rozpaczy mas, bo uniemożliwia swobodne organizowanie się od dołu ku górze w imię własnych interesów

• Wolność centralną kategorią doktryny - rozumiana w sposób totalny i niepodzielny

• Zniesienie państwa poprzez rewolucję, usprawiedliwiał terror i zamachy na piastunów władzy

• Idea eliminacji kościoła i religii, bo zagrażają one wolności, będąc podporą państwa

• Marksizm i jego koncepcja dyktatury proletariatu mają tendencje autorytarne

• Najgorsze cechy (miały je Niemcy): przemoc, ucisk społeczny, biurokratyzm, bezduszność i militaryzm

KROPOTKIN Piotr Aleksiejewicz (1842-1921) str. 253

• Ideolog anarchizmu komunistycznego, autor: „Zdobycie chleba”

• Teoria filozofii przyrody przeniknięta scjentyzmem i determinizmem - federacyjny wszechświat oparty na wzajemnej pomocy (mutualizm) i wewnątrzgatunkowej solidarności, stąd interes jednostki splata się z ogólnym interesem (człowiek dobry i łagodny, co ułatwia mu kontakty z innymi ludźmi)

• Wytwory ludzkości jej wspólnym dobrem, dlatego kapitalizm musi ustąpić komunizmowi

• Przejście rewolucyjne (długotrwały proces, zjawisko naturalny, przyśpieszona ewolucja), ale musi mieć ona cel, nie zastąpić starych organów władzy nowymi i szybko dać poprawę

• Likwidacja pieniądza i wszelkiej własności prywatnej, obowiązek pracy, egalitaryzm na zasadzie „każdemu według potrzeb”

• Drobnotowarowa gospodarka naturalna, rzemieślnik-artysta, brak różnic między pracą fizyczną a umysłową

• Sieć niewielkich i autonomicznych federacji stowarzyszeń (komun), które miały zapewnić usługi publiczne w celu zaspokojenia ludzkich potrzeb

• Wolność człowieka wartością, bo daje możność działania wolnego od kary społecznej

• Państwo to towarzystwo wzajemnych ubezpieczeń właściciela, żołnierza, sędziego i księdza, które ma im zapewnić władzę nad ludem i utrwalenie swojej przewagi ekonomicznej

FOURIER Charles (1772-1837) str. 127

• Ideolog socjalizmu utopijnego

• Przeświadczony o boskiej konstrukcji wszechświata i wzbogacony myśleniem oświecenia

• „Prawo przyciągania namiętności” (wynika z natury i stanowi fundament kodeksu społecznego) - rozwój przejściem od chaosu do harmonii (okres pierwotny, dzikości, patriarchatu, barbarzyństwa, cywilizacji, gwarantyzmu, socjentyzmu, harmonii), szczęściem jest zapewnienie 12 namiętności z 3 grup (materialne, sympatyczne i rozdzielcze), które tworzą charakter

• Krytyka kapitalizmu - anarchia produkcji, postawy pasożytnicze, są spowodowane rozdrobnieniem własności prywatnej, więc trzeba uspołecznić środki produkcji

• Idealny ustrój w oparciu o zasadę asocjacji - zrzeszenia wytwórcze i konsumenckie (autarkiczna falanga - 1600 osób w falansterze) - połączą się w hierarchię „omniarchii”

• Wszyscy zobowiązani do świadczenia pracy odpowiadającej ich charakterowi, przy braku przymusu, ale z władzą (uarchowie i Areopag) i przy pełnej swobodzie seksualnej

• Podział produktu pracy zgodnie z wkładem pracy, talentem i kapitałem

• Zwolennik dezurbanizacji, rolnictwa, wróg technicyzacji, centralizacji zarządzania gospodarką

SAINT-SIMON Claude Henri de (1760-1825) str. 405

• Teoretyk socjalizmu utopijnego

• Deterministyczna teoria prawidłowości rozwoju społecznego i z niej koncepcja rozwoju wiedzy, oparta na prawie trzech stadiów kształtowania umysłu: teologicznym, metafizycznym i pozytywnym

• Organiczna struktura i funkcjonowanie społeczeństwa - społeczeństwo industrialne (zaprzeczenie złego kapitalizmu)

• Przeciwny likwidacji własności prywatnej (ta podporządkowana dobru ogólnemu), chciał demokratyzacji dziedziczenia

• Obowiązek pracy, każdy według zdolności, ludzie są pożyteczni (przemysłowcy, gdyż ci są przedstawicielami poglądów większości) lub nieużyteczni, czyli kompetentni lub nie w ramach nowego społeczeństwa

• Rząd gospodarczy (świecki) przedsiębiorców, kierujący się zasadą prymatu ekonomii nad polityką

• Władza duchowna (przyrodnicy, fizycy, filologowie, artyści)

• Inne organy władzy mogą istnieć, ale bez inicjatywy ustawodawczej, kontroli nad budżetem

• Potępiał wojny i rewolucje, do nowego społeczeństwa miało się przyczynić „nowe chrześcijaństwo” (bratnia pomoc i moralne wsparcie dla najbiedniejszych)

• Prekursor idei wspólnoty europejskiej - chciał Parlamentu Europejskiego

OWEN Robert (1771-1858) str. 338

• Teoretyk socjalizmu utopijnego

• Poglądy z oświeceniowych założeń racjonalistycznych, materialistycznych i utylitarnych

• Człowiek wytworem środowiska, a jego osobowość zależy od wychowania, wykształcenia, zasad wytwórczych i podziału dóbr oraz sposobów rządzenia - jeżeli ktoś jest zły, to winien jest temu ustrój

• Kapitalizm rozbudza społeczne antagonizmy przez wyzysk, wyniszczającą konkurencję i pauperyzację mas - likwidacja tych elementów (kolejny etap rozwoju ludzkości) doprowadzi do naprawy ludzkiej natury

• Przyjął koncepcję szczęścia pojedynczego człowieka na zasadzie utylitaryzmu (różnica: szczęście jest możliwe, gdy również inni ludzie staną się szczęśliwi)

• Ustrój socjalistyczny oparty na społecznym władaniu środkami produkcji da sprawiedliwość i wolność

• Produkcja przemysłowa powinna harmonijnie współdziałać z produkcją rolną

• Centralne zarządzanie przyszłą organizacją społeczeństwa, które składać będzie się z lokalnych zrzeszeń spółdzielczych (baza sprawiedliwej wymiany)

• Drogą do przemiany są reformy przeprowadzane przez ludzi oświeconych metodami perswazji wobec kapitalistów

BENTHAM Jeremy (1748-1832) str. 31

• Twórca utylitaryzmu, czerpał z indywidualizmu, racjonalizmu i epikureizmu

• Pierwszeństwo jednostki nad społeczeństwem (koncepcja atomistyczna), jednostka zabiegając o własne cele działa z pożytkiem dla ogółu

• Motyw działania jednostki to dążenie do osiągnięcia przyjemności i uniknięcia przykrości - „maksimum szczęścia największej liczbie osób”

• Działania jednostek, społeczeństwa, władzy są dobre, bo zwiększają sumę przyjemności (dopuszczalny jest pomiar przy wykorzystaniu pieniądza)

• Wola suwerena źródłem prawa - granicą nawyk posłuszeństwa przy zasadzie utylitaryzmu (porównanie korzyści/niekorzyści z podporządkowania się władzy)

• Zasady współżycia ludzi powinny być ujęte w ramy stałego i znanego prawa, przy karaniu społeczeństwo zyskuje bezpieczeństwo życia i mienia, co jest największą wartością (rola państwa i prawa, oprócz tego jest nią stwarzanie warunków dla jednostki w duchu utylitaryzmu - dobry rząd daje dużo swobody, zwolennik leseferyzmu)

• Autor terminu „kodyfikacja” - świadoma działalność, której celem jest kompleksowe uregulowanie określonego zespołu zagadnień

MARKS Karol Henryk (1818-1883) str. 293

• Twórca socjalizmu naukowego, przedstawiciel materializmu dialektycznego i historycznego

• „Kapitał”, „Nędza filozofii”, „Walki klasowe”, „Rewolucja i kontrrewolucja”

• Zjawiska w przyrodzie są powiązane i całością pozostającą w ruchu, zmiany ilościowe przechodzą w jakościowe, rozwój społeczny wyznaczają zmiany jakościowe i doskonalą one państwo i społeczeństwo

• Zjawiska przyrodnicze i społeczne mają cechy sprzeczne, które powodują ich walkę i rozwój

• Formy polityczne kształtują się w zależności od stosunków produkcyjnych, których zmiana prowadzi do zmiany sił wytwórczych

• Wyróżnił bazę, nadbudowę i formę świadomości społecznej - podstawą jest posiadanie i organizowanie środków produkcji, które wpływają na instytucje prawne (to już nadbudowa), a uwieńczeniem jest świadomość prawna, moralna, artystyczna, która oddziałuje na bazę za pomocą sprzężenia zwrotnego

• Teoria walki klas - społeczeństwo klasowe powstało w wyniku rozkładu wspólnoty pierwotnej i teraz trwa antagonizm ze względu na stosunek do środków produkcji

• Antagonizm między klasami prowadzi do walki klas - siła napędowa rozwoju społeczeństwa

• Proletariat musi doprowadzić do rewolucji, a ta do społeczeństwa bezklasowego - świadomość klasowa odgrywa bardzo istotną rolę

ENGELS Fryderyk (1820-1895) str. 107

• Przedstawiciel socjalizmu naukowego, materializmu dialektycznego i historycznego

• „Manifest komunistyczny”, „Święta rodzina”, „Klasa robotnicza a kwestia chłopska”

• Krytyk własności prywatnej, czynnik sprawczy podziału klasowego i powstania państwa (celem państwa zapewnienie panowania rządzącym przez legalny przymus)

• Drogą do przejęcia władzy przez robotników jest rewolucja, która zlikwiduje wyzysk i własność prywatną (zanik klas średnich i koncentracja kapitału)

• Brak porozumienia między interesem indywidualnym a powszechnym - oparcie ustroju na gospodarce planowej ma zaprowadzić ustrój równości społecznej

• Materializm historyczny: rozwój ekonomiczny społeczeństwa jest siłą sprawczą przemian cywilizacji ludzkiej (wpływ na ideologię, która nadaje fałszywą świadomość, wynikającą z uwarunkowań przynależności klasowej)

• Materializm dialektyczny: skutek działania prawa negacji negacji to powstanie społeczeństwa bezklasowego

KAUTSKY Karl (1854-1938) str. 231

• Socjalista, ortodoks marksistowski, socjaldarwinista

• Światem rządzą powszechne i nieodmienne prawa („przyrodnicza konieczność”), które determinują rozwój ludzkości - ścisły determinizm i historia ludzka to dalszy ciąg historii naturalnej, stąd po kapitalizmie musi nastąpić socjalizm, bo ten pierwszy nie radzi sobie z wytworzonymi przez siebie warunkami technologicznymi

• Socjalizm to wolna i świadoma aktywność klasy robotniczej, rewolucja musi być przeprowadzona z „dojrzałością ekonomiczną”

• Krytyk Lenina („nowa klasa wyzyskiwaczy”) - mylnie powoływał się on na Marksa, usprawiedliwiając dyktaturę proletariatu jako przeciwstawność demokracji, grzechem bolszewizmu zgniecenie form demokratycznych i wprowadzenie rządów despotycznej mniejszości

BERNSTEIN Eduard (1870-1932) str. 36

• Przedstawiciel rewizjonizmu, ideolog socjaldemokracji, krytyk części doktryny Marksa

• Rewizja marksistowskiej teorii kapitalizmu i rewolucji

• Materializm historyczny błędny, bo rozwój przebiega ewolucyjnie, a zasadniczą w tym rolę odgrywają instytucje polityczne i społeczne - empiryczna obserwacja poprawy życia robotników to dowód na możliwość poprawy sytuacji robotników w kapitalizmie

• Postęp techniczny wpływa na wzrost ogólnego dobrobytu

• Nie mają sensu idee rewolucyjnego przejęcia władzy, lepsze są metody demokratyczne i ekonomiczne - wzrost poziomu życia niweluje szanse na rewolucję proletariacką

• Zmniejszają się wpływy burżuazji, poszerza zakres demokracji, co powinno doprowadzić do likwidacji wyzysku klasowego

• Przeciwnik zniesienia własności kapitalistycznej jednorazowym aktem rewolucji - ograniczanie własnością spółdzielczą i samorządową, legislacją antymonopolową, ustanawianiem przepisów socjalnych

• „Ruch jest wszystkim” - system socjalistyczny może wrastać w kapitalizm przy wykorzystaniu parlamentu i organizacji zawodowych, przynajmniej cząstkowe reformy, a nie rewolucja

• Demokracji politycznej przyznawał wartość autonomiczną, a nie traktował jej wyłącznie jako środka realizacji socjalistycznego porządku

BRENTANO Lujo Ludwig Joseph von (1844-1931) str. 47

• „Socjalista z katedry” reprezentujący nurt liberalno-socjalny

• Uznawał wyższość porządku naturalnego nad porządkiem tworzonym przez ludzi i krytykował tezę Marksa o wpływie mas na historię, wolał indywidualizm

• Równość i wolność jednostki przede wszystkim w swobodnym rozwoju sił, umiejętności i działalności (jednostka musi korzystać z wolności i równości, konieczny jest jej wysiłek na rzecz zabezpieczenia własnej egzystencji)

• Wykluczona ingerencja państwa w gospodarce, w kwestiach społecznych ustawodawstwo fabryczne i swoboda związków zawodowych

• Dobro państwa stanowi cel ostateczny, ale musi ono zapewnić odpowiednie warunki jednostkom dla realizacji ich celów, ochrony prawnej słabszych, krzewienia życia kulturalnego i postępu cywilizacyjnego

• Prawo robotnika do organizacji zawodowej jednocześnie jego obowiązkiem! Inaczej jednostka sama sobie będzie winna, że ją dyskryminują i źle jej się żyje

BLANC Louis (1811-1882) str. 38

• Przedstawiciel socjalizmu utopijnego o stanowisku umiarkowanym

• Zwolennik „rewolucji socjalnej” (rozumianej jako radykalna reforma społeczna służąca likwidacji bezrobocia, nędzy i głodu, a nie przemocy, bo takie rewolucje służą tylko rzezi)

• System oparty na nieograniczonej konkurencji indywidualnych przedsiębiorców nie ma szans przetrwać

• Państwo powinno ograniczyć konkurencję gospodarczą (to zakończy kryzysy gospodarcze) poprzez opracowanie planu przemysłowego opartego na własności publicznej - robotnicy, którzy mają zarobki uzależnione od wartości pracy i zysków będą pracować lepiej

• Postęp techniczny i bezpłatne wykształcenie przyniesie dobrobyt całemu społeczeństwu

• Powszechne prawo do pracy

• Negatywnym skutkom konkurencji gospodarczej zapobiec można drogą środków ekonomicznych i pokojowych w reform w ramach systemu parlamentarnego, bez przemocy i masowej nacjonalizacji

• Prekursor państwa dobrobytu

• Postulaty to m.in.: państwowe warsztaty narodowe, nacjonalizacja banków i podatek progresywny

BLANQUI Louis Auguste (1805-1881) str. 40

• Przedstawiciel socjalizmu utopijnego

• Naczelną ideą absolutna równość, która da podstawę dla braterstwa i wolności

• Jedyną drogą do równości jest rewolucja, na skutek której tajna organizacja spiskowa przejmie władzę i zaprowadzi dyktaturę (usunięcie funkcjonariuszy państwowych, rozwiązanie armii, likwidacja sądownictwa, skrajny antyteizm, bo religia hamuje komunistyczne przemiany)

• Przykładał wielką wagę do edukacji, która wykształcić ma nowe pokolenie w duchu równości, bo nie można narzucić przemocą ustroju komunistycznego

• „Blankizm” - główny zwolennik rewolucji konstruowanej metodą konspiracyjną, powodzenie ruchu komunistycznego nie zależy od okoliczności „obiektywnych, ale od sprawnej konspiracyjnej organizacji zdolnej zdobyć władzę i sprawować dyktaturę w imieniu mas pracujących

LASSALLE Ferdinand (1825-1864) str. 259

• Założyciel pierwszej partii robotniczej w Niemczech, twórca socjaldemokracji

• „O istocie konstytucji”, „Kapitał i praca”

• Filozofia idealistyczna Hegla i Fichtego podstawą dla przebudowy społeczeństwa kapitalistycznego w socjalistyczne

• Dzieje społeczne jako dzieje ducha narodu dążącego do wolności, treść tego ducha interpretują wybitne jednostki

• Konieczność odgórnego zjednoczenia państwa niemieckiego pod egidą Prus, wprowadzenia nowej konstytucji i powszechnego prawa wyborczego, wywłaszczenia prywatnych właścicieli, przekształcenia społeczeństwa kapitalistycznego w socjalistyczne (pomoc stowarzyszeń produkcyjnych robotników, które byłyby zakładane przez państwo), wynagrodzenie przynajmniej na poziomie minimum egzystencji, likwidacja kapitalistycznego zysku i podatków pośrednich

• Autor terminu „państwo - stróż nocny” dla określenia państwa liberalnego

• Połączył niemiecki idealizm z prądami socjalistycznymi, moralną ideę państwa łączył z poprawą standardu materialnego robotników

KEYNES John Maynard (1883-1946) str. 237

• Ekonomista, teoretyk interwencjonizmu państwowego, twórca podstaw państwa dobrobytu

• „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza”, „Koniec leseferyzmu”

• Założenie stałości płac i cen - na system składają się zmienne niezależne, tj. stałe w krótkim czasie (np. psychologiczna skłonność do konsumpcji czy oszczędności) i zmienne zależne (dochód narodowy, zatrudnienie)

• Gospodarka może osiągnąć równowagę mimo bezrobocia

• Wielkość popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego wyznacza poziom dochodu narodowego, niskie wydatki prowadzą do nadprodukcji, do likwidacji której jest potrzebna interwencja państwa (forma wydatków inwestycyjnych, które dadzą prace i w konsekwencji tego pieniądze bezrobotnym)

• Wydatki inwestycyjne są ważne dla poziomu dochodu narodowego, wpływają na krańcową skłonność do konsumpcji (negował sens oszczędzania)

• Państwo ma pełnić funkcję stabilizatora gospodarki, prowadząc odpowiednią politykę fiskalną i rezygnując w depresji z budżetowej równowagi na rzecz deficytu

• Inwestycje prywatne wymagają odpowiedniej polityki monetarnej (niskie stopy procentowe kredytów)

MYRDAL Gunnar (1898-1987) str. 319

• Ekonomista, teoretyk państwa dobrobytu, neoinstytucjonalista

• „Teorie gospodarcze a kraje gospodarczo nierozwinięte”, „Przeciw nędzy w świecie”

• System gospodarczy jest częścią systemu społecznego

• Stymulatorem rozwoju jest nauka, postęp technologiczny

• Teoria kumulatywnego uwarunkowania - brak stałej tendencji do równowagi w gospodarce i społeczeństwie, zachodzą ciągłe zmiany (pierwszorzędne i podrzędne dla rozwoju), które powodują ruch całego systemu społecznego (zmiana stymuluje wzrost lub spadek dobrobytu, ale kierunek pozostaje w zgodzie z celami ogólnymi, aprobowanymi przez społeczeństwo)

• Możliwość ingerencji państwa, wytyczającego kierunki rozwoju i korygującego nieprawidłowości - państwa powinny przekształcać się w państwa dobrobytu - państwo powinno spełniać funkcję organizacyjno-planistyczną, polegającą na doprowadzeniu do kompromisu między celami wielkich korporacji, związków zawodowych, organizacji konsumenckich i agend rządowych a celami systemu społeczno-gospodarczego (harmonia interesów w imię rozwoju i sprawiedliwości)

• Gospodarka ma służyć człowiekowi, konieczne interwencje w krajach słabo rozwiniętych

GALBRAITH John Kenneth (1908-2006) str. 145

• Ekonomista, teoretyk neoinstytucjonalizmu, autor terminu „społeczeństwo dobrobytu”

• „Istota masowego ubóstwa”, „Ekonomia a cele społeczne”

• Problem ewolucji państwa i gospodarki kapitalistycznej - stadium kapitalizmu i nowego państwa przemysłowego

• Rozwój społeczny to spieranie się technologii i instytucji (system administracyjny, idee, postawy i motywacje ludzi)

• Kapitalizm: dominacja małych przedsiębiorstw, mechanizm rynkowy

• Nowe państwo przemysłowe: wielkie korporacje (sektor planujący), podstawą staje się „technostruktura”, dążenie do zysku zastąpione zostaje celami technostruktury, ceny ustalone przez korporację

• Zmiana struktury własności i społeczeństwa - zachwianie równowagi społecznej (związane z systemem wartości, gdzie największe znaczenie ma konsumpcja)

• Przymus ekonomiczny współistnieje z przymusem państwowym - zbieżność celów państwa, społeczeństwa i korporacji - państwo osiąga cele korporacji (przez wzrost znaczenia narodowego planowania i sektora publicznego)

• Intelektualiści muszą domagać się reform, eliminujących dysproporcje, nieskuteczność działań stabilizacyjnych państwa, zanieczyszczenie środowiska

MABLY Gabriel Bonnot de (1709-1785) str. 277

• Utopista oświeceniowy, odwiedził Polskę i pisał o niej

• Źródłem zła i nędzy własność prywatna - wolność zapewni tylko ustrój ze wspólnym posiadaniem ziemi i wspólnym gospodarowaniem (przy ówczesnym zepsuciu niemożliwy)

• Prawodawca powinien dążyć do przywrócenie równości majątkowej przez reformę agrarną, która doprowadzi do upowszechnienia własności

• Państwo przeciwdziała żądzy posiadania, promuje skromność, ogranicza handel (wzorem Sparta i jej duch wspólnoty, zamiast własności i luksusu, Szwajcaria i Szwecja)

• Nie wzywał do rewolucji, lecz upowszechnienia własności bardziej niż do komunistycznego jej uspołecznienia

MESLIER Jean (1664-1729) str. 298

• Utopista oświeceniowy

• Religie to oszustwo i prowadzą do wojen i sporów (nie są boskiego pochodzenia), katolicyzm nie jest od Boga, bo: fałszywe są argumenty o jego wyjątkowości, uświęcając cierpienie jest sprzeczny z prawem natury (stawia wiarę wyżej niż rozum), uświęca niesprawiedliwą nierówność między ludźmi

• Każda władza jest zbędna - nie należy płacić podatków, trzeba mordować panujących

• Głosił hasła komunizmu gminnego (gmina kierowana przez najmądrzejszych) i agrarnego, wspólną własność dóbr i bogactw ziemi (bo wszyscy są równi z natury i mają identyczne prawo do tych samych rzeczy, zwłaszcza wolności)

• Komunizm zlikwiduje niemoralny system, gdzie biedacy utrzymują pasożytów

• Zmiana świata możliwa jest tylko na drodze rewolucji, bo jednostki nie mogą same obalić tyranii

MORELLY (XVIII w.) str. 308

• Komunista utopijny oświeceniowy

• Natura stworzyła ludzi dobrymi i uczciwymi, ale zdemoralizowała ich zwłaszcza własność prywatna (jest ona niezgodna z prawem natury)

• Dwa rodzaje społeczeństw: żyjące w zgodzie z czystą naturą i skażone istnieniem własności

• Rozwój nauki i techniki nie jest zły, gdy zostanie użyty w społeczności, w której zniesiona zostanie własność prywatna, która rodzi obecnie rozbieżności między interesem jednostkowym i zbiorowym

• 3 zasady wprowadzenia komunizmu: nic nie będzie stanowiło osobistej własności kogokolwiek (wyjątkiem rzeczy do zaspakajania własnych potrzeb, przyjemności i używanych w pracy), każdy obywatel stanie się „jednostką społeczną” (świadomy i odpowiedzialny członek zbiorowości), każdy „dołoży swą cząstkę do społecznego dobra wedle swoich sił, zdolności i wieku”

• Organizacja oparta na rodzinie, plemieniu i mieście

• Produkty gromadzone w publicznych magazynach i rozdzielane przez państwo wśród potrzebujących

• Organ władzy to Senat Najwyższy (wybrany z osób po 50 roku życia), który zajmie się ustawodawstwem (prawo nieskomplikowane i nieliczne) i kontrolą rządu (Rada Najwyższa i Naczelnik Narodu)

HEGEL Georg Wilhelm Friedrich (1770-1831) str. 184

• Przedstawiciel idealizmu obiektywnego

• „Fenomenologia ducha”, „Nauka logiki”

• System filozoficzny obejmuje 3 części: logika (nauka o formach rozwoju myśli), filozofia przyrody (przyroda wtórna wobec idei), filozofia ducha (teoria życia społecznego)

• Jego idealizm (racjonalistyczny - świat powstał dzięki rozumowi i prawa jego rozwoju są logiczne, natura rzeczywistości nie może być wewnętrznie sprzeczna; dialektyczny - kategorie myśli-bytu rozwijają się dzięki postępującej wolności, teza ściera się z antytezą, pojawia się synteza, a ta przekształca się w nową tezę) wychodził z założenia, że świat materialny wyłonił się z idei

• Idea dąży do samowiedzy

• Najważniejszą instytucją świata, który tworzy historię, jest państwo (obiektywizacja wolności) - rozwój państwa to rozwój wolności, która obejmuje coraz szersze kręgi

• Człowiek nie może żyć poza państwem, musi się z nim integrować rozumnie i celowo, a jego wolność musi być wolność zgodną z zasadami postępowania innych jednostek - państwo jest ponad społeczeństwem, musi zapewnić ład społeczny

• Prawo apoteozą własności prywatnej (wola człowieka wobec rzeczy) - własność różnicuje ludzi, ale powinni oni być równi wobec prawa

• Rozwój prawa wymaga świadomości nie żywiołowości - prawo racjonalne (spisane) i przypadkowe (zwyczajowe)

JAN PAWEŁ II (1920-2005) str. 215

• “Laborem exercens”, “Sollicitudo rei socialis”, “Centesimus annus”

• Personalizm i „światło Ewangelii” podstawą - dobro i godność człowieka kryterium wszystkich systemów, programów i ustrojów

• Czynnikiem wpływającym na to kryterium jest praca: prawo i obowiązek pracy, której człowiek jest podmiotem (praca dla niego, nigdy na odwrót) - stanowi ona wymiar egzystencji, pozwala osiągnąć godność

• Prawo robotników do strajków i tworzenia wolnych związków zawodowych

• Poszanowanie ogółu praw właściwych człowiekowi podstawowym warunkiem pokoju

• Katolicka nauka społeczna to nie trzecia droga między „liberalnym katolicyzmem a marksistowskim kolektywizmem”, nie ideologia, lecz etyczna refleksja na sytuację człowieka w świetle wiary i tradycji Kościoła, której celem jest ukierunkowanie na postępowanie zgodnie z Ewangelią

• Odrzucił rozwiązania propagowane przez marksizm, kompromis między chrześcijaństwem a marksizmem jest niemożliwy, walka o prawa musi odbywać się w sposób pokojowy

• Każdy człowiek ma prawo do użytkowania dóbr materialnych, wolny rynek jest dobry, kapitalizm też

• Solidarnościowy model społeczeństwa, zadaniem państwa jest troska o dobro wspólne, by powiększać wartości moralne i sprzyjać rozwojowi godności osoby ludzkiej

PLATON (427 p.n.e.-347 p.n.e.) str. 362

• Zwolennik elitaryzmu, twórca koncepcji państwa idealnego

• „Państwo”, „Prawo”, „Polityk”, „Obrona Sokratesa”

• Teoria idei - istnieją dwa światy, realny, rzeczywisty świat idei i świat będący odbiciem idei

• Świat jest ujęty w hierarchiczny porządek - realna idea dobra na szczycie, na dole idea zła, całość świata można wyjaśnić dzięki badaniu obiektywnych idei

• Państwo powstaje z biologicznej potrzeby człowieka, uczucia społeczne są późniejsze - państwo podporządkowuje sobie jednostkę, zwolennik teorii organicznej społeczeństwa

• Klasyfikacja ustrojów: timarchia (najlepszy), oligarchia, demokracja, tyrania (najgorszy)

• Społeczeństwo dzielone na elitę i resztę, rządzi elita ludzi wykształconych, którzy żyliby w systemie komunistycznym, inni pracowaliby na nich

• Państwo-polis, by dobrze działać nie może być duże (5040 rodzin) i opierać winno się na rolnictwie

• Prawo jest zmienne tak jak ludzie i ich czyny, należy odróżnić obowiązki moralne od ustawowych, prawo powinno obejmować swoją regulacją każdą dziedzinę życia i być zdecydowanie egzekwowane, jego podstawą religia, prawo to nie jedynie państwowy przymus - wyróżnił na pierwszym planie ratio legis i dopiero potem przymus (ultima ratio)

ARYSTOTELES (384 p.n.e.-322 p.n.e.) str. 13

• „Metafizyka”, „Etyka Nikomachejska”, „Etyka Wielka”, „Etyka Eudemejska”

• Odrzucał idealizm platoński, starał się pogodzić przeciwstawne teorie Demokryta i Platona na zasadę bytu, wnioski chciał wysuwać na podstawie obserwacji, metoda empiryczna zamiast platońskiego aprioryzmu (wnioski z analizy ustrojów, z życia rodziny, z obserwacji natury)

• Popęd człowieka do życia w państwie jest czymś naturalny, człowiek jest istotą społeczną

• Państwo to doskonały związek wsi zdolny do osiągnięcia samowystarczalności, ma służyć zaspokajaniu potrzeb ludzi i popierać dobre życie

• Podzielił ustroje na dobre i złe (przy czym może się to zmienić w zależności od warunków) ze względu na sprawowanie władzy w interesie ogółu lub dla własnej korzyści, ustroje dobre (monarchia, arystokracja, politeja) i złe (tyrania, oligarchia, demokracja)

• Oddzielił prawa natury (tylko dla ludzi, wskazał ich przykłady) od praw przyrody

• Prawo łączył z moralnością i dzielił je na zmienne postanowienia ludzkie i wszędzie posiadające taką samą moc prawa natury, pierwszeństwo przy kolizji ma prawo pozytywne ze względu na jego większą dolegliwość, prawo posiada „siłę przymusową”, będąc przy tym nakazem rozumu, normy ogólne powinny być uzupełniane szczególnymi (korektywa jest konieczna, bo nie wszystko da się przewidzieć) - stąd stosownie analogii

AUGUSTYN Aureliusz, św. (354-430) str. 17

• Twórca chrześcijańskiej teologii politycznej

• „De doctrina Christiana”, „De civitate Dei”

• Filozofia powinna służyć wierze, bo bez niej traci swą wartość, największe znaczenie przyznał Platonowi, filozofia prawdziwa musi być zgodna z prawdziwą religią, bo filozofia i wiedza wynikają z wiary

• Filozofia pesymistyczna, odrzucająca racjonalizm, opierająca się na intuicji i iluminizmie

• Państwo tworem naturalnym wynikającym ze społecznej natury człowieka

• Dualizm świata idei i rzeczywistości przełożył na dwa państwa: boże (civitas Dei) i ziemskie (civitas terrena), znajdujące się w stanie walki, którą wygra ten pierwszy, władza świecka podrzędna wobec duchownej, porządki boskie są doskonałe, bo odzwierciedlają dobro, a w świecie ziemskim jest zła, bo mało jest ludzi dobrych

• Rolą państwa jest karanie grzeszników i zapewnienie pokoju, bezpieczeństwa

• Naturalne prawo zostało zapisane przez Boga w „duszy rozumnej”, nie można go nie znać, nie ma zasadniczej sprzeczności między prawem a moralnością (choć to pierwsze wyróżnia się przymusowością)

• Prawo zwalcza nadużycia, zajmuje się trzema dziedzinami stosunków międzyludzkich: rodzinną (pax domestica), państwową (pax civilis) i międzynarodową (pax terrena)

• Podzielił prawo na prawo wieczne (lex aeterna), prawo naturalne (lex naturalis) i prawo stanowione (lex temporalis)

TOMASZ z AKWINU, św. (1225-1274) str. 461

• „Summa contra Gentiles”, „Summa Theologie”

• „Ochrzcił” Arystotelesa, człowiek nie był zepsuty, jak twierdzi św. Augustyn, ważny jest dualizm duszy i ciała, przy czym podkreślić trzeba sprawy cielesne, bo człowiek bierze udział nie tylko w porządku prowadzącym do Boga, lecz także w porządku naturalnym, który odzwierciedla społeczeństwo

• Państwo naturalną, doskonałą społecznością, biorącą się ze społecznej natury człowieka, ma zapewnić dobro powszechne i stwarzać zewnętrzne warunki do zbawienia

• W państwie musi panować pokój i ład (pax et ordo), pojęcie ordo i hierarchii uzasadnia ujmowanie społeczeństwa jako „organizmu”, członki organizmu odpowiadają funkcjom, jest jakaś ich hierarchia wartości, tak samo warstwy społeczne wpływają na wartości

• Trzy grupy społeczne: feudałów duchownych i świeckich, posiadaczy majątku pozwalającego żyć z cudzej pracy i nieposiadających żadnego majątku - grupy te w organiczną i harmonijną całość łączy sprawiedliwość (wymienna i rozdzielcza)

• Wszelka władza pochodzi od Boga, podział ustrojów jak u Arystotelesa (3 dobre, 3 złe), przy czym najbliższa była mu monarchia, przyznawał prawo oporu w stosunku do tyrana

• Prawo ułożone w hierarchii norm: prawo wieczne (lex aeterna - prawo najwyższe), prawo natury (lex naturalis - prawo wieczne w umyśle człowieka) i prawa ludzkie (leges humanae tworzone przez ustawodawców, których dał Bóg, rozum wskazuje co jest dobre, a co złe

FARABI al-Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad (354-430) str. 114

• Komentował Platona i Arystotelesa, „Państwo doskonałe”, „Polityka”, „Aforyzmy męża stanu”

• Człowiek może osiągnąć doskonałość żyjąc w społeczeństwie, najlepsze dobro i doskonałość można osiągnąć dzięki państwu, stworzył wizję państwa doskonałego, dzielił społeczności na doskonałe (duże - ludzkość, średnie - społeczność, i małe - państwa) i niedoskonałe (miasta, dzielnica, ulica i dom)

• Zwierzchnik państwa jest najdoskonalszy ze społeczności (mądry, wykształcony, zna prawa religijne), kieruje społecznością mając za cel jej pomyślność, jego przymioty wynikają z naturalnych predyspozycji i były ukształtowane jego wolą

• Narody różnią się od siebie cechami naturalnymi (charakteru i właściwości) i językiem (element pozytywny)

• Celem człowieka jest osiągnięcie szczęścia, a niektórzy potrzebują do tego zwierzchnika, obywatele są sortowani według stopni i wykonują zadania na poziomie ich zdolności

• Państwa niedoskonałe są nieświadome, każde ma jakiś fałszywy cel, obywatele mają charakter jak zwierzęta, są różne typy niedoskonałych państw (przemocy, niemoralne, konieczności)

• „Państwo grupy” (demokratyczne) - każdy wolny i równy, brak zwierzchników, zgromadzenie wszelkich dążeń i sposób życia, są tam zarówno rzeczy najlepsze (zwłaszcza na najwyższym poziomie rozwoju) i najgorsze, inne państwa nieświadome będą podziwiać demokrację

MARSYLIUSZ Z PADWY (1275-1342/3) str. 295

• Twórca zasady suwerenności ludu, prekursor pozytywizmu prawniczego

• „Defensor pacis”

• Założenie społecznej natury człowieka, suwerenność ludu podstawą państwa

• Władza państwowa oparta na woli prawodawcy utożsamianego z wolą suwerennego ludu, lud jako suweren zapewni spokojne trwanie państwa i szanowanie prawa

• Suwerenność oznacza udział wszystkich obywateli w powoływaniu organów państwowych i stanowieniu prawa, lud wyłania rząd i kontroluje jego decyzje - to wszystko odbywa się za sprawą koncepcji delegacji suwerennych praw ludu na rzecz rządu

• Prawem jest tylko norma opatrzona sankcją przymusu i wydana przez uprawnionego ustawodawcę, nie ma znaczenia jego sprawiedliwość czy słuszność tylko forma, stąd prawo boże to nie prawo tylko doktryna, a prawa kościelne nie mają mocy obowiązującej, bo nie są od ludu

BODIN Jean (1530-1596) str. 43

• Ideolog absolutyzmu oświeceniowego, autor „Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej”

• Dodał do prawoznawstwa i polityki metodę historyczną, postulował prowadzenie badań nad państwem i prawem na bazie faktów, wierzył też w astrologicznie uzasadniane feralne okresy ludzkości

• Zamiast hierarchii feudalnej hierarchia społeczna, która odzwierciedli strukturę centralistycznej monarchii (król, urzędnicy, poddani)

• Pojęcie państwa („rzeczpospolita” rozumiana jako monarchia absolutna nie republika) i jego suwerenności (trwała i absolutna władza niezależna od czynników wewnętrznych, zewnętrznych i decyzji poprzedników) elementem nadrzędnym doktryny - państwo jest prawym (sprawiedliwym) rządzeniem wieloma rodzinami (tworzącymi społeczeństwo) i podstawowymi komórkami wspólnymi (m.in. sądy, podatki) z władzą suwerenną na czele

• Przejaw suwerenności: tworzenie i znoszenie prawa - sprawiedliwy (zgodny z prawem boskim, naturalnym i prawami fundamentalnymi) rozkaz suwerena (ustawa lub edyktu upoważnionego przedstawiciela), prawem rządzenie przestrzeganiem wyższego porządku prawnego

• Jedyny możliwy sprzeciw to bierny opór, władca narażony tylko na karę boską

• Prekursor idei liberalnych w gospodarce: nietykalność własności prywatnej, jej rozwój

MACHIAVELLI Niccolo (1469-1527) str. 278

• Przedstawiciel doktryny politycznego realizmu, autor: „Książę”, „Historie florenckie”

• Teoria Fortuny, która rządzi światem (przesądza połowę spraw ludzkich, reszta to wolna wola ludzi)

• Najlepsze cechy natury ludzi (virtu): zdolność do działania, energia, inicjatywa (virtu wędruje w czasie pomiędzy różnymi narodami)

• Losy ludzkie są wypadkową virtu i Fortuny!

• „Książę” poradnikiem - „cel uświęca środki”, lis (podstęp) lub lew (siła) w zależności od sytuacji, istotna propaganda władzy (wizerunek i postrzeganie przez ludzi najważniejsze, nie to jaki jest władca w rzeczywistości), realizm przekładał się u niego na konieczność podejmowania decyzji w oparciu o rzeczywiste warunki i rzeczywiste możliwości ich wykonania, konieczna znajomość historii

• Celem państwa (powstałego wraz ze społeczeństwem) jest zapewnienie bezpieczeństwa i porządku

• Państwo (stato) - republika lub księstwo, republika to forma, gdzie podmiotem władzy jest większość, istota państwa to zwierzchnictwo, władza nad ludźmi, dobre formy to monarchia, arystokracja, demokracja, złe to tyrania, oligarchia, anarchia

MONTESQIUE Charles Louis de (1689-1755) str. 304

• Reprezentant liberalizmu arystokratycznego, autor: „O duchu praw”, „Listy perskie”

• Pochwała wolności, krytyka absolutyzmu, wywodzące się z historyzmu i racjonalizmu

• Różnorodność uwarunkowań prawa i instytucji politycznych np. czynniki geograficzne

• Prawa powinny być wynikiem racjonalnej oceny warunków życia społeczeństwa, a nie odzwierciedleniem praw natury, ustawodawca powinien się kierować względami społecznymi

• Prawo powinno być jasne, konieczny katalog przestępstw (ich systematyka: czyny naruszające prawa religii, dobre obyczaje, spokój publiczny i bezpieczeństwo jednostki), sędzia „ustami ustawy”, umiarkowanie w stosowaniu prawa, tam gdzie jest zwyczaj trzeba stosować tylko ogólne regulacje

• System prawa harmonijny z naturą rządu (istota państwa) + jego zasadami (działanie państwa): republika (suwerenność ludu lub jego części + cnota oraz umiarkowanie), monarchia (honor, czyli świadomość roli w społeczeństwie + rządy jednostki podporządkowane prawu), despocja (rząd jednostki bez prawa + strach)

• Proponował podział władzy (ustawodawcza dwuizbowa, wykonawcza król i sądowa) - władze wzajemnie się równoważą i honorują, ustawodawczą wykonuje lud, ale przy możliwości przedstawicielstwa, izba wyższa i niższa (arystokracja, bogata burżuazja, bo oni gwarantują wolność i stanowią zaporę przeciw absolutyzmowi ze względu na swój honor - liberalizm arystokratyczny)

MUSSOLINI Benito (1883-1945) str. 317

• Twórca i wódz włoskiego faszyzmu, autor: „Doktryna faszyzmu”

• Faszyzm wziął się z kryzysu społeczno-ekonomicznego po I WŚ, czerpał inspirację z absolutyzowania państwa (Hegel), rewolucyjnego syndykalizmu (Sorel), elitaryzmu (Pareto), historiografii imperialistycznej, nacjonalizmu (Corradini), idei wodzostwa charyzmatycznego (Nietzsche)

• Odrzucał indywidualizm liberalny, klasowy kolektywizm, sprzeciw wobec demokracji opartej na suwerenności narodu (założenie parlamentaryzmu i obywatelskich wolności), radykalny antykomunista

• Kult państwa (totalnego) - absolut i byt doskonały, istniejący sam w sobie, przez siebie, prymat w odniesieniu do jednostek, grup społecznych (wobec państwa są relatywne), powinno ogarniać i podporządkować sobie całe społeczeństwo

• Legitymacja władzy państwowej do ingerowania w każdy przejaw życia społecznego - indywidualnego i społecznego, charakter skrajnie antyindywidualistyczny władzy

• W gospodarce korporacjonizm (solidarna współpraca pracowników i pracodawców tej samej branży

MORE Tomasz (Morus) (1478-1535) str. 306

• Reprezentant utopii renesansowej, autor: „Suplikacja dusz”, „Utopia”

• Krytyk władzy królewskiej (rozrzutna, bezprawna w działaniach, psuje pieniądz, rozbudowuje fiskalizm, nie dba o bezpieczeństwo poddanych), zwłaszcza złych doradców, których należałoby zastąpić filozofami

• By poprawić sytuację nie wystarczą reformy, konieczna jest zmiana własności z prywatnej na wspólną

• Na wyspie Utopii jedyną własnością byłaby własność wspólna (produkcja składowana w magazynach i wydawane - pewność otrzymania dobra eliminuje zawiść), dzięki rozumnej organizacji państwa mieszkańcy będą przestrzegali zasad moralnych (kształtuje je dom rodzinny), każdy będzie zmuszony do prac na rzecz wspólnoty (inaczej ciężka praca fizyczna karą), społeczeństwo egalitarne (o niewielkich wymaganiach), brak różnic majątkowych i pieniądza

• Ustrój hierarchiczny i demokratyczny zarazem - co roku rodziny wybierają filarchę (urzędnik), a ci wybierają protofilarchów, najwyższą władzę ma dożywotni książę (może ją stracić przy ciągotach absolutnych), kieruje on pracami publicznymi i polityką zagraniczną

• Możliwa różnorodność religii, bo wspólne wartości mieszczą się w kanonach każdej wiary, stąd i wspólna świątynia (także względy ekonomiczne)

ABRAMOWSKI Edward Józef (1868-1918) str. 1

• Polski socjalisto-anarchista, prekursor ruchu spółdzielczego

• „Etyka i rewolucja”, „Zmowa powszechna przeciw rządowi”, „Socjalizm a państwo.”

• Podstawową wartością dobro człowieka, który zdeterminowany jest czynnikami natury psychologicznej, człowiek jest podmiotem procesu dziejowego, poznanie jego natury (skłonności, motywów, instynktów) umożliwi zrozumienie dynamiki społecznej - orientacja psychosocjologiczna (wszelkie przemiany dokonujące się na drodze rewolucyjnej są wynikiem zmian ludzkiej świadomości)

• Przyszłe społeczeństwo związkiem ludzi wolnych i niezależnych od władzy politycznej stosującej środki przymusu

• Źródłem zła własność prywatna, przymusowa praca i państwo - chciał zlikwidować państwo jako terytorialną organizację przymusu (istotą przemoc klasy panującej dla utrzymania jej władzy ekonomicznej, państwo tępi indywidualności, powstrzymując tym rozwój) i stworzyć społeczeństwo bezpaństwowe (usunięcie czynnika biurokratyczno-politycznego, samowładztwo jednostki), a własność prywatną zmienić w kolektywną

• Zasada kooperatyzmu - dobrowolne zrzeszenie gwarantuje wolność jednostki i szansę na bezpaństwowe społeczeństwo, do realizacji tego konieczne jest stronnictwo socjalistyczne, które zacznie wprowadzać wolne stowarzyszenia zamiast instytucji państwowych

• „Spół-państwo” zapewnia obywatelom bezpieczeństwo od strony ataków innych państw, a resztę funkcji spełniają samorządy, stowarzyszenia i samorządy - prawdziwa kultura demokratyczna, bo zbudowana od dołu

ADORNO Theodor Wiesengrund (1903-1969) str. 6

• Przedstawiciel szkoły frankfurckiej, twórca teorii krytycznej, autor: „Dialektyka negatywna”

• Wynaturzenie relacji jednostka-społeczeństwo, zwłaszcza problem autorytaryzmu

• „Syndrom autorytarny” - skorelowane cechy osobowości sprzyjające akceptacji dla systemu autorytarnego (np. afirmacja władzy, agresywność, kult siły, nietolerancja, konserwatyzm obyczajowy)

• Autorytaryzm jest wypaczeniem istoty człowieczeństwa przez cywilizację - od oświeceniowej racjonalizacji, do zaniku samorefleksji i w masowego zaślepienia społeczeństwa

• Zaproponował dialektykę negatywną - odrzucił syntezę, dominację ogólnego nad szczególnym, przyczyną zła podział pracy i alienacja człowieka w stosunku do przyrody, panowanie jedynym celem myśli i w rezultacie myśl zostaje zniszczona

• W kapitalizmie, a potem socjalizmie człowiek przestaje się buntować, stosuje myślenie utożsamiające, ogranicza się do narzuconych schematów myślenia i zachowania, a tym samym wolność staje się mitem, bo człowiek „żyje w więzieniu bez murów”

• Spisek matematyki, logiki i wartości wymiennej doprowadził do degeneracji kultury w postaci „kultury masowej”, która podlega komercjalizacji (dominują wartości handlowe, zwłaszcza w kulturze), społeczeństwo narzuca człowiekowi zbiorowe myślenie, bronił indywidualizmu, filozofia musi stale błądzić, a nie stosować logikę tożsamościową

ARENDT Hannah (1906-1975) str. 9

• Krytyk totalitaryzmu, autorka: „Korzenie totalitaryzmu”, „Rzecz o banalności zła”, „O rewolucji”

• Od Rzymu republikańskiego postępuje rozdział sfery prywatnej (przemoc i hierarchizacja) od sfery publicznej (równe traktowanie podmiotów), równowagę utrzymuje rzymska triada (religia, autorytet i tradycja)

• System ten naruszyło chrześcijaństwo, które pozbawiło władzę publiczną sankcji religijnych, by z czasem zupełnie zatrzeć różnice między sferą publiczną a prywatną, co skutkuje alienacją człowieka w społeczeństwie

• Alienacja i atomizacja powodują wykształcenie homogenicznego społeczeństwa masowego, podatnego na demagogie i ideologie postulujące zniszczenie tradycyjnych struktur - stąd nasilenie ruchów rewolucyjnych i narodziny ustrojów totalitarnych

• Inne źródło totalitaryzmu to państwa narodowe (ich pan-ruchy, antysemityzm, podział według kryteriów przynależności plemiennej prowadzi do negacji uprawnień człowieka i obywatela)

• Totalitaryzm: banalizacja zła, irracjonalny terror (cel sam w sobie, bez związku z ideologią, odczłowieczenie ofiar, które tracą całkiem status prawny)

• Rewolucja dąży zawsze do rozszerzenia wolności publicznej, gdy oprócz haseł wolności człowieka podnosi ona hasła wyzwolenia społecznego metodami politycznymi (jak francuska i bolszewicka), traci zasadę równości i stosuje terror, jeżeli tego nie robi (rewolucja amerykańska), to może się odrodzić tradycja republikańska

AUSTIN John (1790-1859) str. 19

• Twórca jurysprudencji, odmiany pozytywizmu prawniczego

• Zaczął od ustalenia znaczenia i zakresu terminu „prawo”

• Prawo w kontekście niewłaściwego tego słowa sensie: 1) pewne konieczności występujące w świecie przyrodniczym lub społecznym niezależnie od ludzkiej woli lub świadomości 2) prawa bez sankcji państwowej, które akceptowane są w społeczeństwie w sposób dorozumiany na zasadzie dobrowolnej akceptacji (np. prawa mody, kodeksy honorowe) - „pozytywna moralność”

• Prawo we właściwym znaczeniu to reguły myślącej istoty dla innej myślącej istoty, nad którą ma władzę: 1) prawo boskie, prawo natury 2) prawa ludzkie a) od osób działających we własnym imieniu (adresaci zwyczajowo posłuszni) i b) od osób działających z czyjegoś upoważnienia

• Prawo w najściślejszym znaczeniu to prawo pozytywne: system wzajemnie uwarunkowanych reguł, będących zbiorem popartych sankcją rozkazów (w aktach prawnych lub dorozumiany, o charakterze generalnym lub abstrakcyjnym) z woli suwerena (woluntarystyczna teoria prawa jako rozkazu suwerena - podmiot władzy zwierzchniej, któremu zwykł się podporządkowywać ogół, suweren de iure lub de facto, który jest ważniejszy, bo pierwotny wobec porządku prawnego)

• Nawet suweren, który jest pierwotny, tworzy prawo nie w sposób dowolny, bo musi uwzględnić racjonalną kalkulację i opinię publiczną

• Prawem ze względu na tożsamość i rozkaz suwerena nie jest prawo międzynarodowe, prawa podmiotowe i normy konstytucyjne (są normami moralnymi)

BURKE Edmund (1729-1797) str. 52

• Twórca angielskiego konserwatyzmu, autor „Uwagi na temat rewolucji francuskiej”

• Krytykował rewolucję francuską, na bazie koncepcji narodu i tradycji narodowej

• Naród to organiczna wspólnota generacji przeszłych, teraźniejszych i przyszłych

• Umowa społeczna nie jest źródłem władzy, bo naród zawsze był związany z państwem, które powstało na drodze ewolucji, długi rozwój - panuje historyczny ład, rządzący się prawami naturalnymi od Boga (religia ma znaczenie w państwie)

• Celem państwa zapewnie harmonii przez powstrzymywanie niepohamowanych działań jednostki (miejsce w społeczności od urodzenia, członek zbiorowości), przeciwny egalitaryzmowi, rządzący posługują się mądrością i prawością postępowania

• Rewolucja jest zła, bo zrywa ciągłość procesu historycznego

• Prawo kształtuje się w drodze procesu dziejowego, władza tylko je ujawnia, obowiązuje na równi rządzących i rządzonych

CHAMBERLAIN Houston Stewart (1855-1927) str. 62

• Teoretyk rasizmu, „prorok” hitlerowskiej Rzeczy, choć głosił częściowo pozytywne opinie o Żydach

• Akcentował znaczenie czynnika psychicznego w rozwoju rasy (w mniejszym stopniu antropologicznego), która jest „upostaciowieniem człowieczeństwa” wyróżniającym się określonymi predyspozycjami osobowościowymi

• Najlepszą rasa teutońska (mieszanina ras północnoeuropejskich), „dusza” kultury europejskiej, głównie Germanowie, którzy mają największe osiągnięcia dziejowe

• Sukcesy narodu zależą od proporcji krwi teutońskiej w populacji

• Między rasami (zwłaszcza teutońską i żydowską, która jest wysoce uzdolniona, wpływowe i działa destrukcyjnie) toczy się walka o przywództwo - zakładał zwycięstwo Germanów nad Żydami

• Krytycznie odnosił się do uniwersalistycznej idei postępu, który prowadzi do chaosu i zagubienia się człowieka i opacznego pojmowania przezeń wolności (przyczyną jest liberalizm i demokracja)

IHERING Rudolf von (1818-1892) str. 210

• Przedstawiciel pozytywizmu prawniczego, twórca jurysprudencji socjologicznej

• Przechodził ewolucję poglądów - początkowo prawno-pojęciowa szkoła historyczna, potem „ogólna nauka natury” (dostrzegał wewnętrzną rozumność prawa), wreszcie „prawnoteoretyczne nawrócenie”

• Stworzył metodę formalno-dogmatyczną - dogmatyka prawa rozwija „organizm” prawa i poprzez wyższą jurysprudencję „konstrukcję” (niższe szczeble poznania to analiza i koncentracja) odkrywać pojęcia prawne i zasady prawne, prawo powstaje samowolnie, w sposób despotyczny

• Potem akcent położony na „moment celu” - nawiązanie do Comta, Austina i Benthama - prawo produktem zmieniających się celów, który wybija się w walce (nie przez logikę), człowiek nie ma wrodzonych poczucia prawa i moralności, a jedynie odbicie chwilowej rzeczywistości

• Prawo oprócz systemu celów zawiera też system ich urzeczywistniania - przymus (pierwotny czynnik powstania prawa), definicja formalna prawa: „wzór obowiązujących w państwie norm przymusu” (materialna: „suma gwarantowanych przez państwo warunków życia społeczeństwa”)

• Uważał, że każde prawo jest prawem wywalczonym - „walka o prawo”

• Położył podwaliny pod socjologię prawa - społeczeństwo i państwo urzeczywistnia cele na gruncie koincydencji egoistycznych i indywidualnych interesów (pewne zaprzeczenie autonomii prawa, ograniczone widzeniem w historii „objawienia Boga”)

DIDEROT Denis (1713-1784) str. 93

• Filozof oświeceniowy, którego poglądy mocno ewoluowały, „Kubuś Fatalista i jego pan”

• Człowiek z natury dobry, psują go warunki życia (zły ustrój, niedostatek kultury), chciał więc oświecenia ludzi i kresu moralnego relatywizmu

• Uznał tożsamość praw rządzących przyrodą i praw społecznych wywodzących się z ładu naturalnego, stąd jego koncepcja cyklicznego rozwoju społeczeństwa (dzieciństwo, dojrzałość, upadek) - fazy podporządkowane wewnętrznej dynamice związanej z funkcjonowaniem obiektywnych praw rządzących historią

• Przedstawiał koncepcję radykalną - krytykował monarchię absolutną, chciał reprezentacji suwerennego ludu w postaci parlamentu, kontrolującego rząd i monarchę

• Rozdzielenie pojęcie „społeczeństwa” (przeciwdziała ludzkiej słabości) i „rządu” (narzędzie represji silnych wobec słabych) - złe rządy wypierają swoją własną nierównością nierówność naturalną

• Własność prywatna (motor postępu, tworzy społeczeństwa chroniące posiadaczy, geneza państwa, prawa, konfliktów i rewolucji) związana z problemem społeczeństwa

• Rewolucja to przewrót socjalny obalający absolutyzm, ale też stopniowo zachodzące zmiany, jest dziejową koniecznością, liczył się z możliwością gwałtownego wybuchu (zalążek teorii rewolucji: podmioty rewolucji, najważniejsi to niemający nic do stracenia)

• Zwolennik wolnego handlu, poszanowania prawa własności (bogacenie jednostek prowadzi do dobrobytu ogółu), powszechnej edukacji

• Społeczeństwo wolne od teologii, będzie się radykalizować politycznie, chciał zmian ustroju, zły jest zakres władzy absolutnej

DMOWSKI Roman (1855-1927) str. 96

• „Myśli nowoczesnego Polaka”, „Kościół, naród, państwo”, „Przewrót”, „Dziedzictwo”

• Naczelnym pojęciem naród (byt trwały, rozwijający się, z własną duszą) - wspólnota kultury, języka, wierzeń, tradycji jako ciągłość pokoleniowa

• Dobro narodu głównym celem (patriotyzm = nacjonalizm), ścisły związek jednostki ze społeczeństwem, podporządkowanie interesowi narodowemu własnych celów

• Ewolucyjna polityka prorosyjska (przeciwnik zrywów rewolucyjnych), wróg Niemiec, przeciwnik socjalizmu i parlamentaryzmu

• Rzeczpospolita republiką parlamentarną z demokratycznym rządem, granice na zasadach etnicznych

• Antysemita (antysemityzm społeczny), przeciwnik ruchów masońskich

FRIEDMAN Milton (1912 - 2006) str. 136

• Ekonomista, neoliberał, twórca monetaryzmu, autor: „Kapitalizm i wolność”, „Intrygujący pieniądz”, „Polityka i tyrania”, „Wolny wybór”

• Krytyka koncepcji państwa opiekuńczego - państwo powinno określać zasady prawne, zapewniać bezpieczeństwo jednostkom i przyjąć odpowiedzialność za pieniądz, przeciwnik interwencjonizmu (brak zdolności do racjonalnego wykorzystania zasobów, obniżenie poziomu oszczędności, motywacji do pracy, wprowadzania innowacji, hamowanie wzrostu gospodarczego, do którego konieczna jest wolność ekonomiczna)

• Podstawową wartością wolność jednostki (brak przymusu), m.in. wolność ekonomiczna (swoboda użytkowania własnych zasobów do osiągania wyznaczonych celów) np. wolność pracy, produkcji, handlu

• Wolność ekonomiczna warunkuje wolność polityczną - umożliwia współpracę jednostek bez przymusu i centralnego planowania (zmniejsza sferę działania państwa), konkurencja rynkowa koordynuje działania ludzi (nie tylko w gospodarce, spontanicznie wykształca się też obyczaj, kultura, język), wolny rynek oferuje dobra pożądane, a nie uznane za takie przez innych

• Twórca pojęcia „naturalna stopa bezrobocia”, autor ilościowej teorii inflacji

HITLER Adolf (1889-1945) str. 193

• Ideolog narodowego socjalizmu, autor: „Mein Kampf”

• Nie stworzył własnej doktryny, łączył elementy volkizmu, socjaldarwinizmu, geopolityki, nihilizmu, immoralizmu, antyliberalizmu, antydemokratyzmu

• Główny element koncepcji to rasistowska i solidarystyczna, przepojona wolą walki idea niemieckiej wspólnoty narodowej, której potrzeby i interesy wyznaczają zadania autorytarnego i totalitarnego państwa będącego środkiem do celu (zapewnienie rozwoju narodowi)

• Naród, Rzesza Niemiecka i jej przywódca stanowią całość, opartą na zasadzie wodzostwa, wykluczającej wszelkiej formy parlamentaryzmu, demokratyzmu i federalizmu (rozbudowany aparat partyjno-państwowy)

• Stosunki społeczne i polityczno-ekonomiczne ułożone na zasadach socjalizmu o cechach narodowych - współpraca i współodpowiedzialność obywateli za losy narodu (w miejsce kapitalistycznej rywalizacji)

• Przeciwieństwem i zagrożeniem dla niemieckiej wspólnoty byli Żydzi, których należało wręcz eksterminować

KALWIN Jan (1509-1564) str. 228

• Reformator religijny, teoretyk absolutyzmu Boga

• Natura ludzka dogłębnie zdeprawowana: człowiek niewolnikiem zła, nie ma wolnej woli, wyboru, musi postępować źle, stąd majestat państwa musi być sługą bożym

• Władza nie pochodzi od ludu, nie jest prawem monarchy, jest instrumentem Boga, który kieruje postępowaniem rządzących - absolutyzm władzy to absolutyzmBoga

• Poddani nie mają prawa oporu wobec władzy, chyba że istnieją specjalnie powołane do tego organy

• Model oligarchicznej republiki elekcyjnej - zadaniem ochrona czystej i prawdziwej religii - państwo podporządkowane organizacji kościelnej, zasady republikańsko-demokratyczne (gminy wybierają prezbitrów jako starszyznę, akceptują kandydatów na ministrów-kaznodziejów)

• Teoria prawa nawiązuje do średniowiecznej teorii prawa naturalnego, teoria praw boskich, prawo natury równe z Dekalogiem, prawo objawione podstawą pisanego

KANT Immanuel (1724-1804) str. 229

• Przedstawiciel szkoły niemieckiego idealizmu filozoficznego, autor: „Uzasadnienie metafizyki moralności”, „Krytyka czystego rozumu”, „Krytyka praktycznego rozumu”,

• Filozofia wynikająca z teorii poznania - poznanie możliwe dlatego, że w umyśle istnieją aprioryczne kategorie (czas, przestrzeń, istnienie, przyczyny, itd.) narzucane „rzeczom samym w sobie”

• Źródłem prawa naturalnego abstrakcyjne idee racjonalne, prawo powszechne i obiektywne, musi być tworem rozumu, wolnym od doświadczenia

• Człowiek obdarzony m.in. rozumem praktycznym (kieruje on wolą, podpowiada jak postępować moralnie i w sposób prawy - wola kieruje się moralnością odrzuca dążenie do szczęścia indywidualnego, egoistycznych pragnień)

• Na jednostkę działają dwa nakazy rozumu - imperatyw hipotetyczny (wpływ na wolę ze względu na potrzeby praktyczne - postępowanie legalne, choć niemoralne) i kategoryczny (charakter bezwzględny, wola spełnienia obowiązku ze względu na sam przepis)

• W prawie obojętne są motywy, ważne postępowanie zgodnie z przepisami - postępując w ten sposób jesteśmy moralni, uczciwi, imperatyw kategoryczny wskazuje zasady zachowania, które powinny być powszechnym prawem

• Prawo reguluje zewnętrzne stosunki między ludźmi (w przeciwieństwie do moralności), prawo to ograniczenie samowoli jednego przez samowolę drugiego na podstawie praw wolności, obrona wolności implikuje stosowanie przymusu państwowego

KOŁŁĄTAJ Hugo (1750-1812) str. 241

• Autor: „Porządek filozoficzno-moralny, czyli nauka o należytych powinnościach człowieka”

• Wpływ Locke'a, Monteskiusza i Rousseau na gruncie polskim

• Chciał dziedzicznej monarchii konstytucyjnej na wzór angielski, sejm naczelnym organem, równoważony przez inne władze (Monteskiusz)

• Sojusz posiadaczy wiejskich i miejskich, współpraca „stanów usłużnych” z powyższymi

• Zwolennik fizjokratyzmu - wolność dla chłopów, status prawny podobny do kapitalistycznego dzierżawcy

• Prastary stan natury i przyszły wiek „porządku fizyczno-moralnego” (harmonia prawa natury i porządku moralnego ludzi) rozdzielał okres „błędów i przesądów”

• Natura to prawa fizyczne bezwzględnie narzucające się człowiekowi, człowiek ma od natury atrybuty do zaspokajania swych potrzeb, stąd porządek moralny oparty na prawach przyrodzonych człowieka (wolność i równość, także wobec prawa - prawo do równego nabywania prawem przyrodzonym, kryterium bogacenia jest praca)

• Prawa przyrodzone wcześniejsze od państwa i prawa pozytywnego, państwo musi je bronić, prawo do czynnego oporu wobec władzy łamiącej prawa przyrodzone

PIŁSUDSKI Józef Klemens (1867-1935) str. 354

• „Jak stałem się socjalistą”, „Bibuła”, „Polityka walki czynnej”

• Podstawowym zagadnieniem niepodległość Polski - prowadzi do niej zryw powstańczy oparty na robotnikach, który wprowadzi republikę demokratyczną, a w drodze późniejszych reform parlamentarnych zaprowadzony zostanie socjalizm

• Niepodległa Polska nawiązuje granicami do Polski Jagiellonów, koncepcja federacyjna chroni od Rosji, jest czynnikiem stabilizacyjnym w Europie Środkowowschodniej

• Państwo szanuje mniejszości narodowe i religijne, wielonarodowe

• Państwo nadrzędne nad formami organizacji społeczeństwa (stąd m.in. krytyka nacjonalizmu)

• Przeciwnik partii politycznych (uzurpują sobie prawo do rządzenia), rzecznik silnej władzy wykonawczej prezydenta, który sprawuje władzę dla dobra powszechnego

LOCKE John (1632-1704) str. 274

• Twórca liberalizmu politycznego, autor: „Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego”, „List o tolerancji”, „Dwa traktaty o rządzie”

• Wpływ Bacona, Hobbesa, Kartezjusza, polemizował z Filmerem

• Prawa podmiotowe jednostki prawami przyrodzonymi (prawo własności obejmuję „triadę” prawa do życia, wolności osobistej i mienia)

• Stan natury okresem powszechnej pomyślności i szczęścia, ale niepewnym, bo jednostki same mogły dochodzić sprawiedliwości (sędziowanie we własnej sprawie powoduje narastanie przemocy)

• Jednostki (zostają suwerenem) powołują w drodze umowy społeczeństwo (pierwszy etap umowy) i państwo (społeczeństwo zawiera umowę o powołanie rządu) - społeczeństwo jest pierwotne wobec państwa, a jednostka wobec społeczeństwa, więc państwo tylko wzmacnia prawa naturalne jednostki

• Państwo ma od jednostki prawo dochodzenia sprawiedliwości (ściga i karze przestępców), stąd jego uprawnienia ustawodawcze i egzekwowania prawa pozytywnego (musi być w zgodzie z naturalnym) - nadużycia eliminowane przez podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą (rządzenie i sądownictwo) oraz federacyjną (polityka zagraniczna), zbieżny z funkcjami (prawodawczą, wykonywania ustaw, ochrony państwa)

• Parlament z wyborów z cenzusem majątkowym (nie przeczy równości, bo tyczy się ona prawa naturalnego), możliwe wystąpienie przeciw władzy łamiącej prawa natury

• Tolerancja religijna (bez katolików - mają papieża, i ateistów, bo w nic nie wierzą)

ROCCO Alfredo (1875-1935) str. 389

• Ideolog włoskiego faszyzmu, dla którego był on antytezą atomizmu liberalno-demokratyczno-socjalistycznego

• Ludzkość pojęciem biologicznym, społeczeństwo nie zwykłą sumą jednostek, lecz „sukcesją” całych generacji

• Organicyzm antyindywidualistyczny (jednostka dla społeczeństwa - państwo faszystowskie nie niszczy jednostek, lecz je podporządkowuje) - prawa indywidualne to tylko przyzwolenie państwa, zły jest nadmierny i niezorganizowany rozwój jednostek i grup społecznych

• W państwie dominuje obowiązek - państwo ludowe jest zorganizowane (przeciwieństwo demoliberalnego)

• Faszystowska elita oświeca naród

• Własność prywatna to instytucja narodowa podporządkowana interesom politycznym całego społeczeństwa

SCHMITT Carl (1888-1985) str. 413

• Liberalne demokracje były dobre kiedyś, a przy totalnej organizacji społeczeństw tracą rację bytu, podobnie jak zasada równowagi podziału władzy, ciągle aktualna jest jednak sama demokracja (nie równość i wolność, lecz identyczność podmiotu i przedmiotu autorytetu władzy)

• Cechą demokracji akceptacja jednorodności i negacja różnorodności, której uniknąć pozwala dyktatura (jeżeli nie jest tyranią)

• Dyktatura może być suwerenna lub komisaryczna

• Definicja suwerenności (utożsamiająca ją z dyktaturą) - suwerenem ten, kto rozstrzyga o stanie wyjątkowym, który odznacza się porządkiem konkretnym (przeciwieństwo porządku prawnego w stanie normalnym)

• Teoria decyzjonizmu - zastąpienie pozytywistycznej koncepcji prawnego związania państwa teleologiczną motywacją działań władzy zależną od konkretnej sytuacji, suweren wydaje decyzje stojące ponad obowiązującym prawem (prezydent, potem fuhrer)

• Pojęcie polityczności - cecha zorganizowanych zbiorowości ludzkich oparta na przeciwieństwie między przyjacielem i wrogiem, w zależności od sytuacji przyjaźń może przerodzić się we wrogość i odwrotnie

STASZIC Stanisław (1755-1826) str. 446

• „Przestrogi dla Polski”, „Ród ludzki”

• Zjawiska społeczne to przejaw działania natury kierującej się odwiecznymi i trwałymi prawami, które stanowią przyczynę stałego postępu dziejowego

• Człowiek pojawił się na pewnym etapie rozwoju świata, a wraz z nim własność (motyw jego działalności)

• Własność jest dobra, gdy powstaje w wyniku pracy ludzkiej, a nie w rezultacie przywileju niektórych osób - taka własność spowodowała, że feudalizm był niemoralny, wieczny stan wojny - likwidacja własności uprzywilejowanej przyczyni się do stworzenia sprawiedliwego ustroju opartego na zrzeszeniach drobnych właścicieli ziemskich i przemysłowych (obywatele użyteczni)

• Rzecznik kompromisu szlachecko-mieszczańskiego - chłopom nadać wolność osobistą, a potem prawa do własności ziemi, a mieszczan dopuścić do sejmu, urzędów i zrównania w prawach ze szlachtą

• Postulował wzmocnienie władzy centralnej, zniesienie elekcyjności tronu, liberum veto, zmianę systemu podatkowego, liczną armię i monarchię parlamentarną na wzór angielski (choć najlepszy ustrój to republika oparta na ludowładztwie)

WOLTER (1694-1778) str. 486

• Liberał mieszczański, autor: „Listy o Anglikach”, „Rozprawa o tolerancji”

• Pozostawał pod wpływem Monteskiusza - podobna koncepcja wolności, krytyk despocji, pochwała angielskiej monarchii parlamentarnej i pluralizmu wyznaniowego

• Duch ludzki warunkowany jest przez klimat, rząd i religię - trzeba więc umocnić uprawnienia osób rozumnych i mających predyspozycje do intelektualnej aktywności (władca oświecony, filozofowie)

• Opowiadał się za władzą oświeconego władcy, który sam będzie dążył do likwidacji złego ustroju i ograniczy władzę nieograniczoną do umiarkowanej

• Prawa polityczne tylko dla posiadaczy (bo zawsze są bogaci, którzy rządzą i biedni, którzy służą) - wolność nie jest związana z równością, lecz z własnością, równość tylko w odniesieniu do praw naturalnych, a nigdy politycznych czy społecznych, bo niemożliwe jest, by wszyscy byli jednakowo zamożni

• Walczył o wolność religijną - choć potrzeby duchowe i materialne są wspólne dla wszystkich, to każdy ma wewnętrzne, indywidualne życie, na które nie można wywierać presji, prawo chroni wolność jednostki połączoną z religijną tolerancją

• Przywiązywał wagę do procedury karnej (obrona podejrzanych i oskarżonych przed samowolą władzy), walczył z fanatyzmem (zachował wiarę w Boga, a religia zapewnia tylko posłuszeństwo mas i porządek) - kościół podporządkowany państwu, ograniczony do nauczania moralności, pozostałe aspekty życia poddane sekularyzacji

HOLMES Oliver Wendell (1841-1935) str. 202

• Prekursor amerykańskiego realizmu prawnego, poglądy typowo amerykańskie - pragmatyczno-socjologiczne i realistyczno-empiryczne pojmowanie prawa (funkcjonalizm)

• Prawo jest niczym innym, jak tylko przewidywaniem co do tego, „kiedy siła publiczna zostanie użyta poprzez instrument jakim są sądy”

• Sprzeciwiał się pozytywistycznej doktrynie prawa jako po prostu formie nakazu suwerena

• Przedmiotem badań naukowych powinno być prawo w akcji, a nie w książkach - cel doktryny to prognozowanie przyszłych decyzji sądowych przy założeniu, że ustawa to tylko punkt wyjścia dla postępowania organów sprawiedliwości

• U źródeł powstania prawa nie logika formalna, lecz praktyczne doświadczenie, zwłaszcza sędziów (nie wykluczał przy tym przesądów) - prawo przewidywaniem tego, co zamierza uczynić sąd

• Opowiadał się za oddzieleniem prawa od moralności, choć nie przeczył, że może ona wpływać na tworzenie i stosowanie prawa

GORGIASZ z Leontinoi (438 p.n.e.-375 p.n.e.) str. 163

• Retor, filozof sofizmu, twórca okazjonalizmu, autor: „O niebycie albo o naturze”, „Obrona Palamedesa”, „Mowa ku czci poległych Ateńczyków”

• Trzy okresy twórczości: 1) filozofia przyrody (tzw. teoria wypływów - przyczyną wrażeń są docierające do organów cząsteczki „wypływające” od innych ciał) 2) eleatyzm (niemożność poznania, byt nie istnieje itd.) 3) retoryka - człowiek oraz jego zdolność do komunikowania i współdziałania z innymi ludźmi

• 2 rodzaje percepcji: mniemanie (błędne postrzeganie, wytwór międzyludzkiej komunikacji werbalnej) lub wiedza (bezpośrednie doświadczenia zmysłowe wsparte przez rozum)

• Rzeczy mają własne przypadłości, więc możliwe jest poznanie bytu i przekazywanie informacji o nim, stąd człowiek powinien dążyć do poznania prawdy obiektywnej przez obserwację, współuczestnictwo lub przekaz od bezpośredniego współuczestnika (taka wiedza daje podstawy do właściwego postępowania, mniemania natomiast fałszują rzeczywistość)

• Retoryka odgrywa decydującą rolę w relacjach międzyludzkich, ale może być wykorzystania na płaszczyźnie etyczno-politycznej w złym celu, dlatego demagodzy, nauczyciele, władza i sędziowie powinni cechować się arete (cnota do rozpoznawania co właściwe i słuszne)

• Właściwości czynu lub rzeczy zawsze decyduje kontekst rozpatrywania, a o treści cnoty decydują okoliczności determinujące działanie człowieka

• Zadaniem nauczyciela retoryki kształtowanie umysłów i moralności, by każdy z adeptów mógł ocenić co słuszne i właściwe w danych okolicznościach

• Na silnych (potrafiących mówić) ciąży odpowiedzialność za sprawy publiczne (muszą ograniczyć wpływ mniemań), na poziomie biologicznym wszyscy są podobni (śmiertelni, dążący do korzyści i unikania przykrości), dopiero nauka i wychowanie ich różnicują

• Demokracja wynikła z umowy społecznej podstawowym sposobem bytowania, prawo stanowione (konwencja) wyżej niż prawa natury, bo pochodzi z pomysłowości i zgody, ale nie można go stosować w oderwaniu od okoliczności, ostateczną instancją w rozstrzyganiu sporów powinien być zawsze rozum osoby posiadającej arete

KONARSKI Stanisław (1700-1773) str. 244

• Prekursor polskiego oświecenia, autor: „O skutecznym rad sposobie”

• Projekt reformy Rzeczypospolitej, który zakładał likwidację przewagi magnaterii i eliminację z sejmu szlachty-posesjonatów

• Fascynacja angielskim parlamentaryzmem przełożyła się na projekt, chroniący przed anarchią

• Sejm (senat - 200 senatorów z wyboru sejmików przy akceptacji poszczególnych kandydatów przez króla; izba poselska - 600 posłów wybieranych przez sejmiki) z 2-letnią kadencją, ciągle gotowy, sam mógł przekładać swoje posiedzenia, król nie mógł, większość głosów

• Król władza wykonawcza wspólnie z 45-osobową radą rezydentów w 4 sekcjach (sprawiedliwości, policji, skarbu i wojny)

• Zwolennik elekcji królewskiej bez posesjonatów, reformy szkolnej (patriotyzm, nauki nowożytne)

HOTMAN Francois (1524-1590) str. 203

• Ideolog antyabsolutyzmu z kręgów hugenockich (doktryna monarchomachów)

• Dawne prawa, zwyczaje i religia powinny określać porządek polityczny w państwie, ograniczając wolę monarchy - na poparcie argumenty historyczne (np. elekcyjny charakter monarchii, bo tak robili Frankowie i Galowie)

• Naród powinien mieć wpływ na to, kto nad nim panuje - trzeba umocnić rolę Stanów Generalnych jako przedstawiciela narodu (emanacja suwerenności, faktyczny suweren)

• Suwerenność to trwała i najwyższa oraz nieograniczona władza tworzenia i znoszenia prawa (jak Bodin), suwerenność nigdy nie przechodzi w całości na monarchę, nawet gdy naród się jej zrzeknie (dlatego Stany powinny posiadać władzę ostateczną w państwie, a monarchowie współpracować z nimi przy najważniejszych sprawach)

• Stany powołane są do ochrony praw fundamentalnych, powinny więc zajmować miejsce uprzywilejowane w strukturze władzy, ale osłabili je katoliccy dostojnicy kościelni i królewscy prawnicy

JELLINEK Georg (1851-1911) str. 223

• Pozytywista prawniczy, twórca teorii prawa jako „etycznego minimum”

• Postawił tezę o pochodzeniu praw podstawowych z walki o wolność religijną i wolność sumienia

• Psychologiczna definicja społeczeństwa: „ogół ujawniających się w świecie zewnętrznym psychologicznych związków między ludźmi”

• Obowiązywanie norm powinno być aprobowane przez rządzących i rządzonych, stąd teoria o normatywnej sile faktu (normatywne działanie rzeczywistości) - fakty społeczne tworzą prawo poprzez częstotliwość swojego występowania

• „Prawo to regulujący zewnętrzne zachowanie się ludzi względem siebie zespół norm, ustanowionych przez uznany autorytet zewnętrzny, których przestrzeganie zapewnione jest przez zewnętrzną siłę” - musi istnieć świadomość obowiązywania prawa, przymus państwowy wzmacnia gwarancje pozapaństwowe

• Teoria suwerenności: suwerenność ma charakter formalny, suwerenna jest władza, która nie zna wyższej od siebie

• Połączenie powyższych pozwoliło mu wyprowadzić definicję państwa (3 elementy): „państwo to wyposażona we władzę suwerenną jedność związkowa osiadłych ludzi”

• Teoria subiektywnych praw publicznych jako podstawa myśli prawnopaństwowej, rozróżnienie publicznych stosunków w ramach pojęcia status (pasywny, negatywny, pozytywny i aktywny) jako baza obywatelskich obowiązków i indywidualnych praw wolnościowych i politycznych praw współdziałania

LENIN Władimir Iljicz (1870-1924) str. 262

• „Krok naprzód, dwa kroki wstecz”, „O prawie narodów do samookreślenie”, „Państwo i rewolucja”

• Uważał się za jedynego spadkobiercę Marksa, bo rewolucja proletariacka wydała mu się zgodna z nauką materializmu dialektycznego

• Urzeczywistnieniem marksizmu ma być państwo rządzone przy pomocy dyktatury proletariatu, historycznie pierwsza forma realizująca demokrację dla ludu

• Proletariat ma walczyć poprzez przejęcie władzy z pozostałościami kapitalizmu, może stosować środki przemocy w sytuacji obiektywnego zagrożenia państwa, musi zburzyć dawny aparat państwowy

• Partia komunistyczna ma do spełnienia rolę decydującą, musi wychowywać społeczeństwo, by rewolucja ogarnęła cały świat przez wspólną walkę robotników z kapitalistami

• Po zwycięstwie proletariackiej rewolucji znikną przeciwieństwa klasowe, państwo jako narzędzie ucisku, państwo zniknie wraz z urzeczywistnieniem zasady „każdy wedle swoich zdolności, każdemu według jego potrzeb”

ROBESPIERRE Maximilien Francois Marie de (1758-1794) str. 388

• Deputowany do Stanów Generalnych, występował w obronie rewolucji francuskiej, przestrzegał przed grożącymi jej niebezpieczeństwami, w tym uciskaniem ludu

• Wyznawca poglądów Rousseau - potrzeba reprezentacji narodu na bazie powszechnego prawa wyborczego z krótką kadencją, monarcha nie jest reprezentantem narodu, nie należy mu się więc władza ustawodawcza, trzeba mu ograniczyć prawa

• Ton nadają drobni producenci, kupcy i rzemieślnicy, łączył umiejętnie hasła demokracji społecznej i politycznej - likwidacja biedy, eliminacja interesów bogaczy (strażnik republikańskich cnót, rewolucyjnej niezłomności i patriotyzmu)

• Zainaugurował radykalne reformy społeczne np. konstytucja jakobińska czy maksymalne ceny i minimalne płace, zniesienie ciężarów feudalnych na wsi

• Przekształcił jakobinizm w ideologię „ojczyzny w niebezpieczeństwie” - uzasadnienie dla scentralizowanego rządu stanu wyjątkowego, rewolucyjne komitety i terror („despotyzm wolności przeciwko tyranii”)

• Terror wyrazem nieufności wobec ludowej mądrości, odgrywał ważną rolę, stosowanie ograniczone do przezwyciężenia kryzysu moralnego i ekonomicznego

• Nie pochwalał ateistycznej propagandy, powszechne i równe nauczanie najlepiej kształtuje sumienia, wiara w Najwyższą Istotę dla ludu, materializm encyklopedystów dla arystokracji

• Przeciwnik bogactwa nielicznych i rządów arystokracji pieniądza, równość w prawach i szczęściu, a nie zniesienie własności prywatnej

• Prawo własności ograniczone przez ustawy, które określą zakres własności, jaką dysponować będą obywatele

LEON XIII (1810-1903) str. 264

• Papież, autor: „Rerum novarum”, „Diuturnum illud”

• Za Akwinatą pogląd o społecznej naturze człowieka

• Każda władza i ustrój możliwe do zaakceptowania, sprawujący władzę desygnowani odpowiednio do warunków historycznych, wybór musi być zgodny z prawem i zwyczajami kraju - określenie kto ma władzę w państwie, ale władzę zwierzchnią i tak ma Bóg (władza władcy nie jest nadana przez lud, ani z „prawa Bożego”)

• Liczne zadania dla państwa (m.in. bonum commune Akwinaty), dzięki 2 zasadom: subsydiarności (obywatel nie może żądać nadmiernej opieki, państwo wkracza, gdy jednostka sama nie będzie się w stanie o siebie zatroszczyć) i solidaryzmu społecznego (opozycja to marksistowskiej walki klas - w organizmie współdziałają wszystkie części, a w społeczeństwie bogaci i biedni muszą współpracować)

• Państwo powinno ingerować w stosunki pracodawca-pracownik (warunki i czas pracy, godziwa zapłata), nakładać także umiarkowane podatki na obywateli

• Dla poprawy życia robotników uwłaszczyć masy pracujące poprzez godziwe wynagrodzenie (zaspokojenie potrzeb własnych i bliskich, gromadzenie oszczędności dla zdobycia majątku), oprócz tego związki zawodowe (niezależne od państwa, wspierające robotników)

• Prawo posiadania własności prywatnej - wynika z natury, prawo naturalne i społeczne zarazem, czym innym sprawiedliwe posiadanie majątku od sprawiedliwego jego używania

• Model chrześcijańskiej demokracji - dobroczynna akcja dla ludu (brak treści politycznej, fundamentem religia katolicka), zapoczątkował papieską naukę społeczną

LLEWELLYN Karl Nickerson (1893-1962) str. 273

• Prawnik-funkcjonalista, kierunek realizmu prawniczego

• Prawem „samym w sobie” to co robią urzędnicy, sędziowie lub adwokaci dla rozstrzygania sporów - fakty podejmowane przez przedstawicieli władzy państwowej

• Zadaniem prawnika: badanie czynników warunkujących podejmowane przez sądy orzeczenia

• Prawo pewną instytucją społeczną, co pozwala na jego opis nie w nomenklaturze jurysprudencji, lecz terminologii nauk humanistycznych

• Potem stanowisko badania czynników gwarantujących obliczalność zachowań osób stosujących prawo (wpływ realistów)

• Koncepcje law-jobs - zespół warunków, które tworzą i utrzymują grupę jako pewną całość, jednocześnie będąc jednymi z czynników umożliwiających odróżnienie prawa od innych instytucji społecznych

PIUS XI (1857-1939) str. 358

• Papież, autor: „Quadragesimo Anno”

• Odnowienie ustroju dzięki właściwemu rozumieniu prawa własności - trzeba dostrzegać jego indywidualny i społeczny charakter (naturalne prawo, nakładające jednak także obowiązki)

• Przyczyną niesprawiedliwości społecznej niewłaściwy rozdział dochodu społecznego, istotą proletaryzmu nie tylko bieda, lecz także niepewność warunków życia

• Likwidacja proletaryzmu po uwłaszczeniu warstw pracujących przez przyznanie robotnikom słusznej (sprawiedliwej, rodzinnej) płacy (utrzymanie siebie, rodziny i oszczędności)

• Dopuszczenie pracowników do udziału we własności, zyskach lub zarządzaniu

• Ustrój oparty na zasadzie solidaryzmu społecznego (by przezwyciężyć walkę klas i ugruntować zgodne współdziałanie) i zasada subsydiarności (szanująca autonomię osoby ludzkiej i mniejszości - społeczność wyższego rzędu powinna pomagać organizmom niższego rzędu, gdy same sobie nie radzą, ale nie może ich niszczyć czy wchłaniać)

• Ustrój korporacjonizmu chrześcijańskiego - korporacje oddolne, nie będące organami administracji państwowej, nie służące celom politycznym, sprzyjałyby inicjatywom prywatnym, chronił interesy członków, służyły dobru społecznemu i celom gospodarczym, system przeniknięty treściami społeczno-moralnymi (sprawiedliwość społeczna i miłość)

• Krytyka nazizmu (brak miłości bliźniego, przecenianie czynników rasowych), komunizmu (bezbożność i barbarzyństwo), faszyzmu (bałwochwalcze uwielbienie państwa)

SMITH Adam (1723-1790) str. 425

• „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”, „Teoria uczuć moralnych”

• Problem teorii kwestia osiągania harmonii w życiu społecznym i gospodarczym

• Społeczeństwo to suma jednostek, zachowania jego można wyjaśnić analizując zachowania jednostek, stosunki gospodarcze, społeczne i polityczne następstwem naturalnego porządku, kształtowanego przez rzeczywiste zachowania jednostek

• W sferze aktywności gospodarczej jednostka kieruje się motywem osiągnięcia dochodu, dąży do pomnożenia bogactwa, pragnie wygód, spokoju i bezpieczeństwa (homo oeconomicus)

• W społeczeństwie można osiągnąć harmonię, gdy ludzie w swym zachowaniu będą w pełni wolni, podstawą wolność konkurencji

• Koncepcja „niewidzialnej ręki rynku” - mechanizm osiągania równowagi i alokacji zasobów w gospodarce, zgodna z prawami natury, umożliwia pełne wykorzystanie kapitału i pracy, działa w interesie publicznym, zaspokaja potrzeby społeczne, nie ma marnotrawstwa, kieruje działami jednostki, ale ich działanie mimowolnie prowadzi do korzyści ogółu

• Państwo musi mało ingerować (obrona kraju, wymierza sprawiedliwość, czuwa nad przestrzeganiem reguł konkurencji, zajmuje się dziedzinami nierentownymi, choć społecznie użytecznymi), a ludzie motywowani dochodem - osiągnięcie zysku będzie zależeć od towarów zaoferowanych przez producentów a poszukiwanych przez konsumentów

• Konkurencja może zostać zakłócona przez monopole lub ingerencję państwa (powinno być niczym stróż nocny)

GROCJUSZ (1583-1645) str. 169

• Twórca nowożytnej szkoły prawa natury, autor: „Wolność mórz”, „O prawie wojny i pokoju”

• Niezmiennymi cechami natury ludzkiej rozumność i popęd społeczny (skłonność do życia z innymi w sposób pokojowy i zorganizowany) z czym wiąże się pojęcie prawa natury (nakaz prawego rozumu, wskazujący w każdej czynności jej zgodność lub niezgodność z rozumną naturą i tkwiącą w niej moralną ohydę lub moralną konieczność, a w konsekwencji Bóg - twórca natury - jej zabrania, bądź nakazuje)

• Prawa natury: czyny są dobre lub złe ze swej istoty, pierwotne do ludzkiej aktywności, ich reguł statyczne i uniwersalne, w pełni poznawalne zarówno rozumowo, jak i wtórnie przez obserwację znanych zasad lub poglądów wybitnych jednostek

• Katalog praw natury (metoda rozumowa): obowiązki 1)nienaruszania cudzej własności 2)wynagradzania szkód wyrządzonych z własnej winy 3)dotrzymywania umów 4)ponoszenia kary za popełnione przestępstwa

• Równe prawo państw do morza, sprawiedliwa wojna broniąca praw naturalnych (konieczna jej humanizacja), niewolnictwo i nierówne traktowanie państw w stosunkach międzynarodowych

• Charakter subiektywny praw podmiotowych: dające władzę w stosunku do siebie (wolności), w stosunku do innych i panowanie nad rzeczami

• Brak ustrojów idealnych, decyduje lud o ustroju, ale nie jest to tożsame z trwałą suwerennością, bo możliwy jest obrót prawami zwierzchnimi (opór wobec władzy tylko przy łamaniu kontraktu, możliwy podbój władzy, władza pełnym prawem własności, konsekwencją np. jej dziedziczenie)

POPPER Karl Raimund (1902-1994) str. 370

• Filozof, logik, autor: „Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie”, „Wiedza obiektywna”, „Nędza historyzmu”

• Społeczeństwo otwarte przeciwstawione zamkniętemu (totalitarne - wynikające z doktryn faszystowskich i komunistycznych oraz przeświadczeń filozofów o tym, że historia ma sens)

• W społeczeństwie totalitarnym jednostki, które rozpoznały cel historii, roszczą sobie prawo kierowania ogółem, człowiek bezwolnym narzędziem, brak systemu wartości, swobody myśli, aktywności

• Społeczeństwo otwarte: tolerancyjne, świadome względności swych przekonań, zdolne do zmian, demokratyczne (z płynną zmianą władzy, przy znaczeniu systemów dwupartyjnych i większościowych z kontrolą społeczeństwa i opozycji), eksponujące swą podmiotowość z w stosunkach z władzą i innymi

• Odrzucił metodę indukcyjną na rzecz falsyfikacji: formułowanie teorii o charakterze rozwiązań tymczasowych i poddanie ich rygorystycznemu dedukcyjnemu testowaniu, ukierunkowanemu na falsyfikację a nie potwierdzenie hipotez - skłania do doskonalenia teorii, ocena teorii wiarygodnych (niesfalsyfikowanych) przez pryzmat zdolności do przewidywania nowych faktów, niewystępujących w chwili jej formułowania

HART Herbert Lionel Adolphus (1907-1992) str. 179

• Pozytywista prawniczy, pogląd „miękkiego pozytywizmu”, autor: „Pojęcie prawa”

• Konstruował na bazie filozofii lingwistycznej (języka potocznego) - dążąc do istoty „prawa” badać funkcjonowanie tego pojęcia w różnych aspektach kulturowych

• Kwestionował tezę Austina o prawie jako zbiorze nakazów i zakazów suwerena, bo nie dostrzegł on dwojakiego aspektu norm: eksternalnego (obserwator niezwiązany regułami) i internalnego (członek społeczności akceptującego normy)

• Prawo to system z dwóch współzależnych, choć odmiennych, zbiorów reguł: pierwotnych (wyznaczające członkom społeczności powinność - możliwe tylko w społeczeństwie pierwotnym, bo są nieskuteczne przez brak procedur o naruszeniu reguł i niepewne przez brak oceny o przynależności danej normy do systemu) i wtórnych (pasożytujące na pierwotnych)

• Normy wtórne mają 3 grupy: 1) reguły uznania (pozwalają rozpoznać normy należę do danego systemu), 2) reguły zmiany (uchylenie danej reguły, zmianę lub ustanowienie, 3) reguły rozstrzygania (kto i jak stwierdza treść reguły i jej naruszenie)

• Prawo i moralność to odmienne obszary ludzkiej aktywności, więc nie należy ich mieszać, choć prawo dla efektywności i użyteczności musi zawierać reguły zgodne z zasadami etycznymi (sfera wspólna prawa i moralności to „minimum treści prawa natury” np. rudymentarne reguły chroniące życie i własność)

• „Istnieje element bezsprzecznej prawy w doktrynie prawa natury”, ale prawem jest tylko norma ustanowiona w odpowiedniej procedurze przez uprawniony podmiot

RAWLS JOHN (1921-2002) str. 383

• Filozof moralności, teoretyk sprawiedliwości społecznej, autor: „Teoria sprawiedliwości”, „Liberalizm polityczny”, „Prawo ludów”

• Materialna koncepcja sprawiedliwości (przeciwwaga dla tradycji utylitarystycznej i intuicjonistycznej) i jej znaczenie w zorganizowanym społeczeństwie

• Współpraca wymaga zasady sprawiedliwości by godzić chęć wolności i równości

• Tezą wyjściową wolność i równość uczestników procedury ustalania, instytucje wybrane przez racjonalnie postępujących ludzi przy warunkach bezstronności (sytuacja zasłony niewiedzy, czyli braku świadomości stron co do ich przyszłej sytuacji osobistej i materialnej)

• Przystępujący do kontraktu stosują zasadę maksyminu lub dyferencji (najwłaściwszy rozdział dóbr to maksymalizowanie statusu najmniej uprzywilejowanych)

• Pierwsza zasada sprawiedliwości społecznej: zasada równej maksymalnej wolności w podobnym stopniu dla wszystkich, sprawiedliwość jako wzajemna uczciwość

• Druga zasada sprawiedliwości: nierówności ustanowione tak, by przynosić optymalną korzyść dla najmniej uprzywilejowanych przy zachowaniu reguły sprawiedliwych oszczędności dla przyszłych pokoleń, równość szans

• Podstawowe wolności i troska o najbiedniejszych charakteryzuje każde racjonalne społeczeństwo

WEBER Max (1864-1920) str. 475

• Twórca socjologii polityki i prekursor socjologii religii, autor: „Etyka protestancka i duch kapitalizmu”, „Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej”

• Ściśle odróżniał panowanie (rzeczywiste podporządkowanie się określonych podmiotów instytucjom władczym) od władzy (potencjalna możliwość przysługująca jednostce lub wielu jednostkom panowania, postępowania według własnej woli, nawet przy sprzeciwie lub oporze innych)

• Cechy władzy: 1)stosunek wolicjonalny (możliwość rozkazywania jednostronnego i wymuszania posłuszeństwa) 2)swoista monopolistyczna funkcja przymusu 3)nosiciel władzy (związek polityczny np. państwo) 4)indywidualizm cech przywódczych organizacji politycznej

• Rodzaje panowania: 1)tradycyjne (tradycja historyczna rodów lub grup) 2)charyzmatyczne (święte i magiczne umiejętności władcy) 3)legalne (racjonalne lub biurokratyczne) - prawne drogi sankcjonujące przez dany podmiot władzy gwarantują podporządkowanie jego woli na zasadzie podporządkowania się wymogom prawa (w demokracji)

• Najefektywniejsza biurokracja: organizacyjny i techniczny perfekcjonizm urzędników, dzięki któremu panowanie takie uzyskuje status samodzielności i neutralności wobec klasy dominującej w społeczeństwie

• Model gospodarczy Zachodu (kapitalizm) jest najbardziej dojrzały, ciągle udoskonalany przez poprawianie organizacji przedsiębiorstw przy gwarancji zasady wolności pracy, specyficzny „duch kapitalizmu” (gospodarczy etos, oparty na etyce purytańskiej), do jego wykształcenia przyczyniła się też religia protestancka

PROTAGORAS z Abdery (485 p.n.e. - 411 p.n.e.) str. 373

• Najstarszy sofista, autor: „Antylogie w dwóch księgach”, „O bycie”, „O bogach”

• Uzasadnił racjonalnie demokrację, ugruntował pogląd o opozycji między zasadami z natury i z umowy, wskazał na kontraktualistyczną genezę państwa i społeczeństwa

• Państwo, społeczeństwo nie były odwiecznymi tworami, lecz wynikiem ludzkiej aktywności, będącej odpowiedzią na potrzeby egzystencjonalne (podobnie jak wcześniejsze umiejętność polowania, uprawy roli, język itd.)

• Powstanie społeczeństwa związane z okiełznaniem przez człowieka chęci wzajemnego krzywdzenia się, oznaczało zawarcie niepisanego porozumienia, na mocy którego powstało państwo (zinstytucjonalizowany strażnik umowy, władny do karania łamiących umowę)

• Powstanie państwa możliwe dzięki dwóm pozostałym składnikom ludzkiej natury: poczuciu wstydu i prawa (ludzie wytworzyli ład, ale nie miał on trwałego charakteru, dlatego konieczne stało się stworzenie cnót obywatelskich sprawiedliwości, rozsądku i pobożności, które nabywane są w procesie edukacji)

• Prawo, religia, obyczaje i zasady moralne wynikiem konwencji, obowiązywanie zależne od akceptacji społecznej, stąd najlepsza jest demokracja, bo odpowiada naturalnej równości, a poza tym pozwala ujawnić akceptację dla poszczególnych norm i zasad (potwierdza lub neguje ich moc)

PARETO Vilfredo (1848-1923) str. 341

• Twórca socjologicznej teorii krążenia elit, autor: „Uczucia i działania, fragmenty socjologiczne”

• Przeciwstawienie nauki i życia oraz myślenia logiczno-eksperymentalnego i potocznego, dominacja pozaracjonalnych i podświadomych czynników postępowania

• Istnieje relacja między celem i środkami urzeczywistnienia (w pozalogicznych działaniach jej nie ma, źródłem postępowania stan psychiczny) - człowiek postępuje jak postępuje, gdyż żywi przekonanie (wyraz uczuć będących wyrazem popędu, który skłania do danego zachowania)

• Derywacje to irracjonalne i zmienne przekonania, 4 rodzaje w zależności od tego, do czego się odnoszą (twierdzeń, autorytetów, uczuć, zasad)

• Popędy determinujące postępowanie określił mianem rezyduów (kombinacji, utrwalania grupy, wewnętrznych uczuć, towarzyskości, indywidualizmu, seksu) - wzajemnie oddziałują z derywacjami, czego przejawem jest zależność ideologicznej „nadbudowy” od psychologicznej „bazy”

• Teoria systemu socjologicznego (cechuje go równowaga, falowy charakter i homogeniczność) i z jego analizy koncepcja elitaryzmu (uzasadniana ciągłą walką o byt, która determinuje rozwój)

• Społeczeństwo dzieli się na elitę i masy, jednostki wybitne w obu, gdy te z klas niższych są dopuszczane do klasy wyższej, dopóty elita jest przy władzy, inaczej poprzez odwołanie do rezyduów masa stworzy nowe derywacje i przejmie władzę

• Historia jest ciągłą zmianą elit rządzących znajdujących się w ciągłym ruchu, stąd wykluczone są idee postępu, parlamentaryzmu i egalitaryzmu

STIRNER Max (1806-1856) str. 450

• Przedstawiciel anarchoindywidualizmu, twórca relatywistyczno-woluntarystycznej teorii prawa, autor: „Jedyny i jego własność”

• Istnieje jedynie konkretne, jednostkowe „Ja”, inne np. państwo, prawo, rodzina itd. to tylko „widma” pozbawione realnego bytu, które odgradzają „ja” od poznania istoty rzeczy i przeszkodzenie mu w staniu się „uświadomionym egoistą” (człowiek jest egoistą, choć nie każdy ma siłę, by wyrwać się z „widm” i to zaakceptować)

• Jednostka ma realizować swoje egoistyczne cele nie bacząc na „widma”, uwolniona od zewnętrznych sił, suwerenna, samorządna jest „właścicielem” i jedynym źródłem prawa

• Prawem są normy narzucone jednostkom przez „uświadomionego egoistę”, jest ona prawem dla innych, ale nie dla „właściciela, on w spontanicznej aktywności nie może być związany prawami, stąd „siła przed prawem” (przykład z zabójstwem, kradzieżą i rewolucją) - o kwalifikacji czynów decyduje wola „uświadomionych egoistów” nie zaś obiektywne kryteria

• Wzywał do buntu jednostkowego przeciwko woli „właścicieli” (rządzących) i staniu się właścicielem samego siebie, ten bunt to ignorowanie „widm” narzucanych w procesie wychowawczym (najgorsze to bóg, prawo, państwo)

• Proponował powołanie nieformalnego, chaotycznego zbioru właścicieli, w którego ramach realizowane będą tylko konkretne cele - „zrzeszenie egoistów”

PUFENDORF Samuel (1632-1694) str. 378

• Przedstawiciel prawa natury, zwolennik władzy absolutnej, autor: „Dwie księgi elementów uniwersalnej jurysprudencji”

• Odróżnił prawo natury od prawa pozytywnego

• Zasady prawa natury w drodze rozumowania (racjonalistyczna koncepcja prawa natury)

• Zjawiska społeczne z woli Boga, ludzie motywowani egoizmem łączą się w społeczności (mają instynkt samozachowawczy i instynkt życia społecznego)

• Stan przedpaństwowy tylko hipotezą badawczą, nie była to ciągła wojna jak chciał Hobbes, lecz uważał, że prawo natury nakazuje jednostce chronić życie i mienie, działać na rzecz pokojowego współżycia, stan natury ludzie to stan, gdy ludzie byli równi i wolni, jednostka nie ma zobowiązań i niepodległa żadnej władzy, dopóki nie wyrazi na to zgody (konsensualizm)

• Państwo to gwarant bezpieczeństwa i spokoju, stąd skupienie władzy w rękach jednostki

• Trzy etapy umowy: jednostki tworzą społeczeństwo, społeczeństwo otrzymuje ustrój konstytucyjny, poddaje się uprzednio ustanowionej władzy suwerena, co uzasadnia istnienie władzy absolutnej (władca zobowiązuje się do zapewnienia spokoju, a poddani rezygnują z prawa nieposłuszeństwa wobec niego)

GENTILE Giovanni (1875-1944) str. 152

• Ojciec faszyzmu, inspirowana przez heglizm doktryna aktualizmu

• Nawiązywał do metafizyki Hegla, idea treścią aktu świadomościowego (forma aktualizacji procesu duchowego, wartość dynamiczna i historyczna) i podmiotem woli

• Państwo wartością etyczną stanowiącą „jedną, konkretną wolę, świadomą swej autonomii i aktywności, działającą moralnie substancję etyczną, mającą wartość moralnie absolutną (forma rzeczywistej osoby, antyteza koncepcji socjalistycznych i liberalnych, idea pozytywna przez uznanie za osobowość autonomiczną, która ma swoją wartość i cele, podporządkowującą interesy indywidualne zbiorowym, poza nim nie istnieją żadne wyższe wartości)

• Państwo „etyczne” opiera się na systemie syndykalno-korporacyjnym - jednostki powinny jednoczyć się na podstawie ekonomicznej, tworząc syndykat, dzięki świadomości i prawu dokonuje się „waloryzacja” jednostki

• Faszyzm zaprzeczeniem rozumowania abstrakcyjnego i intelektualnego, nie filozofia, lecz „idea życia”, kryterium prawdy tej idei związane z osobą wodza, którego decyzje były „sformułowane i wykonane”

• Faszyzm wyraża się zawsze w czynie

GUMPLOWICZ Ludwik (1838-1909) str. 171

• Teoretyk rasizmu kulturowego, autor: „Prawodawstwo polskie względem Żydów”, „Walka ras”, „Historia teorii państwowych”

• Stanowisko monizmu materialistycznego i pozytywizmu, system socjologii kształtowany przez konkretne prawa społecznego rozwoju, pojmowane wedle darwinowskiej walki gatunków

• Walka o byt między rasami (historyczne zbiorowości etniczne), najpierw przedpaństwowych hord, potem państw i grup społecznych wewnątrz państw - to podstawowa relacja społeczna

• Geneza państwa z teorii podboju - rozwinięte ludu podbiły słabsze i narzuciły władzę

• Trzy etapy rozwoju państwa: pierwotny, feudalny, nowoczesny („państwo kultury” o postawie amalgamacyjnej zmierza do pogłębiania wiedzy, opieki zdrowotnej, zamożności, niezależności człowieka)

• Prawo na drodze ewolucji jako konieczny rezultat powstania państwa, brutalny przymus musiał zostać zastąpiony stosowaniem norm prawnych, sankcjonujących fakt panowania danej grupy społecznej

• Prawo instytucjonalnym rezultatem walki grup, sankcjonowało przewagę, więc miało zapewnić pokój i bezpieczeństwo na warunkach korzystnych dla rządzących z gwarancją minimum prawa dla każdej jednostki

JAN z Salisbury (1115-1180) str. 217

• Zwolennik hierokratyzmu, który wyszedł z założenia, że wszystko (w tym natura i człowiek) jest tworem Boga

• Państwo „ciałem politycznym” - duszą duchowieństwo, głową monarcha, sercem rada monarsza, oczami, uszami i językiem sędziowie i najwyżsi urzędnicy, rękoma wojsko i administracja, żołądkiem aparat skarbowy, nogami chłopi - stosunek głowy do duszy centralnym punktem doktryny

• Granica władzy panującego zgodnie ze swoistą interpretacją rzymskiej zasady o całości władzy ustawodawczej w rękach władcy - brak samowoli, bo powinien realizować sprawiedliwość przestrzegając praw

• Król rządzi zgodnie z prawem i jest ziemskim obrazem Boga, tyran unicestwia sprawiedliwość i jest obrazem grzechu - podlega zgładzeniu (nakaz sprawiedliwości)

• Władca powinien brać pod uwagę hierarchów kościelnych, jest niższym urzędem duchowym, jego władza niezbędna Bogu i kościołowi, jej treścią monopol na przymus

• Władza duchowa i świecka się uzupełniają, przymus dla króla bez obaw o grzech, bo jest wynikiem przywileju

• Książę działa dla dobra poddanych i prawości (materialny cel władzy), władza ma wymiar służby dla dobra publicznego, dobro publiczne osiąga przez szacunek dla Boga i okazywaniu mu czci, dyscyplinę wewnętrzną, wykształcenie i prawość

LILBURNE John (1614-1657) str. 269

• Wszyscy są z natury równi, wolni, wszelka władza może zatem pochodzić tylko z woli ludzi tworzących zbiorowe ciało - lud (kontraktualistyczna geneza państwa i społeczeństwa)

• Religijny światopogląd wpłynął na wiarę w istnienie praw naturalnych potwierdzonych przez umowę społeczną

• Reformy: jednoizbowy parlament (częsta rotacja, zakaz reelekcji, szerokie kompetencje, ale bez m.in. możliwości zniesienia własności prywatnej, wolności religijnej, powinien wykonywać uchwalonych praw - jasnych i ogólnych), prawo wyborcze dla każdego Anglika, zakaz retroakcji, brak kary bez ustawy, władza wykonawcza dla Rady Państwa (kontrola parlamentu, urzędnicy nie z Izby Gmin), personalne rozdzielenie judykatury od legislatywy (jeszcze brak wyraźnego rozdziału od egzekutywy)

• Postulował zniesienie monopoli, wprowadzenie wolnego handlu

GOBINEAU Joseph Arthur de (1816-1882) str. 157

• Twórca teorii rasizmu, autor rasistowskiej teorii dziejów

• Rasy występujące wśród ludzi z natury nie są równe, przeprowadził więc klasyfikację według koloru skóry

• Rasa biała (aryjska): wysocy blondyni o niebieskich oczach, cechy to zmysłowość, inteligencja, energia, talent organizowania świata, poczucie honoru, bezinteresowność, odwaga, wojowniczość, zmysł ładu i harmonii (panowie i władcy) - kiedyś kultura hinduska, potem Grecy, Rzymianie, ludy teutońskie i wreszcie Francuzi (ariogermańska arystokracja francuska), najgorsi wśród białych to Słowianie i Niemcy

• Rasa żółta (męska): średni wzrost, ciemne włosy, cechy to wytrwałość, praktyczność, utylitarystyczne nastawienie, brak idealizmu i fantazji, przeciętna inteligencja (urodzeni kupcy)

• Rasa czarna (kobieca): uczuciowa, pobudliwa, zmysłowa, niezdolna do organizowania własnego życia i świata zewnętrznego, o słabej woli, z dużą fantazją i wybitnymi uzdolnieniami artystycznymi

• Ludzkość od wieków przeżywa mieszanie się ras, co prowadzi do społecznego chaosu, załamania barier klasowych, a w rezultacie szerzenia idei demokratycznych, które degenerują kulturę europejską

• Wartość społeczeństwa zależy od czystości rasowej członków, przewagi czynników wartościowych nad mniej wartościowymi

PETRAŻYCKI Leon (1867-1931) str. 350

• Twórca psychologicznej teorii prawa, autor: „O ideale społecznym i odrodzeniu prawa naturalnego”, „Psychologia emocjonalna”

• Określił prawo, państwo i procesy społeczne jako subiektywne zjawiska psychiczne, wywodzące się z przejawów intelektualno-emocjonalnych

• Społeczeństwo duchowym obcowaniem, wzajemnym zarażaniem członków grupy wyobrażeniami i emocjami

• W psychice (istotne są wyobrażenia jednostki na dany temat) przeciwko temu co przynosi szkodę rozwijają się emocje repulsywne (antypatie), a dla działających na korzyść emocje atrakcyjne (sympatie)

• Szczególnym rodzajem emocji emocje etyczne - narzucająca się konieczność danego działania bądź zaniechania, mogą być moralne lub prawne (projekcją jej przeżycia jest norma prawna, z ich przeżywaniem wiąże się też tendencja represyjna, która wpływa na społeczną skuteczność norm)

• Prawo jako rodzaj etycznego przeżycia podzielił na: prawo pozytywne (zewnętrzne, dla wszystkich jednolite), prawo intuicyjne (tożsame ze sprawiedliwością, zmienne, subiektywne), prawo służby społecznej (prawo centralizacji, publiczne, działające na rzecz grupy), prawo wolne od służby społecznej (prawo decentralizacji, prywatne, działające na rzecz jednostki)

• Państwo wytworem psychiki prawnej, władza specjalnym prawem przyznanym pewnym osobom, wyłącznie emocjonalna projekcja, przyznanie pewnym osobom władzy stanowiły podstawę wszelkiej organizacji społecznej

• Celem państwa wspieranie realizacji prawa, także przy stosowaniu przymusu (wymiar sprawiedliwości, ustawodawstwo, egzekutywa, edukacja), nie powinno ingerować w sprawy osobiste obywateli i zapewnić wolną grę sił ekonomicznych

KELSEN Hans (1881-1973) str. 232

• Twórca normatywizmu prawniczego, autor: „Podstawowe zagadnienia nauki prawa państwowego”, „Czysta teoria prawa”

• Wpływ filozofii Kanta, na której oparł swoją „czystą naukę prawa”, która wynikała z dwóch dyrektyw metodologicznych: formalizmu i dualizmu poznawczego (inaczej badać sferę rzeczywistości - nauki eksplikatywne, inaczej powinności - nauki prawa)

• Norma prawna ma moc wiążącą niezależnie od skuteczności, pozbawił pozytywizm prawniczy metafizyki, norma prawna to wypowiedź hipotetyczna określająca sposób zachowania się jej adresata oraz sankcję w razie naruszenia, cechą abstrakcyjność i generalność (zastosowanie do norm prawa pozytywnego, niepodlegających wartościowaniu)

• Norma zawsze należy do systemu prawnego, ten jest dynamiczny, uzasadniony w normach kompetencyjnych z konstytucji, powstałej dzięki normie podstawowej (odpowiednik prawa natury) - koncepcja hierarchii norm przy proceduralnej ich zależności

• Państwo osobą prawną stworzoną przez system prawny, hipoteza zdecentralizowanego systemu prawnego lub „idealny punkt”, któremu przypisujemy wszelkie działania ujmowane jako aktywność państwa

• Od rodzaju aktywności zależy forma ustroju państwa (najlepszy liberalny), odrzucał koncepcję suwerenności, bo wyznawał prymat prawa międzynarodowego

HOBBES Thomas (1588-1679) str. 195

• Teoretyk państwa absolutnego, autor: „Lewiatan”

• W rozważaniach prawno-państwowych metoda matematyczna, bo prowadzi do bezspornych wniosków z przyjętych przesłanek, trzeba też wyjść od źródła

• Źródłem człowiek pojmowany jako wyizolowana jednostka, którą kierują namiętności: egoizm, instynkt samozachowawczy, a od zwierząt różni go umiejętność posługiwania się mową i rozum

• Ludzie w hipotetycznym stanie natury musieliby żyć w stanie wojny wszystkich ze wszystkimi, bo nie byłoby struktur władnych do egzekwowania reguł - anarchia

• Instynkt samozachowawczy i rozum pchnęły człowieka do rezygnacji z wolności i stworzenia organizmu „sztucznego człowieka” (Lewiatan), czyli społeczeństwa-państwa poprzez umowę społeczną, której treść zakłada przelanie naturalnej wolności każdego uczestnika na rzecz innej osoby lub grupy osób - powstał suweren

• Jedynym celem państwa zagwarantowanie bezpieczeństwa stronom umowy, ustrój może być monarchią, arystokracją lub demokracją, jedynym strażnikiem przez rozpadem do struktury przedpaństwowej jest suweren, który nie ma żadnych ograniczeń (źródło prawa, interpretator prawa natury, reguł moralnych, podmiot władny identyfikować rację stanu, określać działania na rzecz bezpieczeństwa)

• Obywatele winni posłuszeństwo, a przejawy buntu wolno karać, sam suweren nie jest stroną umowy, obywatele nie mają możliwości jej renegocjacji i wypowiedzenia (wyjątek: gdy suweren staje się za słaby, by zapewnić bezpieczeństwa)

• Przy braku zagrożenia państwo winno powstrzymać się od ingerencji w życie ludzi

• Prawo to dwa połączone systemy normatywne: prawo natury (wieczne, niezmienne, poznawalne dla rozumu, nakazywały samozachowanie, zakazywały czynienia innym tego, czego samo nie chcemy) i prawo państwowe (normy narzucone w dowolny sposób przez państwo dla rozróżnienia rzeczy słusznych od niesłusznych, wyróżnikiem realna i dotkliwa sankcja dla przezwyciężenia anarchii stanu natury)

• Prawo natury - zbiór pewnych zaleceń umysłu dotyczących właściwego i racjonalnego sposobu egzystencji, które przekształca w prawo pozytywne decyzja suwerena

URNAMMU (2112 p.n.e. - 2095 p.n.e.) str. 468

• Władca sumeryjski, twórca najstarszego kodeksu praw

• W celu „ustanowienia sprawiedliwego porządku” i „zakazu przekleństw, gwałtów i konfliktów oraz z woli bogów” opracował kodeks

• Typowa w Mezopotamii kompilacja kazuistycznych reguł różnych dziedzin prawa

• Znamiennym rysem stosowanie kary grzywny jako podstawowej pomiędzy poddanymi

HERAKLIT z Efezu (540 p.n.e. - 480 p.n.e.) str. 187

• Filozof, twórca koncepcji wariabilizmu, poszukiwał początku i jednocześnie zasady (natury) świata, który znalazł w ogniu

• Ogień pierwotnym składnikiem materii, obrazem i emanacją zmiennej rzeczywistości (podobnie jak rzeka)

• Wariabilizm - wszystko jest zmienne i naprawdę istnieje tylko zmiana; natura ciągłą przemianą, istnieje odwieczny, niestworzony ani przez bogów, ani przez ludzi, ruch wstępujący i zstępujący, który stanowi osnowę rzeczywistości, którą napędza współwystępowanie przeciwieństw

• Walka przeciwieństw prowadzi do pojawienia się harmonii w świecie, proces odwrotny sprawia, że harmonia sama staje się źródłem przeciwieństw

• Czymś stałym, absolutnym utożsamiany z ogniem Logos: natura świata (prawo walki przeciwieństw i stawania się), wiedza o naturze świata przez udział w mądrości i jakby panteistyczne bóstwo; Logos jest wszechobecny, dla większości nierozpoznawalny

• Poszczególne osoby mają różny udział w Rozumie powszechnym - przeciętna osoba poprzestaje na obserwacji zmysłowej, błędnie przekonującej ją o panowaniu nieładu i dysharmonii w świecie, filozofowie docierają do prawdy o naturze rzeczywistości

• Elitarystyczna koncepcja społeczeństwa - rządy sprawują nieliczni, którzy uczestniczą we wszechogarniającej Sprawiedliwości, w powszechnym Prawie, w kosmicznym Rozumie - Logosie, tylko członkowie tej elity wyznają zasadę, że szczęście (spokój ducha) można osiągnąć przez podporządkowanie się naturalnemu porządkowi, rozumieją konieczność występowania przeciwieństw dla istnienia świata

• Koegzystencja dwóch moralności: zwykłej (ludzi przeciętnych) i wyższej (Mędrców), tylko ta druga akceptuje, że „wojna jest ojcem wszystkich rzeczy”, inni nie pojmują, „jak to co różne pozostaje w zgodzie z sobą” (stąd brak kompetencji do rządzenia)

• Najskuteczniejszym narzędziem do kierowania tłumem prawo (bez znaczenia tradycja i prawa zwyczajowe, liczy się prawo pisane i to ono jest nosicielem społecznych wartości, jeżeli prawodawcą jest mędrzec, a reguły ucieleśniają zasady Logosu)

• Prawo suwerenem, mędrcy go przestrzegają, bo wiedzą, że to konieczne, tłum ze względu na autorytet państwa

• Naturą demokracji równość obywateli i dążenie do ujednolicenia członków wspólnoty

HAMMURABI (1792 p.n.e. - 1750 p.n.e.) str. 174

• Autor „królewskiego rozporządzenia”, by złych wytracić, a silny słabego nie krzywdził

• Przepisy pogrupowane w kategorie, ale bez rozróżniania różnych sfer prawnych

• Rys charakterystyczny: częste operowania karą talionu i odzwierciedlającą, kary związane były z zajmowaną pozycją społeczną

• Rozróżniał trzy kategorie: panów, niewolników i coś po środku (możliwe małżeństwo z niewolnikiem)

• Regulacje dotyczące ochrony pozycji prawnej i materialnej kobiety i jej potomstwa

KONFUCJUSZ (551 p.n.e. - 479 p.n.e.) str. 246

• Twórca szkoły rujia - literati - przedstawiciele tego kierunku nauczali starożytnej klasyki

• Chciał moralności we władzy politycznej, rządów cnoty zamiast rządów siły, przywrócenia ładu i spokoju w rodzinie i państwie

• Reforma społeczna miała zostać oparta o tradycyjne wzory - środkiem doskonalenie osobowości człowieka, wraz z kultywacją odruchów troski o innych, staniemy się doskonalsi w życiu publicznym i prywatnym, a gdy wszyscy będą tak postępować, zapanuje powszechne szczęście, by tak postępować trzeba przestrzegać zasad przyzwoitości występujących w społeczeństwie

• By społeczeństwo było dobrze zorganizowane, niezbędna jest naprawa nazw, bo w każdej nazwie jest coś, co tworzy istotę tej kategorii rzeczy, do której nazwa się odnosi, powinna istnieć zgodność rzeczy z jej idealną istotą

• Władca postępujący zgodnie ze sposobem bycia władcą, naprawdę nim jest, gdy nie postępuje jak władca, nie jest nim, nawet jeżeli jest tak postrzegany

• Nazwa obejmująca relacje społeczne implikuje pewną odpowiedzialność i obowiązki np. ojciec, minister - osoby noszące nazwę muszą ponosić odpowiedzialność nazwy

SOFOKLES (496 p.n.e. - 406 p.n.e.) str. 429

• Tragediopisarz starożytnej Grecji, doktryna z dramatów, wpłynęli na niego sofiści

• Człowiek silny, o ukształtowanym charakterze, w pełni świadom konsekwencji swoich czynów

• Bóg rządzi całym życiem człowieka i kieruje jego losem, Sofokles nie wnika w działania boga, jedynie je obserwuje

• Zakłócenie właściwego porządku w rodzinie i państwie pociąga za sobą karę bożą, którą Bóg wykonuje posługując się ludźmi

• Skupił się na człowieku jako obywatelu państwa i samodzielnej jednostce

• W ramach nadrzędnego bożego planu każdy posiada wolną wolę, by umiał przyjąć swoje przeznaczenie

• Człowiek odpowiada na sytuację w jakiej się znalazł, kierując się niepisanymi prawami bożymi, przeciwstawnymi często ludzkim, w większości sytuacji sam musi rozstrzygnąć rozumem, co jest dobrego, a co złe

• Oprócz praw stanowionych przez ludzi istnieją wyższe prawa boskie lub prawa natury, z którymi każdy musi się liczyć i które są powszechnie znane, sprawiedliwość na nich oparta ma charakter naturalny, a kto ją narusza zawsze ponosi konsekwencje

SOKRATES (470 p.n.e. - 399 p.n.e.) str. 430

• Poza człowiekiem istnieje niezależny od niego porządek obiektywny, ustanowiony i rządzony przez jakąś wyższą i panującą nad człowiekiem Mądrość

• Człowiek ma w sobie zwierciadło, które odbija prawa rządzące porządkiem obiektywnym świata i zgodnie z nimi powinien postępować

• Bezpośrednim źródłem mądrości poznanie samego siebie, bo poznajemy zwierciadło praw i może nauczyć się zgodnego z nimi postępowania - ma to walor teoretyczny i praktyczny (sprostanie obowiązkom życia)

• Cnota to wiedza o tym co dobre i złe, wiedzieć, że coś jest dobre, to chcieć to uczynić

• Sprawiedliwość tożsama z legalnością, czyli zgodnością postępowania z ustawą

• Istnieją normy wydane przez państwo (zmienne w zależności od sytuacji politycznej) i normy boskie (niepisane i niezmienne) - jedne i drugie wiążą, bo wolą bogów jest przestrzeganie nawet złych praw państwa, ale sprawiedliwi powinni je potępiać

• Każdy człowiek powinien zajmować w państwie to tylko stanowisko, do którego dorósł wiedzą, trudnić się tą profesją, do której ma kwalifikacje, dlatego też nie jest dobra demokracja

• Przy podstawie absolutnej etyki konstruował arystokratyczną koncepcję ustroju - rządzą najlepsi, czyli najmądrzejsi, a najlepsze formy to monarchia i arystokracja

DEMOKRYT z Abdery (460 p.n.e. - 360 p.n.e.) str. 88

• Twórca atomistycznej teorii materii

• Ludzie powstali z wody i błota, jako egoiści i samotnicy, ale obawa przed przyrodą skłoniła ich do wzajemnej współpracy (od Protagorasa) - niestety nie każdy twór przybrał pożądany kształt, bo ludzie zapominali o umiarze, pod wpływem żądz ich charakter uległ zwyrodnieniu

• Dla zmiany państwa konieczna jest zmiana zachowań - nieliczni dobrzy i mądrzy muszą propagować zasady właściwego życia (bez pogoni za dobrami materialnymi, przepełnionego umiarem i eutymią - poczucie spokoju ducha, życzliwości, stanowczości w realizacji podjętych decyzji)

• Cnoty trzeba uczyć zachętą nie prawem i przymusem, dobrzy nie potrzebują prawa, bo postępują właściwie, by mieć dobre mniemanie o sobie

• Przemienieni obywatele przemienią państwo w twór idealny, nie demokratyczny (nie ma równości w mądrości i dobroci), rządzą najpełniej realizujący dobro i eutymię

• Najważniejsze jest dobro państwa i jego celowy zarząd - jest gwarancją pomyślności

• Prawa nie obowiązują rządzących, bo oni zajmują się samorozwojem duchowym, nie mogą być ograniczani w wolności, są wolni od pożądania materialnych dóbr, małżonków i dzieci

DIOGENES z Synopy (400 p.n.e. - 323 p.n.e.) str. 95

• Przedstawiciel cynizmu

• Istnieją tylko rzeczy jednostkowe: określony, konkretny trójkąt, nie „trójkąt w ogóle”

• Nie ma potrzeby zajmować się społeczeństwem - to słowo nieposiadające desygnatu w rzeczywistości, jedyną rzeczą wartą uwagi cnota polegająca na umiejętności wyzbycia się przywiązania do dóbr materialnych i tradycyjnego systemu wartości

• Cnoty można się nauczyć poprzez ćwiczenie umysłu i ciała, dzięki czemu dobra przynoszone przez los staną się obojętne, człowiek wyzbywa się strachu, rozumie prawdę, że jedynie cnota jest z natury, a reszta to tylko wynik konwencji

• Konwencjonalne oznaczenie wartości jest fałszywe, więc należy przyjąć stosunek lekceważący do przekonań współobywateli, obowiązków publicznych czy religijnych

• Państwo i prawo to twory sztuczne, tyrańskie, zniewalające człowieka i zasługujące na odrzucenie, człowiek „obywatelem świata”

EPIKUR (341 p.n.e. - 270 p.n.e.) str. 108

• Świat jest materialny (Demokryt), z atomów i próżni, także człowiek jest z atomów, więc pomimo odmienności duszy i ciała, w chwili śmierci jego byt się kończy (nie kwestionował bogów, jednak uważał, że nie ingerują oni w losy świata i ludzi)

• Wyłącznym celem egzystencji staje się tym samym osiągnięcie szczęścia (eudajmonii) w czasie życia

• Szczęście to doznawania przyjemności, nieszczęście wynika z cierpienia, choć wystarcza już sam brak cierpienia, by odczuwać przyjemność - dlatego zalecał proste, niewyszukane życie

• Wyższość przyjemności negatywnych (brak cierpienia) nad przyjemnościami pozytywnymi (potrzeby) - niezaspokojone potrzeby mogą stać się źródłem cierpienia

• Przyjemności pozytywne to przyjemności cielesne i duchowe, nie rozróżniał ich jakości, jedne i drugie są potrzebne

• Człowiek egoistą dążącym do realizacji swych potrzeb, nie jest istotą społeczną, lecz istnieją pewne reguły, które jednostka powinna honorować na drodze do szczęścia (nie zasmucać bliźniego, chronić własne ciało, przestrzegać prawa i obyczajów)

• Mędrcy nie potrzebują prawa stanowionego, bo dzięki rozumowi rozpoznają prawo natury (zasady działania sprawiedliwego), przysparzające korzyści ogółowi, które jest bardziej trwałe od stanowionego (choć zmienne wraz z potrzebami człowieka)

• Przestrzeganie prawa wynika z obawy przed odwetem, dlatego trzeba moralnej przemiany człowieka, by ułożyć relacje lepiej niż czyni to prawo

• Państwo oparte na wzajemnej życzliwości i przyjaźni (społeczna przyjemność) zapewnia bezpieczeństwo ludzi (główny cel), wzorem stosunków „święta wspólnota”

CICERO Marcus Tullius (106 p.n.e. - 43 p.n.e.) str. 65

• Jednostka istotą rozumną, od urodzenia odróżnia dobro od złą

• Prawa naturalne każą jednostkom łączyć się we wspólnoty, a spoiwem łączącym jednostki w państwie jest prawo i wspólnota interesów

• Celem państwa zapewnienie ludziom szczęścia, sprawiedliwości (przestrzeganie prawa natury), ochrony własności

• Prawo stanowione ponad instytucjami i urzędami, zgodne z prawem naturalnym jako prawem rozumu

• Trzy ustroje: demokracja, republika, arystokracja (sceptyczny do demokracji, bo rządzi biedota, popierał rządy bogatych i mądrych, chciał ustroju będącego mieszanką wszystkich 3, przy harmonii społecznej między klasami, czyli przy współdziałaniu klas wyższych przeciw biedzie, ewentualnie władza wybitnej jednostki)

• Hierarchia zajęć gospodarczych (w zależności od dochodów): rolnictwo, handel zagraniczny, handel detaliczny, pożyczanie pieniędzy (pogoń za pieniądzem jest zła)

• Z natury nic nie jest własnością prywatną, wszystko wspólne, lecz potem zawłaszczone przez prywatnych właścicieli, ale nie trzeba im tego odbierać - korzystanie z własności musi być jednak etyczne, pomnażanie majątku tak, ale bez krzywdzenia innych

SENEKA (2 - 65) str. 418

• Przedstawiciel późnego stoicyzmu, autor: „O zjawiskach natury”, „O cierpliwości”

• Podkreślał dualizm duszy i ciała, wynosił na piedestał duszę, która dąży do wyzwolenia się z ciała, by osiągnąć doskonałość

• Oprócz Boga, nieomylnym sędzią wyborów moralnych człowieka jest jego sumienie, bo świadomość dobra/zła jest pierwotna i nieusuwalna

• Filozof powinien być wychowawcą i moralistą

• Teoretycznie podzielał wiarę stoików w determinizm, ale silnie akcentował, że człowiek jest istotą rozumną i może kroczyć drogą cnoty, jeżeli tylko będzie chciał

• Filozofię dostosował do okoliczności swego życia, chciał życia cnotliwego, gdzie cnota jest prawym rozumem, dobre jest tylko to, co jest cnotliwe

• Wierzył w dobrą naturę człowieka, rozum nakazuje czynić dobrze

• Należy zajmować się działalnością publiczną, ale tylko wtedy, gdy służy to urzeczywistnieniu prawdziwej filozofii

• Państwo jest niedoskonałe, ale chroni przed niebezpieczeństwami i ułatwia życie

• Ideałem władca-mędrzec: silny, ale dla poddanych łagodny jak ojciec

• Rozróżniał prawo naturalne (przenikający świat boski rozum, prawo wyższe, jego uznanie cechą mędrca) i stanowione

• Sprawiedliwością oddanie każdemu, co mu się należy (Arystoteles)

• Występował przeciw nierównościom, prawdziwą wartość i szlachectwo daje tylko taka cnota, która jest dostępna dla wszystkich

GAIUS (II w.) str. 143

• Prawnik, autor: „Instytucje”, „Komentarz do XII Tablic”

• Instytucje (wykład z rzymskiego prawa prywatnego): schemat personae, res, actiones, 4 księgi komentarzy (pierwsza źródła prawa, prawa odnoszące się do osób i rzeczy, powództwa; druga podział rzeczy, nabywanie własności, dziedziczenie; trzecia sukcesja uniwersalna i spadki; czwarta postępowanie i powództwa dla ochrony praw prywatnych)

• Prawa ludu rzymskiego to: ustawy (co lud nakazuje i ustanawia na komicji), uchwały plebejuszy (nakazy ze zgromadzenia plebsu), uchwały senatu (to co senat nakazuje i ustanawia), konstytucje cesarskie (co cesarz ustanawia w dekrecie, edykcie lub liście), odpowiedzi uczonych prawników (poglądy i opinie tych, którym pozwolono tworzyć prawa)

• Konstytucje cesarskie mają moc prawa ze względu na akt powierzający mu władzę

• Moc prawa ma dopiero zgodna opinia wszystkich cenionych jurystów

GHAZALI al Abu Hamid Muhammad (1058 - 1111) str. 153

• Przedstawiciel sufizmu (mistycyzm muzułmański), autor: „Sztabka złota”, „Ożywienie nauk filozoficznych”

• Krytyczna ocena możliwości poznawczych człowieka, poznanie (zmysłowe bądź umysłowe) jest wątpliwe, więc możliwe do zaakceptowania staje się tylko mistyczne poznanie przez ekstazę

• Metafizyka nie jest na bazie niepodważalnych aksjomatów, bo dogmaty religijne sprzeciwiają się ideom filozoficznym (jego filozoficzne koncepcje przypominają Platona)

• Moralność to nic innego jak bezinteresowne przywiązanie do Boga

• Synteza muzułmańskiej doktryny moralności: głową teolog, rozumem filozof, sercem sufizm, ramieniem szariat (prawo islamu)

• Szariat to fundament, na którym opiera się funkcjonowanie państwa bożego

• Dla sprawnego działania państwa konieczny jest imam (gwarant porządku religijnego)

• Religia to podstawa, której powinien strzec władca

• Kalifat to symbol jedności (autorytet religijny, dzięki charyzmie wybieranego przez sułtana kalifa - rygorystyczne warunki moralne i intelektualne), sułtanat podstawą jako realna władza świecka, bo tylko ona może zapewnić autorytet państwa zgodny z wolą Proroka

• Rządy w państwie powinny być tak sprawowane, by wierny muzułmanin mógł jak najlepiej przygotować się do życia przyszłego

JUSTYNIAN I WIELKI (482 - 565) str. 225

• Kodyfikator prawa, przeprowadził systematyzację i kodyfikację prawa rzymskiego

• Kodeks: pięćdziesiąt konstytucji będących w mocy, podzielonych na tytuły, a te na konstytucje, poprzedzone inskrypcją, zamykane subskrypcją

• Digesta albo Pandecta: wyciągi z pism prawników w układzie rzeczowym

• Instytucje: rodzaj podręcznika prawa wzorowanego na dziele Gaiusa, dogmatyczny, abstrakcyjny i anonimowy wykład obowiązującego prawa

• Nowele: wydane pośmiertnie konstytucje Justyniana

• Kodyfikacja objęła wszelkie aspekty prawa publicznego, prywatnego, karnego i kościelnego, stając się ukoronowaniem prac rzymskich prawników (Corpus iuris civilis)

OCKHAM William (1290 - 1350) str. 330

• Najwybitniejszy przedstawiciel nominalizmu w Średniowieczu

• Fundamentem teza, że nie istnieją byty ogólne, a na rzeczywistość składają się tylko byty jednostkowe, więc poznanie tylko z doświadczenia i poznania zmysłowego

• Empiryzm uzupełniał zasadą ekonomii myślenia („brzytwa Ockhama”) - wyjaśnianie możliwie najprościej, bez dodatkowych elementów, jeżeli można się bez nich obejść

• Spośród wcześniejszych dyscyplin filozoficznych tylko logika i etyka, która opisując i wartościując ludzkie zachowanie miała walor praktyczny, moralność bowiem ma źródło w Bogu i bezwzględnie wiąże wszystkich ludzi

• Bóg istotą transcendentną, niepoznawalną dla stworzenia, władca absolutny, arbitralnie określa zasady rządzące światem, ale sam nie podlega swoim prawom

• Człowiekiem rządzą: prawo boże, prawo naturalne i prawo ludzkie

• Prawo boże: nakazy, zakazy dane przez Boga w Piśmie Świętym, łatwo poznawalne dzięki zapisowi i bezwzględnie obowiązujące, nikt nie mógł ich kwestionować

• Prawo naturalne: niepisane reguły określające relacje międzyludzkie, odkrywane dzięki rozumowi i intuicji, przekazane przez Boga nie przez Objawienie, lecz przez naturę rzeczy, nie ma absolutnej mocy obowiązującej jak prawo boże, choć częściowo się z nim pokrywa (np. zakaz zabójstwa), ma też obszary swoiste (np. prawo do wolności i własności)

• Prawo ludzkie to nakazy i zakazy tworzone przez ludzi w zgodzie z prawem bożym i naturalnym, choć obejmujące szerszą materię, źródłem jest władza publiczna, która pochodzi od Boga (prawo do jej ustanowienia) i stąd moc obowiązująca tego prawa

• Nominalizm: przeczy realnemu istnieniu państwa, kościoła jako pojęciom ogólnym, to tylko zbiory jednostek odpowiednio nazwane, to twory ludzkie i ich władza też pochodzi od ludu (agregat indywiduów) - raz ustanowiona nie może być odebrana

STANISŁAW ze Skarbimierza (1360 - 1431) str. 444

• Teoretyk prawa międzynarodowego

• Punktem wyjścia była dla niego wojna sprawiedliwa (wojna o charakterze obronnym i walka o zrabowane ziemie)

• Napadnięty ma prawo do korzystania ze wszelkich środków do obrony, usprawiedliwia nawet sojusze z niechrześcijanami

• Obrona obowiązkiem chrześcijanina, wojna oparta o prawo Boże i poczucie sprawiedliwości

• Prawo natury jednakowe dla wszystkich, więc pomoc pogan nie jest niczym złym, tym bardziej, że i tak prędzej czy później staną się oni członkami Kościoła Bożego, jeżeli będą się trzymać prawa natury

• Wojna niesprawiedliwa (napastnicza) to pogwałcenie prawa naturalnego i pozytywnego, napastnicza wojna jest niesprawiedliwa bo narusza stan naturalnego bytowania - życie w pokoju, najgorsza jest zwłaszcza wojna napastnicza grabieżcza

• W polityce wewnętrznej prawa pozytywne powinny być jasne i oparte na prawie bożym, co zapewni dobre rządzenie

• Państwo boże: siłą kierującą prawda, prawem miłość bliźniego, regułą sprawiedliwość i równość

• Istnieje powszechne dobro w imię którego trzeba rządzić

WŁODKOWIC Paweł (1370 - 1435) str. 483

• Prawnik, na jego poglądy wpłynęli Ockham i Stanisław ze Skarbimierza

• Zwolennik koncyliaryzmu - władzy soborów w Kościele

• Był delegatem na soborze w Konstancji, gdzie wystąpił z traktem „o władzy cesarza i papieża wobec pogan”, w którym podważył pretensje Krzyżaków do ziem litewskich, potępił ich najazdy i odrzucił stawiany Polakom zarzut współpracy z poganami i zakwestionował sens istnienia tego zakonu

• Głosił ideę współistnienia chrześcijan, pogan i różnowierców, wywodząc ją z przykazania miłości bliźniego, potępiał wojny religijne

• Zainicjował koncepcję moralności międzynarodowej, był zwolennikiem powołania sądu międzynarodowego dla rozwiązywania sporów między państwami

• Stworzył podstawy teoretyczne dla polityki północnej Jagiellonów

OSTRORÓG Jan (1430 - 1501) str. 336

• Prawnik renesansowy, „Memoriał o urządzeniu Rzeczypospolitej”

• Nawiązywał do tez reformy państwa Włodkowica: chciał wzmocnić władzę króla (uniezależnienie od papieża i cesarza, reformy wewnętrzne na rzecz gospodarki)

• Daleko idące uniezależnienie władzy państwowej od kościelnej (m.in. zniesienie „świętopietrza”), kościół powinien płacić podatki, nieść pomoc biednym i bezpłatną posługę religijną, dziesięcina na rzecz kościoła wyłącznie dobrowolna

• Król powinien mieć prawo obsady biskupstw, a posłuszeństwo wobec papieża utrzymywać tylko w kwestiach religijnych

• Postulat władzy praworządnej niezależnej od zewnętrznych wpływów (stąd krytyka stosowania prawa niemieckiego)

• Proponował sąd sejmowy (najwyższa instytucja odwoławcza), polskie prawo pisane na zasadach rzymskich (przyczyniłoby się do zwiększenia królewskiego autorytetu), ujednolicenie wymiaru sprawiedliwości, krytykował tortury i nieuwzględnianie obrony koniecznej

• Opowiadał się za powszechnym obowiązkiem obrony granic przez wszystkich poddanych (także mieszczan i chłopów), stałą armią królewską i zamkami warownymi

KALLIMACH (Filip Buonaccorsi) (1437 - 1496) str. 226

• Włoch z pochodzenia, Polak z wyboru, autor: „Attila, historia o królu Władysławie”

• Opowiadał się za wzmocnieniem władzy królewskiej, ograniczeniem roli szlachty

• Powaga władcy obejmuje całe państwo, dzięki jedności prawa, któremu wszyscy powinni się podporządkować (król ponad prawem, bo jest suwerenny wewnątrz i na zewnątrz)

• Urzędnicy agentami monarchy, rekrutowani z wykształconego duchowieństwa

• Polityka „dziel i rządź”, król „lisem i lwem”, nieufny wobec wielkich rodów i kanclerzy, wprowadza tajną Radę Królewską, by osłabić wpływy szlachty

• W polityce zagranicznej niezależność od papieża

• Władza króla powinna się opierać na bogatym mieszczaństwie, którego król powinien być opiekunem

• Prawo ma służyć utrzymaniu się przy władzy osób ją sprawujących

ERAZM z Rotterdamu (1370 - 1435) str. 111

• Humanista, „Podręcznik żołnierza Chrystusowego”, „Pochwała głupoty”

• Przedstawiciel nurtu reformatorskiego w chrześcijaństwie, polemizował z Lutrem

• Odnowienie religii widział w powrocie do pierwotnych źródeł chrześcijaństwa

• Idealny władca to rozum, spekulacja filozoficzna, ale bardziej moralność, znajomość ludzkiej natury i wola służenia poddanym, musi być silny, mieć szerokie uprawnienia, być władcą oświeconym, wzór moralności i cnót obywatelskich nie mógłby być tyranem, w stosunkach z poddanymi panuje miłość

• Zwolennik formy republikańskiej (zwierzchnia władza ludu), lud dysponuje prawem weta wobec samowoli panującego, szanuje władcę ze względu na jego zalety, a nie spodziewane korzyści

• Nawoływał do tolerancji, także dla heretyków - kompromisy i dyskusja

• Humanista bo pragnął z człowieczeństwa uczynić ideę centralną koncepcji

• Konieczne jest odrodzenie moralne człowieka, przyczyną moralnego zła niewiedza (Sokrates), ideał moralny związany z chrześcijanizmem, zgodność zasad chrześcijańskich z naturą człowieka, dlatego należy wychowywać w pełnej wolności woli, co pozwoli na zrozumienie i przyjęcie religii jako wzorca postępowania

• Przeciwnik umacniania państw narodowych (źródło konfliktów), ideał spokoju we wspólnocie o wartościach ewangelicznych

• Nie uznawał, jak Luter, człowieka za jednostkę złą i skażoną grzechem, dyskutował także z Lutrem o łasce i granicach predestynacji

LUTER Marcin (1483 - 1546) str. 276

• Twórca idei reformacji, autor: „O niewolnej woli”, „Duży katechizm”

• Przyjął tezę Augustyna o złej naturze człowieka, który winien zdać się na łaskę Boga i wierzyć w niego, a także podział na państwo boże i ziemskie

• Kościół to wspólnota sumień, wszyscy są wolni i równi, a pewne funkcje liturgiczne powierzone ludziom przez ludzi, nie Boga - mało zhierarchizowany typ organizacji kościelnej (to nie demokratyzacja czynności kościelnych!)

• Cel państwa: uniemożliwienie grzeszenia - trzeba silnego, niekontrolowanego władcy

• Ludzka natura wyłącza formy demokratyczne, monarcha może zastraszać i karać, być tyranem, a podani nie mają prawa do oporu

• Państwo zwierzchnikiem kościoła, panujący zwierzchnikiem Kościoła

• Prawa naturalne fundamentem praw pozytywnych (choć wyłom stanowi grzeszna natura człowieka)

• Poparcie dla surowości i bezwzględności prawa

ZWINGLI Ulrich (1484 - 1531) str. 495

• Inicjator i ideolog reformacji szwajcarskiej, praktyk w Zurychu

• Obowiązkiem władz cywilnych sprawowanie kontroli nad kultem publicznym, jedynym kaznodziejstwem kaznodziejstwo zgodne z tekstem Biblii (wszystko co nie jest potwierdzone w Piśmie świętym powinno zostać wyplenione)

• Odrzucenie tradycyjnej i ludowej religijności, przy powszechnym przymusie zlikwidowano kulturę znaków i gestów religijnych, „oczyszczenie” kościołów

• Władza państwowa pochodzi od Boga, posiada boski autorytet i namaszczenie Jezusa, biblijnego uzasadnienia nie ma władza papieża i biskupów

• Celem władzy utrzymanie bezpieczeństwa i porządku, władza rządzi, poddani są posłuszni

• Dobre jest oszczędne, pracowite życie, zbyt bogatym państwo może zabierać na rzecz biednych, poddani wypełniają obowiązki, płacą podatki, a posłuszeństwo władzy mogą wypowiedzieć tylko wtedy, gdy ta wydaje polecenia sprzeczne z Biblią

• Najtrwalsze państwa z prawdziwą religią - chrześcijaństwem wspartym Pismem Świętym, najlepsi urzędnicy to najlepsi chrześcijanie

• Nawet zły rząd jest lepszy niż anarchia, najlepsza forma to arystokratyczna republika (rządzą najlepsi - wykształcony patrycjat miejski)

SOREL Georges (1847 - 1922) str. 432

• Przedstawiciel rewolucyjnego syndykalizmu, autor: „Złudzenia postępu”

• Przekonany o kryzysie kultury mieszczan, złe upowszechnienie postaw konsumpcji

• Skutki kryzysu może przezwyciężyć tylko uświadomiony politycznie proletariat, który stoczy walkę z burżuazją

• Robotnicy muszą wytworzyć własną kulturę, psychikę (antyracjonalistyczną, emocjonalną, instynktowną), by osiągnąć cel, jakim jest ukształtowanie w drodze tzw. akcji bezpośredniej społeczeństwa bezinteresownych wytwórców uformowanych w związki zawodowe (syndykaty)

• Proletariat potrzebuje nowego mitu politycznego, który wykreuje elita (walcząca mniejszość), by przemówić do wyobraźni społecznej

• Mitem odpowiednim jest idea strajku generalnego, który zapoczątkuje rewolucyjne zmiany prowadzące do likwidacji państwa i narodzin systemu syndykatów

• Opowiadał się za użyciem przemocy, odróżniając ją od siły (pierwsza znosi władzę, druga ją utrwala lub służy do jej zdobycia)

• Odrzucał socjalizm, bo jego zwolennicy dążą do zdobycia władzy w drodze rewolucyjnej lub parlamentarnej

• Przeciwnik państwa, nie władzy (chciał władzy zarządzającej rzeczami zamiast ludźmi)

FILMER Robert (1588 - 1653) str. 120

• Twórca koncepcji absolutyzmu patriarchalnego, autor: „Patriarcha”

• Przyjął tezę o uniwersalnym i powszechnie wiążącym znaczeniu władzy ojcowskiej, która jest nieograniczona w czasie i przestrzeni, a jej gwarantem jest Bóg i jest pierwotna wobec rodzaju ludzkiego

• Aktywność ludzka, tradycyjne układy interpersonalne, struktury społeczno-polityczne są wyłącznie emanacją władzy ojcowskiej, danym człowiekowi środowisku bytowania

• Pierwszym depozytariuszem władzy był Adam, a jej reguł należy szukać w Księdze Rodzaju

• Ludzie dzielą się na dwie kategorie: władców (depozytariusze władzy ojcowskiej, naturalny autorytet i zdolność do rządzenia) i poddanych (głównie zdolni do posłuszeństwa)

• Cechy te są wrodzone i niezależne od ludzkich działań, władza ojcowska przeszła tylko na monarchów-władców, stąd władza mogła pochodzić wyłącznie albo z władzy ojcowskiej, albo z uzurpacji

• Nawiązał do Bodina, twierdził, że państwo to wielka rodzina z ojcem-monarchą na czele, „gospodarstwo domowe władcy”, „państwo” i „społeczeństwo” opisują tylko to, co istnieje realnie, czyli rodzinę

• Stosunki wewnątrz państwa na podobieństwo stosunków rodzinnych z Księgi Rodzaju, władza ojca władzą absolutną

• Wyłączność władcy na gruncie prawodawcy, choć niewykluczone są konsultacje, ale prawo to i tak wola władcy, niezależna od zewnętrznych systemów normatywnych, wszelkie wolności poddanych to jedynie przejaw wspaniałomyślności władcy

POUND Roscoe (1870 - 1964) str. 372

• Reprezentant odłamu funkcjonalizmu - teorii interesu społecznego (inżynieria społeczna idealizmu socjologicznego)

• Zrezygnował z badań istoty prawa i analizy norm na rzecz funkcjonowania prawa w życiu społecznym

• Odmienność treści normy od jej stosowania przez sąd, administrację, społeczeństwo

• Prawo to instrument służący realizacji określonych celów, służy kompromisowi między rozbieżnymi interesami społecznymi, zapewnia porządek społeczny, gwarantuje stabilizację, wyraża interesy solidarnie działającego społeczeństwa i chroni interes publiczny, prywatny i społeczny

• System prawny może wyeliminować groźby rozruchów społecznych

• Potem przeszedł na prawo natury, uznał obiektywnie dobre i ważne cele społeczne, które trzeba chronić, rozwijał socjologiczną jurysprudencję (badał efektywność wymiaru sprawiedliwości, społeczną ocenę realizacji celów prawa)

PELLOUTIER Fernand (1867 - 1901) str. 345

• Współtwórca syndykalizmu rewolucyjnego (anarchosyndykalizmu), którego cechami były uwrieryzm, antyintelektualizm, elitaryzm i anarchizm

• Jedyną postępową grupą proletariat, najgorsze grupy to burżuazja i inteligencja

• Proletariat cechuje się dynamizmem, intelektualiści go osłabiają przez tamowanie impetu robotniczego przez ujmowanie rzeczy spontanicznych w mądre słowa i propagowanie solidaryzmu społecznego, który osłabia odrębność proletariatu

• Sojusz burżuazji i inteligencji ujawnia się w ich akceptacji dla państwa, Kościoła, moralności mieszczańskiej (zwłaszcza obłuda życia małżeńskiego)

• Tylko część klasy robotniczej jest odpowiednio uświadomiona, by interpretować procesy społeczno-ekonomiczne, grupa ta skupiła się w syndykatach, które są „praktycznymi szkołami anarchizmu”, złe jest natomiast jakiekolwiek uczestnictwo robotników w systemie parlamentarnym

• Jedynym sposobem walki była narastająca presja ekonomiczna, czyli akcja bezpośrednia, obejmująca działania legalne i nielegalne, miała połączyć proletariat, chronić jego prawa i doprowadzić do strajku generalnego (przeciwny przemocy)

• Strajk generalny to stan, gdy proletariat stanie naprzeciwko struktur państwa kapitalistycznego i przejmie kontrolę nad środkami produkcji, masowość i świadomość słuszności działań odbierze możliwość skutecznego przeciwstawienia się funkcjonariuszom dawnego systemu

• Nastanie nowy porządek-społeczno ekonomiczny, cechujący się federalizmem i autonomią lokalną, własność zostanie uspołeczniona znajdując się w zarządzie syndykatów („wolne stowarzyszenia wolnych wytwórców”)

• Dla ochrony przed odrodzeniem dawnego systemu zasada podwójnego podporządkowania - każdy robotnik w dwóch syndykatach, działających równolegle (terytorialnym i branżowym)

• Ostatecznym celem przemian: anarchokomunizm

FUKUYAMA Francis (ur. 1952) str. 140

• „Koniec historii i ostatni człowiek”, „Koniec człowieka”

• Teza o końcu historii - demokracja liberalna i rynkowy porządek gospodarczy to najlepszy możliwy system polityczny (nie idealny), dlatego można go tylko ulepszać, ale alternatywy nie ma

• Współczesna demokracja to zbiór politycznych instytucji powołanych do obrony uniwersalnych praw (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, większość konstytucji)

• „Męskie” zasady polityki lepiej realizowane przez kobiety, dlatego trzeba ich więcej w międzynarodowej działalności politycznej

• Konsekwencją rozwoju biotechnologicznego koniec tradycyjnego człowieka, a początek osobników genetycznie zmodyfikowanych

QUESNAY Francois (1694 - 1774) str. 380

• Twórca fizjokratyzmu

• Ustrój społeczny powinien odzwierciedlać porządek naturalny stworzony przez Boga dla szczęścia wszystkich, istotą tego porządku jest wolność osobista, własność prywatna i wolność gospodarcza

• Drugi porządek to porządek pozytywny, odzwierciedlony w prawie, stworzony przez państwo, które stoi na jego straży

• Leseferyzm („pozwólcie działać”) - sprawy gospodarcze i społeczne należy pozostawić własnemu biegowi, a nieograniczona aktywność gospodarcza jednostek da dobrobyt

• Koncepcja porządku naturalnego punktem wyjścia dla idei obiegu dóbr - istnieją trzy klasy (właścicieli ziemskich, rolników i nieprodukcyjna), największe znaczenie ma rolnictwo, ziemia jedynym źródłem bogactwa, z rolnictwa „czysty dochód”

• Czysty dochód krąży w społeczeństwie od klasy do klasy (jak krew w organizmie), ma początek w pracy na ziemi i przenosząc dobra zapewnia pozostałym klasom środki utrzymania - nie należy więc wywoływać rewolucji, pozbawiać praw arystokracji, bo zostanie zagrożona egzystencja pozostałych klas

• Cechowała go troska o dochody najbiedniejszych, wspieranie konkurencji, poparcie dla wolności handlu, swobody cen na rynku, stabilizacji społecznej i ekonomicznej

SAVIGNY Friedrich Karl von (1799 - 1861) str. 410

• Profesor prawa rzymskiego, twórca niemieckiej szkoły historycznej w prawie, autor: „O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa”

• Postulował zwrócenie się ku historii prawa, bo teraźniejszość stanowi organiczny produkt przeszłości

• Źródłem prawa jest irracjonalny duch narodu, a naród to żywy organizm wyższego rzędu, który kieruje się irracjonalnymi motywami, nieświadomie dobrymi

• Prawo jest niczym język zrośnięte z narodem (tzw. element polityczny), więc zadaniem prawników jest ukazanie historycznego rozwoju prawa i oddzielenie w prawie treści żywych od obumarłych (tzw. element techniczny)

• Gdy prawo jest zgodne z duchem narodu powstaje organiczna całość, prawo nie jest dziełem ustawodawcy, tenże jedynie ujawnia prawa, które powstają w wyniku spokojnego działania ukrytych sił

• Reprezentował w szkole historycznej skrzydło romanistów, sprzeciwiał się kodyfikacji prawa i jego unowocześnieniu

PUCHTA Georg Friedrich (1798 - 1846) str. 377

• Współtwórca szkoły historycznej w prawie, przedstawiciel skrzydła romanistycznego

• Odrzucał racjonalistyczną koncepcję człowieka - rozum to odpowiednik zwierzęcego instynktu, z pojęcia rozumu nie można dojść do pojęcia prawa

• Człowiek w dwóch płaszczyznach - Naturwesen (najdoskonalsze zwierzę) i Geistwesen (podobieństwo boże, geist, czyli duch, to zespół własności przybliżających człowieka do Boga)

• Państwo, prawo i obowiązek wyprowadził z pradawnego stosunku człowieka do Boga (zbliżenie do koncepcji prawnonaturalnych)

• Punkt wyjścia myślenia prawnika: czysty duch prawa rzymskiego, którego poszukiwał

• Prawo powstaje na 3 sposoby: poprzez bezpośrednie przekonanie narodu (prawo zwyczajowe - bezpośrednio w świadomości narodu, uznanie zasady zwyczajowej za zasadę prawa), przez prawodawstwo (prawo ustawodawcze - ogłoszenie w odpowiedniej formie woli władzy ustawodawczej) i naukę prawa (prawo prawnicze - nauka, będącą uzupełniającym źródłem prawa, zawiera wykładnię zasad obowiązującego prawa zgodną z duchem narodu)

• Zasadniczą rolę w tworzeniu prawa ma naród, jego cechy, duch, świadomość prawna, prawo to odzwierciedlenie cech narodu

• Każdy naród ma różne cechy, jest wspólnotą sztuczną, stanowi element polityczny

• Naród w znaczeniu naturalnym tworzy prawo kształtujące się żywiołowo, a naród polityczny tworzy prawo w procesie legislacyjnym

POLLOCK Frederick (1845 - 1937) str. 366

• Przedstawiciel angielskiego neohistoryzmu Maine'a

• Człowiek istotą społeczną, nie może żyć poza społeczeństwem (uporządkowana i ewoluująca struktura), więzi spajające ludzi w społeczeństwo są różne (od najprostszych - rodzinnych, po skomplikowane tworzące państwo)

• Źródłem prawa (wbrew pozytywistom) nie państwo (suweren), lecz reguły rządzące międzyludzkimi relacjami utrzymującymi społeczeństwo w dynamicznej równowadze

• Prawo stanowią społeczne normy postępowania, które w pewnych momentach historycznych zostały usankcjonowane przez władzę

• Negował pozytywistyczną wyższość władzy nad prawem - to więzi międzyludzkie ze względu na potrzebę wewnętrznego porządku w społeczeństwie spowodowały wykształcenie się rządu (to prawo rodzi władzę, a ta winna mu się podporządkować)

• Podstawowym obiektem zainteresowania prawnika zbiorowość ludzka tworząca i przekształcająca prawo na przestrzeni dziejów

• Niechęć do tradycji romanistycznej (jak Gierke), prawo należy badać na podobieństwo praw przyrodniczych (wpływ scjentyzmu)

GIERKE Otto von (1841 - 1921) str. 155

• Twórca teorii organicznej państwa i prawa, umiarkowany nacjonalista

• Wpływ zainteresowania politycznoprawną komparatystyką na poglądy (Teofrast), zaprezentował dzięki tej metodzie prawo krajów niemieckich w ujęciu historycznym

• „Prawa historii” wynikają z boskiej jedności wszechświata, są konstytutywną cechą państwa i prawa traktowanych jako organizm podobny do ludzkiego (podobieństwo do m.in. Jana z Salisbury)

• Poglądy na państwo i prawo oparł na pojęciach osoby, zbiorowości i wspólnoty, których związki postrzegał w kategoriach etycznych

• Procesy historyczne wpłynęły na przekształcenie się luźnych zbiorowości w rozmaite wspólnoty jako „duchowo-obyczajne jedności życia” - wspólnotą taką jest państwo, które różni się od innych związków międzyludzkich (rodziny, narodu) cechą osobowości prawnej połączonej z suwerennością

• Wzorem państwa ustrój średniowiecznego państwa niemieckiego

• Absolutyzm spowodował rozpad więzi między państwem a społeczeństwem, na przestrzeni dziejów toczy się walka między osobami prawnymi tworzącymi autentyczną wspólnotę a osobami prawnymi opartymi na dominacji

• „Reprezentatywne państwo konstytucyjne” nie powinno być tylko formą panowania, lecz wyrazem „organicznej jedności życia zbiorowego”

• Państwo i inne wspólnoty jako osoby zbiorowe stanowią byt realny i idealny, absolutyzował państwo jako zwierzchność (zbliżenie do pozytywizmu prawniczej - koncepcja jedności prawa prywatnego i publicznego)

DEWEY John (1859 - 1952) str. 92

• Twórca instrumentalizmu filozoficznego, autor: „Demokracja i wychowanie”, „Jak myślimy”, „Sztuka jako doświadczenie”

• Odrzucał rozważania teoretyczne i podkreślał rolę doświadczenia, podlegający zmianom świat wymaga zmiany wyobrażeń ludzi o nim

• W drodze logicznego rozumowania poprzez przyjęcie ogólnych założeń niemożliwe jest dojście do prawdy, a wyłącznie osiągnięcie prawdopodobieństwa wystąpienia zjawiska (w procesie myślowym ogólne zasady są narzędziami w konkretnej sytuacji)

• Konieczność odrzucenia części niezmiennych pojęć prawniczych, które używane są w procesie rozumowania - dla rozstrzygnięcia stanu faktycznego konieczne wyodrębnienie problemów, które posłużą jako wskazówki dla rozwiązania causy

• W miarę zdobywania wiedzy prawnik może zmienić reguły prawne, by otrzymać właściwe rozwiązanie, prawo to proces empiryczny, posługiwanie się logiką jest tylko jednym z wielu sposóbów na rozstrzygnięcie sprawy

• Myślenie prawnicze powinno być elastyczne, zmienne, co pozwoli wykorzystać reguły prawne w przemianach społecznych

HOBHOUSE Leonard Trelawney (1864 - 1929) str. 198

• Współtwórca liberalizmu kolektywistycznego, prekursor „liberalizmu społecznego”, idei państwa dobrobytu

• Widoczny wpływ Spencera (choć jego ewolucjonizm miał jednak rys przeciwny) i Hegla w konstrukcji teorii rozwoju społecznego

• Stałą cechą ewolucji społecznej jest przechodzenie od niższych do wyższych form organizacji społeczeństwa, gdzie współpraca zastępuję walkę o byt

• Efektem takiej ewolucji organicznie zbudowane społeczeństwo, w którym każdy ma wiele możliwości rozwoju

• Istotną rolę przyznał wyspecjalizowanym instytucjom zajmującym się redystrybucją dóbr na dużą skalę, finansowaną przez państwo po odrzuceniu indywidualistycznego rozumienia własności i akcentowaniu jej społecznego charakteru

• Państwo powinno stworzyć równe warunki startu, zająć się oświatą, pomocą dla ubogich przez nowoczesne ustawodawstwo pracy i socjalne

• Wzywał liberałów do rewizji doktryny, bo to anachronizm w nowych warunkach, trzeba wziąć pod uwagę potrzeby nieuprzywilejowanych i uwzględnić znaczenie kolektywów

• Wolność to prawo do wolności identycznej z wolnością innych członków społeczeństwa, rewidował indywidualistyczne tezy liberalizmu klasycznego akcentując współzależność pomyślności jednostki i pomyślności społeczeństwa

SPENCER Herbert (1820 - 1903) str. 435

• Twórca darwinizmu społecznego, zwolennik liberalizmu, autor: „Statyka społeczna”, „Teoria populacji”, „Zasady psychologii”, „Zasady socjologii”

• Społeczeństwo ludzkie to część przyrody, rządzi się prawami natury - podlega ewolucji, przechodzi od form prymitywnych do społeczeństwa przemysłowego z prawem równej wolności (każda jednostka ma pełną swobodę, jeżeli nie naruszy takiego samego prawa innej jednostki)

• Naturalistyczny charakter ludzkiej etyki - wyznając zasady hedonizmu, jednostka dąży do szczęścia i przyjemności, którymi nie powinna się z nikim dzielić, maksimum dóbr i przyjemności da jej życie pełne i bogate

• Pochwalał jednostki silne, potępiał słabe - jeżeli słabemu nie uda się osiągnąć dobrobytu trafia na margines i jest eliminowana (uznał teorię rozwoju gatunków Darwina, opowiadał się za naturalną selekcją dokonującą się wśród ludzi)

• Proces naturalnej selekcji nie powinien być zakłócany przez świadome ludzkie działanie, bo jest warunkiem postępu społecznego (pomoc państwa hamuje rozwój i pozostaje w sprzeczności z interesem ogółu)

• Państwo nie powinno ingerować w gospodarkę, pieniądz, oświatę, kościół państwowy, bo narusza w ten sposób prawo jednostek do wolnego wyboru

SINGER Peter Albert David (ur. 1946) str. 421

• Zwolennik skrajnej etyki utylitarystycznej, czołowy reprezentant „cywilizacji śmierci”, autor: „Wyzwolenie zwierząt”, „Etyka praktyczna”, „O życiu i śmierci. Upadek etyki tradycyjnej”, „Dzieci z probówki”

• Współczesny postęp doprowadził do krachu tradycyjnej etyki (wywodząca się z chrześcijańskiej koncepcji świata i człowieka, opartej na Objawieniu i określonej filozofii), bo nie daje ona odpowiedzi na wiele pytań, a za niepodważalne uważa zasady świętości życia ludzkiego i istnienie nieusuwalnej granicy między ludźmi a zwierzętami

• Fundamentem preferencyjny utylitaryzm od Benthama, sprowadzony na grunt bioetyki - by być moralnym trzeba czynić wszystko, co najlepiej zaspokoi potrzeby większości istot żywych

• Utylitaryzm pozwoli zbudować konstrukcję idealnego obserwatora, wydającego sady moralne na zasadzie bezstronności i uznającego, że jego interesy są równoważne z interesem innych

• Radykalny obrońca praw zwierząt - nieostre granice człowieczeństwa nie pozwalają na dyskryminację zwierząt (ludzie błędnie opierają się na przekonaniu o wyższości gatunku ludzkiego to „gatunkowizm”, co skutkuje postawą rasistowską wobec zwierząt)

• Różnica między ludźmi a zwierzętami nie ma moralnego znaczenia, więc należy stworzyć etykę biocentryczną nie antropocentryczną (człowiek, małpa, pies to w równej mierze „osoby” i należy im się identyczna ochrona prawna)

• Etyka utylitarna postuluje wykluczenie ludzi chorych itd., redukuje wartości etyczne (dobro) do wartości poznawalnych przez nauki przyrodnicze i społeczne

• Ograniczenie człowieczeństwa do sfery intelektualno-biologicznej pozwala na wprowadzenie terminu ludzkie „nieosoby” i służy zamazaniu granicy między ludźmi a zwierzętami i obaleniu bariery między dobrem i złem

• Kryterium uznania człowieczeństwa nie idea „świętości życia”, lecz zdrowego ciała gwarantującego odpowiednią „jakość życia” - zgoda na coś takiego prowadzi z „zasadą równi pochyłej” do zaakceptowania nazistowskiej idei eliminowania „niewartych życia istnień”

MODRZEWSKI Frycz Andrzej (1503 - 1572) str. 302

• Humanista, myśl odrodzeniowa, autor: „O poprawie Rzeczypospolitej”

• Gruntowne reformy Rzeczypospolitej („zgromadzenie i pospólność ludzka, związana prawem, łącząca wielu sąsiadów, a ku życiu dobremu i szczęśliwemu ustanowiona”)

• Silna władza królewska (ale uzgodnienie decyzji z senatem), władza elekcyjna, ograniczenie roli sejmów (nie tworzą prawa bezpośrednio -> opiniują projekty ustaw stworzonych przez wykształconych prawników), krytyka nadmiernej roli szlachty, zwiększenie roli mieszczaństwa, opieka króla nad stanami, zwłaszcza chłopami

• Równość wobec prawa karnego, zniesienie sądownictwa patrymonialnego, prawo jednakowe dla wszystkich, chroni szczególnie najsłabszych

• Przeciwnik wojen, zwolennik trwałego pokoju, teoria wojny sprawiedliwej za Stanisławem ze Skarbimierza (służą naprawieniu krzywd, prowadzić mogą je tylko ludzie pojednani z Bogiem)

• Wojna sztuką, wymaga ćwiczeń i wiedzy, konieczne podatki na wojsko

• Demokratyzacja Kościoła - dostęp do dostojeństw dla nie-szlachty, wybory biskupów

ORZECHOWSKI Stanisław (1513 - 1566) str. 335

• Przedstawiciel myśli renesansowej, ideolog „złotej wolności szlacheckiej”

• Dwie definicje Rzeczypospolitej: 1) zebranie obywateli, społeczność prawa i „towarzystwo pożytku”, 2) wspólnota całej szlachty

• Rzeczpospolita nie jest monarchią, demokracją, oligarchią, tylko policją, bo policja opisuje państwo, w której rządzi prawo

• Wyróżniał sześć stanów, 3 istotne (kapłani, rycerze, król) i 3 „przygodne części” (oracze, rzemieślnicy, kupcy) - najważniejsze rycerstwo (szlachta), bo jest ostoją wolności i godności, najbardziej wolny naród na ziemi, jej państwo ustrojem idealnym

• Król stróżem przywilejów szlachty, wykonawcą stanowionych przez nią ustaw

• Suwerenność wyraża się w wolnej niezależności od monarchy, suwerenem tylko szlachta

• Ustrój to 5-kątna figura: ołtarz, król, kapłan, kościół, wiara - państwo ma cele religijne, król stoi na straży czystości wiary, walczyć z różnowierstwem, a w sprawach wiary sprawuje nad królem władzę arcybiskup gnieźnieński i papież

• Polska krajem katolickim, przedmurze chrześcijaństwa wobec islamu, prawosławia, kacerstwa

SUAREZ Francisco (1548 - 1617) str. 452

• Jezuita, propagator „ludowej genezy władzy”, przedstawiciel „Szkoły w Salamance”

• Nawiązywał do Tomasza z Akwinu, np. źródłem kosmicznego porządku boskie prawo wieczne (lex aeterna), z niego prawo natury (lex naturalis), zawierające ogólne wskazania słuszności i sprawiedliwości i konkretne nakazy i zakazy, ogólne zasady uzupełnione regułami władzy publicznej tworzącej prawo pozytywne, które zgadza się z prawem wyższego rzędu

• Poznanie lex naturalis dzięki rozumnej naturze od Boga, która ma dwa aspekty: naturę właściwą (miara ludzkiego zachowania), ratio recta (zdolność rozpoznania wartości i reguł)

• Za Akwinatą: człowiek jest istotą rozumną z natury, obdarzoną wolną wolą - konsekwencją „naturalna wolność”, a władzę sprawować można tylko za zgodą osoby

• Od Arystotelesa i Akwinaty: człowiek stworzeniem społecznym, normy prawa natury przyczyniają się do urzeczywistnienia „bonum commune”, czyli podmiotem działań publicznych jest społeczne środowisko człowieka (lud)

• Powstanie państwa tylko za suwerenną decyzją ludu, bo władza doczesna jest od wolnych osób - pierwotna suwerenność mogła ulec zmianie, bo wolna wola umożliwia jej zbycie, ograniczenie - lud mógł przekazać władcy prawo do rządzenia, bez uprawnienia do zmiany ustroju (desygnacja), ale przelać pełnię władzy ograniczoną tylko prawem natury (translacja), władza przekazana jednostce (monarchia) lub grupie (arystokracja, demokracja)

• Wszelka władza pochodzi od Boga w dwojaki sposób: bezpośrednio (jedynie papież otrzymał władzę w ten sposób), władcy świeccy za pośrednictwem ludu - najwyższą instancją publiczną na ziemi papież, władny decydować o legalności władzy sprawowanej przez osoby świeckie (zgodność z prawem natury)

SKARGA Piotr (1536 - 1612) str. 423

• Teolog, myśliciel renesansowy, przedstawiciel kontrreformacji, krytyk szlachty

• Krytykował sytuację wywołaną anarchicznymi stosunkami wśród szlachty (niezgoda, zanik miłości do ojczyzny, różnowierstwo, upadek moralności, łamanie prawa, brak patriotyzmu), które prowadzą do zaniku autorytetu państwa

• Postulował zatem silną władzę królewską, bo od zawsze w monarchii było stabilniej niż w republice, król miał dbać o sprawiedliwe, mądre prawa, wiarę chrześcijańską

• Krytyk wolności szlacheckiej, bo doprowadziła do osłabienia pozycji króla, nadmierne uprawnienia prowadzą do anarchii i rozpraszaniu królewskich dochodów

• Należy ograniczyć władzę sejmu, wzmocnić prerogatywy królewskiego senatu - recepta na kłótliwość i brak patriotyzmu

• Jednolite państwo stanowe - miejsce dla wszystkich (mieszczan, chłopów - krytyk sądownictwa patrymonialnego, przywiązania chłopa do ziemi, zwolennik wolności osobistej dla chłopów)

• Żarliwy katolik - chciał wzmocnienia pozycji Kościoła, wykluczenia różnowierców z życia społeczno-politycznego, rzecznik unii katolików z prawosławnymi, przeciwnik reformacji

COKE Edward (1552 - 1634) str. 68

• Współtwórca angielskiego konstytucjonalizmu, anglosaskiej wersji suwerenności prawa

• Wkład w ideę związania prawem wszystkich instytucji życia publicznego i zakwestionowaniu koncepcji z renesansu (naturalny, uniwersalny rozum jako czynnik kształtujący prawo)

• Uzasadnienie wyższości common law nad prawem Parlamentu i króla: w państwie istnieją prawa, którym przysługuje najwyższa cześć i które odgrywają rolę fundamentu dla całego porządku (zwłaszcza Magna Charta Libertatum i utrwalone orzeczenia sądowe)

• Nie podważał upoważnienia króla i parlamentu do tworzenia nowych regulacji, ale chciał, by ich regulacje były zgodne z nadrzędnym prawem fundamentalnym

• Nadrzędność common law, bo ma ciągłość tradycji, jest efektem żmudnej pracy pokoleń wybitnych prawników, stąd jego dominacja nad poglądami głoszonymi przez rozum indywidualny, lepsze także od prawa rzymskiego i kanonicznego, bo nie znają one angielskich realiów (jedynie sporadycznie i posiłkowo mogą być one stosowane)

• Król w parlamencie to ciało odkrywające i stosujące prawo już istniejące, przed wydaniem normy winien zapoznać się z orzecznictwem, by nie narazić się na niezgodność z prawem

• Uprawnienia prawodawcze króla ze średniowiecznej idei monarchy jako namaszczonego przez Boga najwyższego sędziego - osoby związanej prawem Boga i zastanym przez człowieka porządkiem (ordo)

• Król ma prerogatywę do zmiany prawa w interesie państwa, ale tylko wtedy i tylko w takim zakresie, w jakim przewiduje to prawo, prawo nie może zawierać normy pozwalającej na unieważnienie całego systemu

BACON Francis (1561 - 1626) str. 24

• Empirysta, twórca myśli utopijnej, autor: „Nowa Atlantyda”

• Człowiek w umyśle posługuje się „idolami” (mylne wyobrażenia o rzeczywistości), co należy zastąpić wiedzą zdobywaną dzięki doświadczeni, świat jest poznawalny, poddaje się badaniom empirycznym weryfikowalnym w doświadczeniach - celem nie może być jednak poszukiwanie wiedzy dla wiedzy, lecz dobro osobiste (poprawa warunków życia, usprawnienie gospodarki, polityki)

• Państwo powinno być centralistyczne, rządzone przez króla, ważne decyzje podejmuje król w parlamencie (daje to równowagę między stanami)

• Rzecznik dobrego rządzenia - celem walka z nędzą, zasada umiarkowania (reformy stopniowo i niezauważalnie), aparatem państwowym kierują kompetentni urzędnicy, patrioci, podatki tylko za zgodą parlamentu

• Idealnym państwem Nowa Atlantyda (Bensalem, Ocean Spokojny) - dominującą rolą własność uspołeczniona, własność prywatna w zakresie niezwiązanym z produkcją (przyczyni się to do wzrostu dobrobytu, będzie stymulować konsumpcję)

• Ustrojem tradycyjna, patriarchalna monarchia z senatem doradzającym w sprawach politycznych i Domem Salomona służącym radą w sprawach gospodarczych

• Państwo chrześcijańskie, harmonia między kościołami a urzędami, utopia - wszyscy mieszkańcy oddają się naukom przyrodniczym, działalnością naukową kieruje Dom Salomona (mędrcy gromadzą wiedzę, tworzą sposoby praktycznego wykorzystania)

RAZ Joseph (ur. 1940) str. 385

• Przedstawiciel liberalizmu etycznego, „Autorytet prawa. Eseje o prawie i moralności”

• Stanowisko pozytywizmu prawniczego, ale w rzeczywistości nie da się rozstrzygnąć pojedynczych przypadków przez samo odwołanie do aktów prawnych, konieczne są jeszcze zasady moralne i sprawiedliwość (związek prawa i moralności)

• Problem zasadności przymusu państwowego związany z autonomią - usprawiedliwieniem sankcji karnych krzywda innych, polegająca na naruszeniu cudzej autonomii (autonomiczna osoba może kształtować swoje życie, ma wystarczające zdolności umysłowe, jest wolna od przymusu i manipulacji)

• Wartość autonomii zależy od wyboru właściwego postępowania - wartość ma tylko autonomia osoby, która wybiera dobro (przy źle także jest autonomiczna)

• Rząd winien używać władzy, by wspierać sprawiedliwość i dobro wspólne, zwalczać złe koncepcje

• System prawa ma legitymizację (uprawnienie moralne), gdy łączy się z dobrem i sprawiedliwością

• Należy podporządkować nasz osąd władzy, bo nie mamy innej podstawy, by porozumieć się w kwestiach wymagających autorytatywnego rozstrzygnięcia

NOZICK Robert (1938 - 2002) str. 326

• Zwolennik umiarkowanego libertarianizmu, „Anarchia, państwo, utopia”, krytyk Rawlsa, nawiązywał w wielu miejscach do Locke'a

• Wykorzystał idee stanu natury i prawa naturalnego, by uzasadnić teorię sprawiedliwości libertariańskiej, krytycznej wobec Rawlsa

• Zwolennik czystej teorii praw własności (przeciwnie do Locke'a) - negował socjalizm, państwo opiekuńcze, bo są pogwałceniem szczególnych, indywidualnych praw nabytych przez jednostki w procesie dziejowym - koncepcja historycznych uprawnień, czyli prawo do posiadania rzeczy ustanowione w wyniku działań jednostki w czasie procesu dziejowego (nawiązanie do Locke'a)

• Geneza własności jest ważna, bo warunkuje prawo do jej posiadania - państwo nie może rozstrzygać arbitralnie o sposobie użycia własności (wyrównuje krzywdy i ochrania słusznie nabytą własność w imię sprawiedliwości)

• Idea samowłasności (Locke) została zamieniona w koncepcję samoposiadania (dotyczy grupy praw przysługujących jednostce wobec państwa, które można wskazać a priori)

• Teoria sprawiedliwego posiadania i zasady: 1)zasada sprawiedliwego nabycia własności 2)zasada sprawiedliwego (dobrowolnego) przekazania 3)zasada rekompensaty (naprawienie szkody za niesprawiedliwość - własność moralnie usprawiedliwiona, gdy nabyta bez niczyjej szkody, potem sprawiedliwe przekazywana

• Ustrój oparty na własności prywatnej lepszy niż przy kolektywnej, bo daje więcej dóbr, kapitalizm zabrał trochę wspólnej własności, ale dał wzrost poziomu życia

• Zwolennik libertarianizmu w wersji państwa minimum - państwo złem koniecznym, ale w ograniczonym zakresie (zabiega przemocy, oszustom, kradzieży, pilnuje umów, czuwa nad uregulowanie odszkodowań za niesprawiedliwości: zachowuje podstawowe prawa z zasady samoposiadania) - inne zadania nieuprawnione, niemoralne, jedyne uprawomocnione

• Państwo dobrowolnym stowarzyszeniem ochronnym jednostek (agencja ochrony z monopolem na przemoc) na danym terytorium, wykształcone w rezultacie wolnorynkowej konkurencji agencji ochrony

• Nie wolno stosować przymusu by zaprzęgnąć jednych do działań dla dobra innych (krytyka teorii sprawiedliwości Rawlsa)

• Państwo uzasadnione, gdy stoi na straży uprawnień jednostki, wizja państwa minimalnego to metautopia, bo pozwala na życie zgodnie z przekonaniami czy własną aksjologią

DWORKIN Ronald (ur. 1931) str. 103

• „Biorąc prawa poważnie”, polemizował z realizmem i pozytywizmem prawniczym

• Kwestionował fundamentalne tezy pozytywizmu Harta, prawo to nie tylko „reguły prawne” Harta, lecz także zasady moralne (nie wszystkie są zasadami prawnymi)

• Czynniki etyczne i pragmatyczne mają rolę w podejmowaniu decyzji prawnych - gdy sędzia ma trudną sprawę, dla której nie ma reguł systemu prawnego (hard case) to stosuje inne standardy nie będące regułami

• Standardy: zasady (principles) - przestrzegany przez sprawiedliwość, uczciwość lub inne reguły etyczne; policies - cele dla poprawy ekonomicznej, politycznej

• Zwolennik liberalnej demokracji - uprawnienia z konstytucji dają prawo do równego szacunku i takiej samej troski

SEN Amartya (ur. 1933) str. 415

• Ekonom humanistyczny, „Nierówności. Dalsze rozważania”, „Rozwój i wolność”

• Autor teorii sprawiedliwości: dobrobyt społeczny to nie poziom PKB czy PKB na głowę, dla ludzi ważna jest efektywność systemu, ale też sprawiedliwość społeczna (możliwość skorzystania z osiągnięć cywilizacji i dóbr publicznych)

• Sposobności społeczne determinowane przez instytucje polityczne i społeczne, zagwarantowany przez państwo zakres wolności

• Wolność to dochodzenie do swobody działania i podejmowania decyzji, sposobności przysługujące w konkretnych warunkach (skala dostępnych wolności)

• Rozwój zależy od wolności nie bogactwa, wolny może realizować swoje plany życiowe, wolność wyzwala pragnienie zmian, co ma podstawowe znaczenie dla rozwoju, w rozwoju ważne są także prawa demokratyczne, gwarancje społeczne (ochrona zdrowia, edukacja), współdziałanie na rzecz przejrzystych procedur politycznych, zmniejszenie nierówności

• Na rynku można zawierać transakcje, osiągając obopólne korzyści, ale mają różny stopień przygotowania do tego, więc niektórzy mogą osiągnąć więcej, dlatego trzeba spełnić warunki wstępne, by było lepiej i uczciwiej (edukacja, opieka medyczna)

• Warunki wstępne musi zapewnić państwo - rozwijać szkolnictwo, opiekę medyczną, reformować gospodarkę, zapewnić możliwość realizacji „zdolności” jednostce (odżywianie, zdrowie, wolność wypowiedzi, przemieszczania)

• Jednostki w takim samym położeniu powinny być traktowane jednakowo, różne położenie sprawia, że sprawiedliwość wymaga zróżnicowania rozdziału dóbr

• „Paradoks głodu”: produkcja żywności rośnie szybciej niż populacja, a jest więcej głodujących - pozbawienie niektórych prawa do pożywienia, bo ludność krajów Trzeciego Świata nie ma zasobów niezbędnych do otrzymania pożywienia

• Bogaci mają ziemię, pracę, dochody z ubezpieczeń społecznych, więc „paradoks głodu” bierze się z niskich dochodów realnych - państwo powinno o nie zadbać

• Docenia wartości ekonomiczne, ale uważa, że ważniejsze są polityczne - demokracja, przestrzeganie praw człowieka

DAHRENDORF Ralf (ur. 1929) str. 87

• „Teoria konfliktu w społeczeństwie przemysłowym”, „Nowoczesny konflikt społeczny. Esej o polityce wolności”, „Rozważania nad rewolucją w Europie”

• Przedstawiciel współczesnej teorii konfliktu: społeczeństwo opiera się na stosunku zależności między różnymi grupami, a to prowadzi do konfliktu i zmian społecznych

• Odrzucał pojęcie marksistowskiej klasy, bo konflikt klasowy nie musi mieć podłoża ekonomicznego, zawsze natomiast chodzi o walkę o władzę - konflikt jest stały, bo zawsze jest nierówny dostęp do władzy i tym samym społeczna dysharmonia

• Konflikt leżący u podstaw liberalnej demokracji jest nieunikniony - lekarstwem pluralizm konkurujących i działających na siebie idei i wypływających z nich działań

• Wierzył w podstawowe instytucjonalne warunki wolności, które pozwolą na reformy społeczne przy metodzie prób i błędów, zwolennik liberalnej demokracji

• Polityka (w społeczeństwie otwartym, tolerancji, demokracji, stąd wielopłaszczyznowa perspektywa poznawcza) różna od ideologii (społeczeństwo totalitarne, zamknięte, ulega totalitaryzacji i ogranicza własną perspektywę poznawczą) i czyni nonsensownym jej istnienie

ARON Raymond (1929 - 1983) str. 11

• Teoretyk demoliberalizmu, krytyk totalitaryzmu, „Opium intelektualistów”

• Krytykował zwłaszcza komunizm, jako utopijny - zaspokojenie potrzeb, realizacja „wolności od biedy” spowoduje wygaśnięcie atrakcyjności takich ideologii

• Zagrożeniem wolności system monopartyjny (totalitarny) - znoszone podstawowe prawa i wolności w imię ideologicznych celów (ideologia to całościowy obraz historii powszechnej, w którym mieści się zarys przyszłości i postulat działania na jej rzecz, więc tylko komunizm to ideologia polityczna)

• Idea komunizmu intelektualistów (Sartre) to „świecka religia”, która wypełnia niedostatki kapitalizmu, ale wydarzenia 1956 r. pokazały jej anachronizm i antyhumanistyczny dogmatyzm, więc nastąpi „koniec ery ideologii”, a intelektualiści, kochający ludzi, szanujący prawdę, odkryją granicę nadającego się do usprawiedliwienia działania politycznego

• Odrzucenie ideologii totalitarnych ze względu na wolność jednostki - by zabezpieczyć jej nienaruszalność konieczne są gwarancje instytucjonalne (trójpodział Monteskiusza, nakaz wykluczenia jednostek uprawnionych do swobodnego kształtowania sytuacji innych) i wymaganie określonego zachowania od ludzi

• Wolność to prawo i obowiązek (każdy należy do siebie, podlega tylko sobie, ale w granicach wyznaczonych przez potrzebę przetrwania zbiorowości), wolność to wolność obywatelska, a nie anarchia i dowolne zachowanie

• Różnicę w społeczeństwach przemysłowych czyni system polityczny (komunizm i kapitalizm mają podobny wzrost ekonomiczny), ale liberalna demokracja to wolna gra polityczna między partiami i rządem a grupami społecznymi, w komunizmie rywalizacji takiej nie ma, partia realizuje wbrew zapowiedzi interesy klasy rządzącej

• Liberalna demokracja: legalizm, pluralizm, wolna gra rynkowa; komunizm: rewolucja zamiast konstytucji, ideokracja, monopol władzy, biurokratyzacja, ograniczenie wolności; chciał państwa dobrobytu

BURNHAM James (1905 - 1987) str. 53

• Twórca koncepcji rewolucji menedżerów (jedna z teorii konwergencji)

• Założenie: rozwój społeczeństw prowadzi do likwidacji różnic ideologiczno-ustrojowych, powstaje ujednolicony system społeczno-ekonomiczny (cecha teorii konwergencji)

• Podstawowym mechanizmem upodobnienia: nowa klasa społeczna menedżerów (1) osoby zajmujące się zarządzeniem produkcją i 2) ludzie tworzący ekspercko-techniczną biurokrację na skraju polityki i gospodarki), którą cechuje ujednolicający się światopogląd na poziomie werbalnym (aideologiczność, odrzucenie zysku na rzecz sukcesu zawodowego i społecznego prestiżu, praca na rzec zbiorowości, negacja indywidualności, prywatnej inicjatywy, wolności gospodarczej, własności prywatnej, apoteozujący planowość, zespołowość, uspołecznienie środków produkcji, centralne zarządzanie)

• Rewolucja menedżerów nieunikniona (stopień różny, ZSRR, USA, hitlerowskie Niemcy, upaństwowienie środków produkcji) - proces przejmowania kontroli nad środkami produkcji nie własność, ale podejmowanie decyzji co do dysponowania środkami produkcji przy wykorzystania instrumentów publiczno-prawnych (brak różnic między dominium i imperium)

• Instrumentalne traktowanie innych klas: nieświadomie robotnicy, młodzież, ideologicznie i również nieświadomie filozofowie, pisarze, intelektualiści

KRISTOL Irving (ur. 1920) str. 251

• Twórca neokonserwatyzmu, „ojciec chrzestny” neokonserwatystów

• „Neokonserwatysta to liberał sprowadzony na ziemię przez rzeczywistość” - nawiązując do Locke'a, Arystotelesa to kierunek skrajnie realistyczny, antyutopijny, antyromantyczny, cechujący się umiarkowaniem

• Liberalno-demokratyczny kapitalizm to najlepsza forma ustroju społecznego, choć neokonserwatyzm nie idealizuje kapitalizmu

• Sine qua non liberalno-demokratycznego społeczeństwa to wolny rynek, a stabilizację zapewni wzrost gospodarczy, który wpłynie na powszechny dobrobyt (pewne zbieżności z państwem dobrobytu, ale inne przesłanki ideologiczne)

• Filarami społeczeństwa rodzina i religia - wartości niezastąpione przez żadne inne

SARTRE Jean Paul (1905 - 1980) str. 408

• „Drogi wolności”, „Egzystencjalizm jest humanizmem”, „Marksizm i egzystencjalizm”

• Wychodzi od podmiotu, egzystencjalizm na szczyt wynosi wolność i podmiotowość ludzką, co znaczy, że człowiek to taki byt, którego istnienie wyprzedza istotę

• Człowiek (byt-dla-siebie) jest opozycją do bytu-w-sobie, który składa się z istoty i istnienia, esencjalistyczne potraktowanie człowieka odbiera mu wolność, podmiotowość i człowieczeństwo - przyznanie człowiekowi istoty to uprzedmiotowienie, zawsze fałszywe i błędne, bo nadaje byt nicości (świadomość bytu-dla-siebie) jest nicością, antytezą wobec takiego bytu, który składa się z istoty i istnienia, który jest tym czym jest - człowiek składa się z bycia i nicości, byt-dla-siebie „nie jest tym, czym jest i jest tym, czym nie jest”

• „Guru” lewicowego establishmentu, bezpardonowy krytyk zachodniej cywilizacji, niedostrzegający zbrodni komunistycznych - próbował godzić egzystencjalizm z marksizmem, potem ewoluował do idei filozofii „rewolucyjnej praxis”

• Trzpieniem stosunku człowieka do świata jest wolność, która żąda wyboru prawdziwie „egzystencjalnego” bądź unicestwienia w „złej wierze”, istota w złej wierze postrzega siebie tak jak widzą ją inni (przestaje być wolna, przyjmuje zasady i role społeczne, zakreślające ramy zachowania w zewnętrznym świecie) - dążenie do pozornej „obiektywności” prowadzi do utraty rzeczywistej „subiektywności” wolności

• Antidotum zaangażowanie (całkowite ujednolicenie ze swoją wolnością i oddanie egzystencji falom życia) - intelektualista aktywnym podmiotem zmian społecznych, odrzuca społecznie determinowane zachowania i zasady, powinien się utożsamiać z marksistowskim proletariatem

• Marksizm nie daje całościowej wizji człowieka i świata, dlatego wolny podmiot podejmuje działania polityczne, empirycznie „totalizuje” dostępną świadomość, co pozwoli przez działanie przeobrażać świat, totalizację można osiągnąć przez odrzucenie burżuazyjnej etyki i tradycji (wzorem antybohater, wzywający do buntu wobec rzeczywistości i reguł bez uzasadnienia w totalizującej rewolucyjnej praxis)

MOUNIER Emmanuel (1905 - 1950) str. 311

• Przedstawiciel lewicy katolickiej, twórca personalizmu otwartego (nurt personalizmu katolickiego), „Co to jest personalizm?”, „Chrześcijaństwo i pojęcie postępu”

• Koncepcja łącząca różne kierunki filozoficzne na pewnej płaszczyźnie - podstawą afirmacja osoby ludzkiej, koncepcja osoby, byłaby do zaakceptowania dla wszystkich

• Ewolucja biologiczna i rozwój historyczny dokonują się w zbieżnych kierunkach: 1) formacji autonomicznych osób obdarzonych władzą wyboru i godnością przyczynowości, 2) postępującej uniwersalizacji grup ludzkich w społeczności obszerne, mają za cel totalną wspólnotę ludzi - w człowieku działają dwie siły: odśrodkowa i dośrodkowa, wygrywa druga, czyli człowiek wewnętrzny

• Zespolić chrześcijańską naukę o osobie z postulatami socjalistycznymi (nawet marksizmu), skoro sytuacja człowieka jest niezwykle trudna, to chrześcijanin-katolik musi współpracować ze wszystkimi, by na fundamencie dobrej woli dokonać personalistycznej rewolucji (skierowania całości życia gospodarczo-społecznego ku dobru osoby ludzkiej)

• Krytyk systemów antypersonalistycznych - w zamian cywilizacja personalistyczna wsparta na uspołecznieniu w rzeczywistych wspólnotach, powstających od wewnątrz przez rozwój osoby

• Nie wzywa do likwidacji instytucji, powinny one mieć rolę subsydiarną, kształtować je tak, by sprzyjały klimatowi wolności

• Krytyk kapitalizmu, bo skierowany przeciwko osobie, rozdział między pracą i kapitałem oraz kapitałem i odpowiedzialnością - ekonomia personalistyczna przywróci porządek: nakieruje zysk, produkcję, potrzeby na osobę, koegzystują wszelkie typy działalności gospodarczej

• Krytyk mechanicznej demokracji, demokracja to szacunek dla każdego, kapitalistyczna demokracja ma formalny charakter (nie każdy może równo korzystać ze swych praw przez sytuację ekonomiczną)

• Człowiek rozwija się, gdy jest osadzony we wspólnocie, stąd krytyka totalitaryzmu i indywidualizmu, projekt społeczeństwa „wolności uwarunkowanej” - osoba rezygnuje z części swobód na rzecz wspólnego dobra, otrzymuje w zamian nienaruszalność sfery wewnętrznej (prawo do kształtowania siebie)

ROSTOW Walt (ur. 1916) str. 393

• Ekonomista, twórca teorii rozwoju społecznego, przedstawiciel teorii konwergencji

• Odrzucił rozwój społeczny Marksa, czynnikiem sprawczym rozwoju dynamika społeczeństwa, predyspozycje do zmian technicznych i gospodarczych, politykę ekonomiczną państwa

• Pięć stadiów rozwoju społeczeństw (stopień technicznego wyposażenia, poziom produkcji, konsumpcji, stopa akumulacji): tradycyjne (dominuje rolnictwo), przejściowe (rozwija się handel, przemysł, innowacje), dynamiczne (motywacja zyskiem, oszczędności, samoczynny wzrost gospodarczy), gospodarki dojrzałej (wzrost w pełni stymulowany przez czynniki w gospodarce), masowej konsumpcji (standard zniechęca do konfliktów, np. USA, wkrótce socjalistyczne gospodarki, bo stosują centralne planowanie i nakazowy system zarządzania)

• Trzy sektory na każdym etapie: wiodący (podstawowy, najważniejszy, bo umożliwia osiągnięcie wyższego stadium, każde państwo powinno taki mieć), uzupełniający, pochodny - grupują gałęzie o różnym znaczeniu dla gospodarki

BERLIN Isaiah (1909 - 1997) str. 33

• Historyk idei, teoretyk liberalizmu, „Cztery eseje o wolności”

• Odrzucał determinizm - składnik działania to wolność wyboru (niezależna od innych swoboda wyboru jednej z możliwości narzucanych przez zmienne uwarunkowania)

• Wolność kategorią polityczną - wpływa na stosunki między jednostką a władzą, wartość fundamentalna, odróżnia człowieka od zwierząt

• Wyróżnia dwie koncepcje wolności: negatywną (sens politycznej wolności w ograniczeniu przemocy wobec jednostki ze strony władzy z przymusem i innych jednostek, zapewnienie sfer wolnych od ingerencji z zewnątrz) i pozytywną (świadoma akceptacja reguł uznanych za własne, sprawiedliwe, ponadindywidualne, uniwersalne, racjonalne)

• Liberalny ustawodawca uwzględnia rzeczywiste potrzeby, abstrakcyjne hasła są nieważne, walczyć należy o realną wolność teraźniejszości

• Ideologia i religia nie są fundamentem świata, lecz człowiek i to jego siła implikuje zdolność zachowania wolności - osobowości rozumne, otwarte dadzą podstawę państwu opartemu na prawie, zagwarantują ład pozwalający na rozwój osobowości

• Rozdział etyki chrześcijańskiej od etyki politycznej (Machiavelli) - w życiu publicznym brak kryteriów pewnego oddzielenia dobra i zła, w świecie sprzecznych wartości tworzyć oazy wolności (ład, bezpieczeństwo, życie w zgodzie, kierowanie się rozumem dadzą możliwość rozwoju osobowości)

• Równowaga w historii myśli dzięki wielości koncepcji i poglądów, pluralizm pozwala na odrzucenie uniformizacji na rzecz wielości stylów myślenia, konieczność dokonywania wyborów (wolność a równość), nieodłączna cecha ludzkiej egzystencji

• Liberalno-demokratyczne społeczeństwo zachowuje zasadę równowagi sił i wartości i uniknie rozpadu, zachowa ład wewnętrzny, polityka nie daje gwarancji na pewne rozwiązania, nie ma sensu rozważanie postępu dziejowego, współzawodnictwo wartości i interesów jest naturalnym stanem

BUCHANAN James McGill (ur. 1919) str. 49

• Ekonomista, nawiązywał do Lewiatana Hobbesa, teoria wyboru publicznego, „Finanse publiczne w warunkach demokracji”

• Obowiązek państwa czuwania nad grą rynkową dla równowagi powinno przejąć społeczeństwo i zawrzeć kontrakt konstytucyjny z elementami: 1.Obszar wolności jednostki, 2.prawo własności dóbr rzadkich, 3.warunki i egzekwowanie ustalonych praw i obowiązków, 4. Zasady dostarczania dóbr publicznych, funkcjonowanie sektora publicznego

• Kontrakt konieczny, by nie było konfliktów, które podnoszą koszty i zmniejszają korzyści społeczne, nad jego przestrzeganiem winno czuwać państwo, by obrót był pewniejszy i było mniej konfliktów - rosną korzyści, powrót do anarchii trudniejszy

• Państwo gwarantem praw podmiotowych jednostki (państwo protekcyjne) za pomocą dóbr publicznych np. wojsko (państwo produkcyjne)

• Wytwarzanie dóbr publicznych przedmiotem kontraktu (określi procedury podejmowania decyzji - wszyscy obywatele, decyzje jednomyślne tworzą państwo, konstytucję)

• Kontrakt legitymacją porządku, poczucie stabilizacji społecznej, tworzy instytucje polityczne, prawne - rośnie dobrobyt, nie tracimy zasobów na konflikty rozwiązywane indywidualnie

RORTY Richard (ur. 1931) str. 391

• Postmodernistyczny pragmatyzm, „Przygodność, ironia i solidarność”

• Samozwańczy, burżuazyjny liberał, wierzy w cząstkowe reformy zaawansowanego ekonomicznie społeczeństwa, wzrastającą wolność obywateli zdolnych do szczęścia

• Krytyk filozofii fundamentalistycznej - współtwórca pragmatyzmu, przeciw kantyzmowi i fenomenologii oraz filozofii analitycznej, przeciw kategoriom badawczym (wyznacznik tradycji analitycznej: prawda, obiektywność, wiedza), lepsza swobodna, postmodernistyczna odmiana pragmatyzmu

• „Liberalny ironista” - niezbyt poważnie podchodzi do własnych ustaleń, życie intelektualne to rodzaj dyskusji laików

• Metafizyczna tradycja się wyczerpała, odrzucić ją i wprowadzić nowy sposób myślenia i zwroty: zamiast kultury metafizycznej pragmatyczna

• Romantyczny liberał mieszczański (postmodernistyczny), wierzy w sprawiedliwość społeczną, pokojowe reformy społeczeństwa ekonomicznie rozwiniętego, dla trwałości porządku liberalnego lepszy liberalizm niż filozoficzne próby wprowadzenia

• Porządek liberalny to eksperyment, który pojawił się w historii na skutek zbiegu przypadkowych okoliczności i dobrze się odnalazł, bo były ku temu warunki kulturowe i ekonomiczne (nie dlatego, że to manifestacja niezmiennej natury ludzi)

• Warunki są zmienne, więc dla trwałości porządku trzeba nowego opisania liberalnych instytucji i związanych z nimi nadziei nie metafizyki

• Problem relacji między potrzebą indywidualnej autokreacji (prywatne) a solidarnością i sprawiedliwością wobec innych (publiczne) - główne zadanie mieszkańców liberalnej utopii: pilnować, by prywatne perwersje nie powodowały cierpienia innych

• Społeczeństwa nie łączy religia, idea rozumnej natury ludzkiej, nie ma filozoficznych podstaw, więc trzeba zbudować własne idee etyczne i polityczne w dialogu (każdy ma głos i jest wysłuchany) - najważniejsza solidarność, tolerancja, wolność i otwartość

• Sceptyczny dla radykalizmu, bo trzeba odkrywać to co zakryte (prawdziwe przyczyny niesprawiedliwości i wyzysku), celem pojmowanej rozumowo sprawiedliwości nie coraz doskonalsze teorie, lecz uwrażliwienie na cierpienie innych, oczyszczenie, pogłębienie i poświęcenie naszych zdolności na utożsamianie się z innymi (myślenie o innych tak jak o nas samych, w moralnie właściwych kategoriach)

HUNTINGTON Samuel (ur. 1927) str. 209

• Politolog, „Zderzenie cywilizacji”

• Współcześnie ludzkość koegzystuje w ramach cywilizacji, które są pełne wrogości i lęku we wzajemnych stosunkach - nie ma już znaczenia podział na 1, 2 czy 3 świat, bo polityka zdominowana jest zderzeniem cywilizacji

• Gospodarka i ideologie polityczne nie są przyczyną konfliktów, lecz różnice kulturowe (w znacznej mierze z podziałów religijnych), cywilizacja to najszersza kategoria wspólnoty kulturowej, zmuszenie do międzykulturowych relacji rodzi konflikty i prowadzi do wojen

• Cywilizacje: zachodnia, konfucjańska, japońska, islamska, hinduska, prawosławna, latynoamerykańska, może afrykańska - granice to „zapalne punkty kryzysu i rozlewu krwi”

• Zwłaszcza możliwy jest konflikt islamu z innymi, walka wynika z tego, że strony są przekonane o zagrożeniu własnej cywilizacji, będzie horror, bo jest broń atomowa

LEMKIN Rafał (1901 - 1959) str. 261

• Twórca pojęcia ludobójstwo - niszczenie całych narodów i grup etnicznych

• Neologizm genocide - genos (gr. szczep), cide (łac. zabijanie)

• Niekoniecznie natychmiastowe zniszczenie jakiegoś narodu, raczej zamierzone dla oznaczenia skoordynowanego planu różnorodnych akcji skierowywanych na zniszczenie istotnych fundamentów życia grup narodowych w celu unicestwienia ich

• Cel ludobójstwa: rozkład instytucji politycznych, społecznych, kultury, języka, religii, uczuć narodowych, egzystencji gospodarczej, zniszczenie bezpieczeństwa osobistego, wolności, zdrowia, godności, życia jednostek z grupy (celem cała grupa, jednostki prześladowane nie przez swoje czyny, lecz z powodu przynależności do grupy)

OAKESHOTT Michael (1919 - 1990) str. 329

• „Wieża Babel i inne eseje”, konserwatysta, krytyk racjonalizmu w polityce

• Minimalizm w filozofii, nie budowa nowych systemów, lecz klaryfikacja metodologii, krytyk abstrakcji, dla życia politycznego znaczenia ma doświadczenie praktyczne, oparte na wspólnym poczuciu tradycji

• Konserwatyzm to krytyka racjonalizmu panującego w nowożytnej kulturze europejskiej - zapoczątkowany przez Kartezjusza pogląd, że wiedza ludzka powinna mieć wyłącznie techniczny charakter, który doprowadził do tego, że politycy stali się perfekcjonistami, którzy nie poszukują rozwiązań najlepszych w danej chwili, lecz dążą do ideału, który chcą narzucić ludziom np. idea praw człowieka, koncepcja otwartej dyplomacji, zasada samostanowienia narodów

• Odpowiedzią na racjonalizm będzie wsparty na tradycji empiryzm, odrzucał władzę technokratów na rzecz „asocjacji obywatelskiej”, w której rolą władzy ustanowienie neutralnych zasad, których będą mogli przestrzegać obywatele realizując własne cele (a nie określanie celów i programów)

• Opowiadał się za nomokracją (rządy prawa), krytykował państwo opiekuńcze, bo przypisywanie państwu i polityce szczególnych działań (nawet wyrównywania szans) to złamanie zasady równości obywateli wobec prawa, a w konsekwencji doprowadzi ono do zniewolenia

• Zadaniem polityki ochrona i ulepszanie zwyczajowych form postępowania wywiedzionych z tradycji (polityka narzucająca nowe wzorce - sprzeciw),

• „Rządy parlamentarne” lepsze niż demokracja, bo chronią indywidualną wolność, której nie można zadekretować, bo wyrasta z historycznego doświadczenia zbiorowego

• Odrzucał istnienie prawa natury, wyższość cywilizacji zachodniej, opowiadał się za relatywizmem kulturowym

HABERMAS Jurgen (ur. 1929) str. 173

• „Teoria i praktyka”, „Teoria działania komunikacyjnego”, „Przyszłość natury ludzkiej”

• Próba odpowiedzi na pytanie o naturę oraz rolę komunikacji i samoświadomości jako napędu społecznego działania, wpływ marksistowskiego humanizmu (Horkheimer) i Adorno, nawiązanie do „dialektyki Oświecenia” (Rozum dąży do wyzwolenia od zabobonów, mocą własnej logiki, zwraca się przeciw sobie i utrwala je i władzę)

• Świat burżuazyjny: wszystko jest środkiem produkcji, a ta jest środkiem konsumpcji, więc świat jest zinstrumentalizowany, a rozumowanie jest środkiem do celu - nawet człowiek nie jest celem samym w sobie, myślenie przybiera formę ideologii i doprowadza jednostkę do alienacji, podstawowe pytanie: kwestia legitymacji burżuazyjnego porządku (brak uprawomocnienia główną cechą współczesnej polityki)

• Koncepcja życia społecznego dla przezwyciężenie instrumentalizacji i alienacji - teoria działań komunikacyjnych: mowa (rozmowa) to wzór oddziaływania podejmowanego z powodu jej samej i posiadający samodzielne znacznie dla jej uczestników

• Polityka tworzy warunki (każda osoba ma równy dostęp do środków komunikacji, co jest głównym zadaniem polityki) dla dialogu, w którym nikt nie będzie dominować (dominacja to przeciwieństwo idealnej komunikacji)

• Demokracja to polityczny dialog, można wyznaczyć jego zasady akceptowane przez wszystkich uczestników - system, w którym każde zdanie jest tak samo ważne i nie istnieje zdanie bez wpływu na decyzje podejmowane w jego imieniu

• Idealny ład komunikacyjny to też wolność komunikowania się i wyborów

FROMM Erich (1900 - 1980) str. 138

• Krytyk totalitaryzmu, twórca psychoanalizy humanistycznej, „Ucieczka od wolności”, „Zdrowe społeczeństwo”, „O sztuce miłości”, „Mieć czy być?”

• Natura ludzka posiada realność psychiczną wyprzedza socjalizacyjne działania społeczeństwa, obejmując specyficzne cechy gatunkowe człowieka (wolność, rozum, świadomość) - człowiek nie tylko zaspokaja potrzeby biologiczne, ale odnajduje też pożądany układ „odniesienia i czci”, konieczny dla stanu „normalności i zdrowia psychicznego” (uzgadnia działania z właściwą sobie naturą gatunkową i potrzebami)

• Czynniki decydują o potrzebie twórczości człowieka w obrębie zmieniającej się grupy, o społeczeństwie decyduje większość, wywiera wpływ na pozostałych, ludzie mają też skłonność do bezpieczeństwa

• Ludzkość z naturalnego ładu, potrzeba twórczości i bezpieczeństwa się sprzeciwiają, człowiek chce wolności, ale boi się jej, bo oznacza ona pełną odpowiedzialność (nie daje pełni bezpieczeństwa), „uciekają od wolności” do autorytetów, te zwalniają od ciężarów wolności w zamkniętych systemach, ucieczka fałszywa od izolacji przez rezygnację z siebie

• Różne typy charakterologiczne, najlepsze jednostki produktywne (szukają porozumienia nie przez konformizm i agresję, ale życzliwość połączoną z inicjatywą i nonkonformizmem)

• Rozwój (postęp nauki techniki, upowszechnienie oświaty, demokratyzacja) nie dają gwarancji „zdrowego społeczeństwa”, podstawą przyszłej wspólnoty i „narodzin człowieka” miłość („sztuka, tak samo jak sztuką jest życie”)

CAMPANELLA Tommaso (1568 - 1639) str. 57

• Przedstawiciel myśli utopijnej, „Miasto słońca”

• Obiektywizm poznawczy i sensualizm, życie społeczne oparte na fundamencie nauki (kult wiedzy jako oręża panującego)

• Miasto słońca projektem idealnego społeczeństwa - wyspa na Oceanie Indyjskim, brak własności prywatnej (źródło zła, bogactwa i nędzy), powszechny obowiązek pracy (4h/dobę, dzięki wykorzystaniu zdobyczy nauki nie jest ciężarem, zapewnia obfitość dóbr), pieniądze tylko w obrocie zewnętrznym, wewnątrz zbywające towary wymieniane na brakujące

• Idea wspólnoty powszechna: mieszkania zajmowane wg planu, posiłki wspólne, brak tradycyjnej rodziny, dzieci wychowywane przez przygotowanych pedagogów - polityka prokreacyjno-populacyjna zapewnia społeczną harmonię

• Państwo ma środki społecznej kontroli: sankcjonowane korzystanie z donosów (donosicielstwo pracą), spowiedź powszechna, zakaz działań i proroctw krytykujących panującego i ustrój, surowe kary za przestępstwa przeciw państwu

• Ustrój republiki kapłańskiej: na czele wielki Metafizyk (Słońce) z 24 wybitnych duchownych, wraz z nim współrządcy: Moc, Mądrość, Miłość, zgromadzenie ludowe, w którym uczestniczy każdy po 20 roku życia daje możliwość wypowiadania się w ważnych sprawach i wybór kandydatów na urzędników, węższe zgromadzenie (głównie funkcjonariusze państwa) wybierają urzędników

• Prawa nieliczne, łamane rzadko, przy najcięższych zbrodniach kara śmierci przy przyznaniu się do winy i prośbie o nią

• Ludność religijna, wiara w jednego Boga, uosabianego przez słońce, wiele świątyń, ogromną rolę ma nauka, osiągnięcia jej są dla poprawy życia, prawo do nauki u podstaw wychowania, wykształcenie drogą do stanowisk państwowych

RICHELIEU Armand Jean du Plessis de (1585 - 1642) str. 386

• Teoretyk absolutyzmu, pojęciem nadrzędnym państwo

• Atrybuty państwa (racja stanu, bezpieczeństwo państwa, prawa państwa, potrzeby państwa) i jego interes nieustannie w jego koncepcji, najważniejsza racja stanu

• Racja stanu: kwintesencja rządzenia, polega na podporządkowaniu spraw indywidualnych, prywatnych dobru państwa, prowadzi do konfliktu wartości, rezygnacji z uczuć, może unicestwić miłosierdzie, hojność, poczucie honoru

• Powyższe 3 to trzon polityki etatystycznej, etatyzm likwiduje osłabiające państwo antagonizmy, przeżytki monarchii stanowej, powinien zyskać poparcie, bo przestrzega swobód wewnętrznych, budzi narodową ambicję, przestrzega przez niebezpieczeństwami grożącymi jedności społeczeństwa

• Rządzenie sztuką (nie dla nieuków i ignorantów), tajne metody, surowe traktowaniu ludu, sprzedawalność urzędów (gwarancja lojalności), kto ma siłę ma rację, król nie powinien ulegać słabościom (nie jest zwykłym człowiekiem), ma być bezwzględny, zwalczać opozycję, popierać rozwój gospodarki

HARRINNGTON James (1611 - 1677) str. 176

• Twórca koncepcji równowagi własności i władzy, „Oceana”

• Świat na podobieństwo mechanizmu (Kartezjusz), człowiek elementem rzeczywistości przyrodniczej, różni się od innych świadomością własnej egzystencji, racjonalną refleksją nad bytem, jest istotą z natury społeczną, społeczeństwo czyni z jednostki człowieka, bo w bytowaniu wspólnym możliwe jest zabezpieczenie duchowych i materialnych potrzeb

• Społeczeństwo postało w wyniku nie umowy społecznej, lecz jako realizacja i spełnienie reguł pierwotnych wobec woli człowieka, rozum odkrywając prawa przyrody docierał do podstawowej prawdy: człowiek poza wspólnotą nie istnieje, partykularny interes trzeba podporządkować dobru wspólnemu, koniecznymi elementami społeczeństwa prawo i władza

• Władza ma źródło w naturze, dzieli się na władzę de iure (zgodną z zasadami natury) i de facto (przemoc i siła), ma dwie formy sprawowania: autorytet na bogactwie duchowym i imperium z bogactwa materialnego (konieczna ich korelacja)

• Trwałość i sprawność rządu pochodną stosunków własnościowych (prawo balance of property) - zależność między rozkładem własności w społeczeństwie a władzą, władza musi mieć ¾ własności (jednostka lub grupa rządząca), bo inaczej upadnie jako sprzeczna z naturą, związane to jest również z typologią ustrojów

• Pomysł na racjonalny porządek: w republice rządy sprawuje lud (prawa dla osób z dochodem powyżej 20 funtów), szczególną rolę gentry (rola duszy w państwie jako organizm), władza najwyższa parlament (zgromadzenie głosujące nad aktami prawnymi i Akademia Prowostów - forum dyskusyjne), filarem spójności armia

THOMASIUS Christian (1655 - 1728) str. 458

• Uczeń Pufendorfa, odrzucił system scholastyczny, postulował periodyczne reformy prawa, zgodne ze zmianami historycznymi i aktualnymi potrzebami społecznymi

• Stan natury: stan wojny i pokoju, dobrowolnego uznania cudzego prawa i przemocy, by zachować pokój ludzie jednoczą się w społeczności

• Prawo naturalne: prawo naturalne sensu stricto i largo (normy moralne, normy obyczajowe, prawo naturalne stricto), by życie było szczęśliwe, trzeba realizować uczciwość (honestum - czyń dla siebie to, co chcesz, aby inni dla ciebie czynili), przyzwoitość (decorum - czyń innym to, co chcesz, aby tobie czynili) i sprawiedliwość (iustum - nie czyń drugiemu, czego nie chcesz dla siebie), stąd czyny dobre (dążą do pokoju wewnętrznego), średnie (nie zakłócają pokoju), złe (niweczą pokój)

• Normy prawne tylko dla stosunków zewnętrznych między ludźmi, wewnętrzna sfera życia pozbawiona moralności, prawo natury to zasady sprawiedliwości, stąd różnica od etyki i polityki - szacunek dla norm moralnych zależy więc od samego człowieka, poszanowanie dla norm prawnych może być wymuszone sankcjami państwa, zobowiązanie moralne wewnętrznym obowiązkiem sumienia, zewnętrzny obowiązek prawny wynika ze strachu przed przymusem (stąd wyłączenie moralności od władzy)

WINSTANLEY Gerrard (1609 - 1660) str. 479

• Jeden z przywódców diggerów, zainteresowanie mechanizmami, które zapewnią powszechną równość, egalitaryzm wynikły z motywów religijnych (wszyscy równi wobec Boga) - nie tylko po śmierci, ale i za życia powinni być

• Równość poprzez uspołecznienie ziemi rolnej, zniesienie indywidualnej własności ziemi i jej płodów, które należy gromadzić i redystrybuować wśród pracujących (praca obowiązkowa) pod nadzorem wspólnoty - związane z koncepcją wolności

• Wolnością nie jest tolerancja religijna (prawdziwa religia jest jedna), wolność to nie gwarancja własności i handlu, lecz „swobodne korzystanie z ziemi”

• Sprzeciw wobec pieniądza i handlu (przyczyny dysproporcji i źródło zła, bo przysparzają dochodów nie z pracy, a to sprzeczne z porządkiem boskim), zgoda na utrzymanie prywatnej własności narzędzi pracy, domostwa, sprzętów domowych

• Typowe dla ruchów radykalnych nawiązanie do „mitu początku”, idealna wspólnota z ziemią dla wszystkich, władzą demokracji bezpośredniej na poziomie gminy (podstawa republiki), parlament powyżej z dorocznych wyborów powszechnych, urzędy symboliczne, krótkie kadencje, dostęp dla wszystkich, zwięzłe i nieliczne prawa zrozumiałe dla wszystkich - prostota pierwszych gmin chrześcijańskich

• Nierówność polityczna i ekonomiczna bierze się ze zniszczenia w Anglii ładu przez Wilhelma Zdobywcę, Anglia więzieniem, prawnicy strażnikami, biedacy więźniami, więc należy po obaleniu monarchii zabrać majątki potomkom Normanów (lordom i arystokracji) - nie było szlachty, gdy Adam kopał ziemię, a Ewa przędła

• Zaprowadzenie Królestwa Bożego na ziemi dzięki boskiej ingerencji w umysły bogatych i rządzących, konieczność przemiany duchowej przywódców politycznych, przez akcję uświadamiającą im zgodność koncepcji z boskim i naturalnym porządkiem

COLBERT Jean Baptiste (1619 - 1683) str. 71

• Reformator gospodarki i administracji francuskiej za Ludwika XIV, twórca odmiany merkantylizmu zwanej kolbertyzmem

• Dążył do naprawy finansów państwa, stworzenia potęgi politycznej i gospodarczej, uważał, że tylko silne państwo odnosi korzyści z wymiany międzynarodowej

• Wspierał wyprawy kolonialne, dbał o administrację kolonii, tworzył kampanie handlowe, przedstawicielstwa (kantory), sprowadzał nowe produkty

• Kolbertyzm to polityka protekcjonizmu wychowawczego (odgrodzenie gospodarki narodowej barierą celną do jej umocnienia, by mogła rywalizować z silniejszymi)

• Propagował rozwój przemysłu, wspierał rolnictwo, eksport, reformował Francję wewnętrznie (centralizacja organizacji państwa, likwidacja przywilejów miast i prowincji), usprawnienie administracji, ujednolicenie procedur cywilnej i karnej, nowe prawo handlowe, morskie, celne, zniósł cła wewnętrzne

• Reformował system podatkowy, budżet i tak niezrównoważony, mniejsze dochody biedoty i burżuazji, ogromny fiskalizm, myśl w stylu interwencjonizmu państwowego

SPINOZA Baruch (1632 - 1677) str. 439

• Przedstawiciel szkoły prawa natury, „Traktat teologiczno-polityczny”

• Filozofia panteistyczna (naturalistyczna, subiektywistyczna) - możliwe jest istnienie jednej niestworzonej istoty najwyższej (Boga lub Natury), wszystkie rzeczy są jej modyfikacjami w obu jej atrybutach (rozciągłości i myśleniu), każda rzecz jest ideą i przedmiotem (świat fizyczny tożsamy ze światem logiki)

• Jako racjonalista i determinista chciał „swobody filozofowania” - jej warunkiem tolerancja cudzych pogląd wynikająca z krytyki Pisma św.

• Religia to nie prawda, lecz zasady moralne potrzebne ludziom w codziennym życiu

• Podstawowym prawem naturalnym wolność przekonań - religia oddzielona od epistemologii i polityki (powinna być oparta na nieskrępowanej myśli), bo religia jest uzasadnieniem dla ustrojów sprzecznych z ideą wolności (tyrania)

• Kryterium postępowania ludzi w jego użyteczności (prekursor liberalnej zasady utylitaryzmu), stąd z potrzeby zaspokojenia namiętności zrodziło się państwo

• Celem państwa zapewnienie w drodze umowy społecznej pokoju i bezpieczeństwa, stan przedpaństwowy nie tak straszny jak u Hobbesa, ale ma niedogodności (niepewność, zagrożenie, strach) - ludzie potrafią pojąć wolność rozumem

• Wolność i równość zapewnia demokracja („człowiek działa na użytek ogółu, a skutkiem tego na swój własny”), ukoronowanie ewolucji ustrojów (od anarchii w stanie natury poprzez monarchię i arystokrację do republiki)

• Nie był za pełnym ludowładztwem, rządy sprawuje Rada Najwyższa („starsi”, „pierworodni”), może istnieć monarchia, byle nie despotyczna (suwerenność państwa jest absolutna, ale nie powinien być suwerenem absolutny władca)

• Funkcjonowanie państwa oparte na prawie (rozumne, użyteczne, stanowione w przystępnej formie), umowa społeczna tworząca państwo może ulec zmianie w zależności od utylitarystycznych celów realizowanych przez państwo

LESZCZYŃSKI Stanisław (1677 - 1766) str. 267

• „Głos wolny wolność ubezpieczający”, „Memoriał o ugruntowaniu ogólnego pokoju”, „Dzieła dobroczynnego filozofa”, król, oświeceniowiec, zwolennik fizjokratyzmu

• Ustrój Rzeczypospolitej nie był wolnościowy, bo opierał się na bezprawiu, panowanie praw może uczynić RP krajem autentycznej wolności z racjonalną organizacją państwa opartą na podporządkowaniu partykularnych interesów dobru ogółu

• Głową państwa król (ograniczony do administracji, wybierany w wolnej elekcji przez podwójny Sejm), polityka rządowa ministrów, odpowiedzialnych przed Sejmem (okresowe wybory większościowe ministrów na sejmikach), władza najwyższa przy Sejmie (jednomyślność, ograniczone liberum veto), silna armia bez hetmanów

• Reformy na wsi - chłopi podstawą (płacą podatki, dostarczają rekruta), uciskanie ich sprzeczne z interesem kraju, zamiast pańszczyzny czynsz, odwoływanie się od sądów dominialnych do grodzkich i trybunałów

• Prekursor idei federalizmu europejskiego - sojusz władców europejskich dla „sprawiedliwej równowagi” i stworzenia „dobrobytu wszystkich narodów”

WOLFF Christian (1679 - 1754) str. 484

• Przedstawiciel szkoły prawa natury

• Prawo w oparciu o racjonalną metafizykę Kartezjusza, Spinozy i Leibniza, myśl teoretyczna może pomieścić w spektrum zainteresowań Boga, człowieka i kosmos przez rozumowanie a priori i wykorzystanie metody demonstratywnej

• Dzięki niej koncepcja prawa naturalnego, jej fundament to wiedza o istocie człowieka, prowadząc człowieka do doskonałości, prawo naturalne wymaga postępowania zgodnie z zasadą sprawiedliwości i naturalnymi zdolnościami - doskonałość człowieka warunkowana jest doskonałością innych ludzi, więc jest zobowiązanie do zachowywania doskonałości wobec innych, na tyle na ile inni jej potrzebują i tak by nie ucierpiała doskonałość własna

• Analiza uprawnień wrodzonych (analogia do Locke'a), niezbywalne są te, których nie można odebrać, np. zgodność działania z godnością, wolność, bezpieczeństwo, równość, prawo do samoobrony, obowiązkowe karanie naruszających prawo (doskonałe, bo zachowują moc nawet przy próbie eliminacji za pomocą siły)

• Analiza uprawnień nabytych, we właściwy sposób nie mogą być naruszane (zwłaszcza na drodze umów), uprawnienia są korelatem ludzkich obowiązków wobec Boga, siebie samego i innych ludzi

• Władza z pierwotnej umowy wspiera się na społeczeństwie, powinna służyć dobru powszechnemu, nie wolno naruszać wolności jednostki (tylko w sytuacji zagrożenia interesu powszechnego), pozostaje suwerenna, bo nikt nie może jej obalić w sposób naturalny, mogą ją sprawować obywatele (demokracja) lub ją delegować (np. król)

FRANKLIN Beniamin (1706 - 1790) str. 132

• Polityk amerykański, wyznawca abolicjonizmu, z początku za współpracą z metropolią

• Przekonanie o możliwości samodoskonalenia człowieka, każdy człowiek może poznać siebie i naturę społeczeństwa, co jest niezbędną wiedzą, by społeczeństwo dobrze funkcjonowało i zapewniało szczęście jednostce i ogółowi

• Demokratyczne metody władzy (przy jej kreowaniu i podejmowaniu decyzji), bo udział obywateli w podejmowaniu decyzji skłania do posłuszeństwa bez przymusu

• Zwolennik jednoizbowego parlamentu (brak dwuizbowości nie dzieli członków, usprawnia pracę, pielęgnuje zasadę równości), celem parlamentu zabezpieczenie i potwierdzenie naturalnych praw człowieka

• Naturalne prawa: wolność wypowiedzi, wyznania i swobody ekonomiczne

• Za fizjokratami źródło bogactwa w ziemi, zwolennik konkurencji, bez nadmiernej ingerencji państwa, potem wolny handel, zdecydowany przeciwnik monarchii absolutnej

PAINE Thomas (1737 - 1809) str. 340

• Przywódca rewolucji amerykańskiej, radykał, internacjonalista, „Zdrowy rozsądek”

• Jego idee znalazły odbicie w Deklaracji Niepodległości, wystąpił przeciw doktrynie monarchistycznej, poglądy utwierdzające w amerykańskiej świadomości niepodległość i idee republikańskie

• Społeczeństwo potrafi rządzić państwem, stąd postulat suwerenności ludu (zasada zapisana w konstytucji, akcie prawnym będącym wyrazem suwerennej woli ludu)

• „Rząd w najlepszym wydaniu jest złem koniecznym, w najgorszym nie może być tolerowany” - krytyk Burke'a, obrona uniwersalistycznej koncepcji naturalnych uprawnień i rewolucji dążącej do ich obrony

• Koncepcja podobna do Locke'a (przypadek) - idea ograniczonego rządu, inspiracja Smithem (niewidzialna ręka to mechanizm umożliwiający społeczeństwu nierządzonemu przez suwerena powrót do równowagi) - życie w społeczeństwie sprawą tak naturalną, że rząd jest niemal zbędny do jego utrzymania

• Sprawiedliwość agrarna - zamiast czystej koncepcji naturalnych uprawnień projekt państwa interwencjonistycznego z systemem podatkowym, który pozwoli na sfinansowanie pomocy ubogim, szkolnictwa, zasiłków dla matek, pogrzebowych i emerytur

JEFFERSON Thomas (1743 - 1826) str. 219

• Za Locke - człowiek posiada niezbywalne prawa, które powinny być chronione przez państwo, legalna władza powstaje w wyniku umowy między ludźmi

• Prawa naturalne tworzą system sprawiedliwości, a nie tylko są sumą nakazów moralnych, chciał respektowania przez społeczeństwo polityczne naturalnych praw jednostki: życia, wolności, własności, swobody sumienia, dążenia do szczęścia

• Z praw naturalnych wynikają prawa do wolności słowa, zgromadzeń i petycji

• Gdy władza państwowa nie jest w stanie zagwarantować tych praw, to obywatele mają prawo siłą ją usunąć

• Zwolennik demokracji politycznej (przedstawiciel demokratycznego kierunku rewolucji amerykańskiej), suwerenności narodu, głosił potrzebę ograniczenia władzy prezydenta i szerokiej autonomii stanów

• Propagator koncepcji demokracji agrarnej

• Potępiał niewolnictwo (choć sam miał niewolników), prześladowanie Indian i opowiadał się zdecydowanie za równością między ludźmi

SIEYES Emmanuel Joseph (1748 - 1836) str. 419

• Duchowy ojciec Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela i Konstytucji Francuskiej

• „Stan trzeci” to suwerenny naród francuski (wszystkie warstwy oprócz najbardziej uprzywilejowanych)

• Największym wrogiem narodu, wolności i równości jest monarchia absolutna (gwarant przywilejów stanowych)

• Ludzie rodzą się wolni i równi co do swych praw, wszelkie różnice mogą być usprawiedliwione tylko dobrem wspólnym

• Celem każdego związku politycznego ochrona wolności, własności i bezpieczeństwa, które są przyrodzonymi i nieulegającymi przedawnieniu prawami każdego człowieka

• Władza publiczna pochodzi od narodu, stąd niezbywalne prawo do oporu przeciwko uciskowi, ale u władzy tylko posiadający majątek i wykształcenie, bo są oni gotowi do jej sprawowania (odrzucał demokrację bezpośrednią, powszechne prawo wyborcze)

• Naród jest suwerenem, ale działa tylko za pośrednictwem przedstawicieli wybranych do Zgromadzenia w wyborach z cenzusem majątkowym i wykształcenia, przedstawiciele narodu są tożsami z narodem

• Świętość i nienaruszalność własności, negacja własności feudalnej (z przywileju)

BONALD Louis Gabriel Ambroise de (1754 - 1840) str. 45

• Teoretyk kontrrewolucji i teokracji, przeciwnik Reformacji, Oświecenia, rewolucji mieszczańskiej - stąd idea „faktu oczywistego, wolnego od jakiegokolwiek zarzutu”

• Faktem takim język-myśl, który stanowi wraz z tradycją warunek dla trwania społeczeństwa, podobnie jak władza i prawo, pochodzące od Boga (powinny być zgodne z jego wolą)

• Z woli Boga „naturalny porządek” (instytucja rodziny, państwa, Kościoła), instytucje zdeterminowane przez odwieczne prawo natury, które odnosi się do wszystkich osób w całości, więc nie ma indywidualistycznego charakteru (prawo natury tożsame z: naturą rzeczy, prawem powszechnym, cywilizacją i anciem regime)

• Odrzucał idę umowy społecznej - państwo bierze się z naturalnej skłonności do łączenia się wzajemnie oddziałujących (dzięki prawu jako „stosunkom koniecznym”) analogicznych bytów ludzkich, to podobieństwo tworzy spójnię i harmonię między z natury nierównymi jednostkami (istota prawdziwego i prawowitego porządku społecznego, zapisana w religii katolickiej, polega właśnie na istnieniu tej hierarchii)

• Odróżnił „prawo legitymowalne” (wyrażające boski ład) od „prawa legalnego” (z ustaw, niekoniecznie wyrażających ten porządek) - dlatego państwo powinno dla porządku współdziałać z kościołem, przeciwstawić się rewolucji, bo rodzi ona „parodię” (mit wolności i równości)

• Negował wszelkie przejawy liberalizmu, chciał monarchii absolutnej, korporacjonizmu i monoteizmu religijnego

SVAREZ Karl Gottlieb (1746 - 1798) str. 454

• „Największy pruski ustawodawca”

• Reformował sądownictwo miejskie, stworzył projekt systemu kredytowania majątków ziemskich (nowe środki dla gospodarstw rolnych dzięki instytucji listów zastawnych i powołaniu wspomaganego przez państwo banku hipotecznego)

• Chciał godzić rządową ideę nienaruszania społecznego status quo z postulatami europejskiego iusnaturalizmu - prawo natury zawiera fundamentalne reguły rządzące zgodnym z rozumem i religią, zdrowym społeczeństwem

• Władza powinna wydawać ustawy zgodne z zasadami prawa natury, powinna dążyć do ujednolicenia prawa (ze względu na porządek wewnętrzny państwa)

• Zwolennik kodyfikacji jak najliczniejszych dziedzin prawa, ale przy stosowaniu przepisów kazuistycznych (uniknie się niejasności i wieloznaczności prawa, a tym samym uchroni ludzi przed samowolą i uznaniowością władzy)

MAISTRE Joseph Marie de (1753 - 1821) str. 282

• Teoretyk kontrrewolucji, teokracji, ultramontanizmu, „O papieżu”

• Wpływ koncepcji chrześcijańskich (Augustyn), starożytnych (Platon), mistycznych i ezoterycznych i prawnonaturalistycznych (Hobbes)

• Historiozofia oparta na założeniu, że celem dziejów jest dopełnianie polegające na powrocie wszystkich bytów do prajedności (zjednoczenia w Bogu - najwyższy byt, czyli pradusza, z której wyłoniła się hierarchia pozostałych bytów)

• Najniższym bytem skażona grzechem dusza ludzka, którą do jedności z Bogiem doprowadzić może tylko budowanie wspólnoty politycznej, narodowej, religijnej

• Punkty zwrotne w historii świata (formuła koła): powstanie świata z woli Boga, pojawienie się grzechu, potop, przyjście na świat Chrystusa, Średniowiecze, Reformacja, Oświecenie, Rewolucja, drugi Mesjasz, apokatastaza - utracenie w toku dziejów jedności duchowej doprowadziło do rewolucji, którą poprzedziło krytykowane Oświecenie i Odrodzenie, ostatni pozytywny etap to Średniowiecze, gdzie symbolem był autorytet papieża oparty na idei pax i ordo

• Niezbędna apokatastaza, bo nagromadziło się za dużo grzechu i trzeba wyeliminować tę „schizmę bytu”(rewolucję, przeczącą prawdziwemu porządkowi, nierzeczywistość)

• Rewolucja boską karą za zbrodnie i szaleństwa od Reformacji (ateizm, racjonalizm, empiryzm) i kara Francji za sprzeniewierzenie się misji obrony katolicyzmu

• Odrzucał mieszczańską koncepcję stanu natury, umowy społecznej, teorię podziału władzy, skażony grzechem człowiek elementem odwiecznego społeczeństwa, a jego miejsce jest zawsze w określonej grupie, nie ma ludzi jako takich (są np. Francuzi)

• Przezwyciężenie rewolucji przez powrót do stanowego społeczeństwa Średniowiecza, na czele władca absolutny (pozytywny kat i inkwizytor), to najlepszy ustrój, gdy papiestwo stoi dodatkowo na straży tradycji i ładu moralnego

BABEUF Francois-Noel (1760 - 1797) str. 23

• Komunista i rewolucjonista, krąg francuskiego oświecenia

• Najważniejszą wartością w życiu społecznym szczęście ludu wynikające z urzeczywistnienia ideału równości, która realizuje się nie w formalnoprawnym aspekcie, lecz materialnym i nie przez rozdrobnienie i upowszechnienie własności, lecz przez jej całkowite uspołecznienie jako gwarantem równości

• Chciał zniesienia prawa dziedziczenia, zaprowadzenia wspólnotowego zarządzania zakładami wytwórczymi i ziemią (nie może być własnością jednostki, bo prawowitym jej właścicielem jest cały naród), źródło nierówności to też handel i wolna konkurencja i powinny one zniknąć wraz z pieniądzem

• Najistotniejszy element przemiany: utworzenie centralnego systemu przyjmowania i dystrybucji dóbr, środki gromadzone w państwowych magazynach i dzielone przez urzędników po równo, bo każdy ma taki sam żołądek, równość dotyczy podziału, a nie wysiłku włożonego w wytwarzanie, bo od każdego wymagał wg możliwości

• Urzeczywistnienie równości zależy od państwa, w którym władzę sprawuje lud, ale nie rządzi, bo brak mu odpowiedniej świadomości, dlatego też obaleniem reżimu winna się zająć wąska grupa ludzi, która w imieniu ludu pokieruje rewolucją i zaprowadzi nowy ład poprzez dyktaturę („nie można robić rewolucji bez rewolucji” - Robespierre) - wprowadzenie zasad demokracji od razu mogłoby doprowadzić do powrotu starego porządku, bo lud nie jest przygotowany do właściwego zinterpretowania wydarzeń i prawidłowego określenia własnego interesu

CZARTORYSKI Adam Jerzy (1770 - 1861) str. 83

• Polityk o konserwatywno-monarchistycznych zapatrywaniach

• Poglądy w zależności od zmiennej sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej

• Początkowo projekt reorganizacji Europy na zasadzie sprawiedliwości i moralności chrześcijańskiej, równowagi sił i praw narodowych: utworzenie trzech federacji (słowiańskiej, niemieckiej, włoskiej) należących do Ligi Europejskiej pod przewodnictwem Rosji i Anglii (Polska w ramach federacji słowiańskiej)

• Zwolennik monarchii, choć nie odrzucał demokracji, coraz bardziej konserwatywny z czasem, orędownik oświaty o charakterze wielonarodowościowym (pogłębia wartości narodowe, kultywuje tradycję), reformy ustroju (likwidacja arbitralności władzy, uproszczenie administracji, odpowiedzialność jednoosobowego kierownictwa, powołanie rady ministrów jako organu kolegialnego)

• Potem zerwanie z caratem i sprawy społeczne (np. asymilacja Żydów), odrzucał rozwiązania rewolucyjne, sprzeciwiał się egalitaryzmowi majątkowemu, podkreślał potrzebę wolności i swobody działania jednostek, za uwłaszczeniem chłopów, żarliwy katolik (religia i kościół fundamentem życia społecznego - „katolicyzm nie z miłości do Ojczyzny, ale patriotyzm z miłości Boga”), dążył do umiędzynarodowienia sprawy polskiej, chciał poparcia mocarstw i opinii publicznej, przeciwny próbom zbrojnym

NAPOLEON I Bonaparte (1769 - 1821) str. 321

• Doktryna bonapartyzmu (plebiscytarnej dyktatury „szefa narodu”)

• Szef narodu powołany nie na skutek zwycięstwa swej ideologii, lecz z powodu swoich kwalifikacji osobistych, kieruje opinią publiczną, nie uczestniczy w jej debatach, jest pośrednikiem w walce interesów ponad partiami

• Jednostka powołana przez lud uosabia wolę ludu i kieruje wolą ludu, stoi ponad prawem, a w imię celów politycznych wolno jej naruszać prawo

• Sposobem wyrażania woli ludu jest plebiscyt, a nie decyzja parlamentu

• Na piedestał wynosi hasła rewolucji francuskiej (suwerenność ludu, wolność, równość, niechęć do ancien regime), łączy je z jednowładztwem, zespala absolutyzm z koncepcją suwerenności narodu - cesarstwo nie monarchią, lecz udoskonaloną republiką (zwornik w osobie wyłonionego przez lud zapewnia ład)

• Cesarz z woli ludu, a nie bożej łaski, uzasadnia wolą narodu ewentualne zmiany zakresu swojej władzy, niechętny arystokracji rzecznik interesów bogatych chłopów

MULLER Adam (1779 - 1829) str. 313

• Niemiecki romantyzm polityczny

• Poglądy uzasadniające interesy grup feudalnych, krytyka klasycznej ekonomii politycznej i kapitalizmu z pozycji feudalnej, potrzeba interwencji państwa w przemyśle i handlu (Smith bezbożnym materialistą)

• Odrzuca „panowanie pieniądza”, który „zastąpił nasz chleb powszedni i słowo boże”

• Winnym kryzysów gospodarczych i wzrostowi cen jest postęp techniki i podział prac

• W filozofii wątek tomistyczny, m.in. w poglądach na własność (odrzucenie indywidualistycznej koncepcji rzymskiej, przyjęcie, że na właścicielu ciążą pewne obowiązki społeczne, stąd idea powrotu do praw germańskich tzw. Ordnungsdenken)

• Państwo organizmem społecznym, niezależnym od jednostki, organizującym całe jej życie: „nie manufakturą, mleczarnią, towarzystwem asekuracyjnym, merkantylną społecznością, lecz wewnętrznym związkiem fizycznych i duchowych potrzeb, całego bogactwa duchowego i fizycznego, całości wewnętrznego i zewnętrznego życia narodu”

• W nawiązaniu do Burke'a i Maistre'a - państwo musi być stanowe i absolutne, ponieważ takim je stworzyła historia

• W oparciu o etykę chrześcijańską: powinno zatroszczyć się o niższe warstwy społeczne

LAMENNAIS Hugues Felicite Robert de (1782 - 1855) str. 257

• Duchowny, radykał społeczny, „Słowa wierzącego”

• Potępiał reformację, filozofię oświeceniową, rewolucję francuską i jej konsekwencje

• Wyższość racji katolicyzmu - inne doktryny spłycają religijność, wywołują sceptycyzm i prowadzą do ateizmu, zwłaszcza „rozum indywidualny” Oświecenia, a także koncepcja umowy społecznej Rousseau

• Alternatywą dla rozumu indywidualnego jest nieomylny rozum uniwersalny, wspierany objawieniem boskim

• Zwalczał gallikanizm, eksponując autorytet papieża, zwolennik ultramontanizmu (papież to jedyna realna siła, która może się przeciwstawić rządowi, a ponieważ państwo nie otacza Kościoła opieką, Kościół powinien bronić się sam mocą autorytetu papieża - uzasadnienie dla rozdziału Kościoła od państwa)

• Kwestia stosunków państwo-Kościół - instytucjonalnej niezależności mogło zapobiec tylko poparcie idei całkowitego rozdziału od państwa, stąd odstąpić od obrony monarchii i bronić interesów katolicyzmu we współpracy z liberałami

• Konsekwentny w obronie wolności prasy, rozdziału Kościoła, swobody głoszenia przekonań politycznych (stąd jego spór z papieżem Grzegorzem XVI), zdecydowana krytyka rządów despotycznych

• Językiem biblijnych proroków, pisał o nadejściu rządów nowych czasów - ludy wyzwolą się od tyranii i despotyzmu, autor rewolucyjnej książki, która w pewnej mierze chwaliła wszystko, co w encyklice ganił papież Grzegorz XVI

• Ostatecznie zerwał z Kościołem, ale zapoczątkował kierunek liberalizmu katolickiego

JASTRZĘBOWSKI Wojciech Bogumił (1799 - 1882) str. 220

• Rzecznik idei wspólnoty europejskiej, „Projekt do Konstytucji Europejskiej”

• Wizja europejskiej federacji opartej na eliminacji „zawiści i chciwości między narodami i władcami” (główne źródło konfliktów)

• Warunkiem ustanowienie gwarantującego równowagę sił militarnych i politycznych Kongresu Europejskiego (instytucja reprezentująca zjednoczoną Europę, permanentnie obradująca, stoi na straży pokoju, bezpieczeństwa, respektowania zasady równości członków federacji bez względu na religię, majętność itd.)

• Przewidywał likwidację granic między państwami federacyjnymi

• Szczególnie istotna idea rozbrojenia, przesłanką „wieczystego przemierza” umieszczenie arsenału państw federacji w tzw. krwawych miejscach pod kontrolą wspólnoty, użycie broni bez zgody wspólnoty karane przez Kongres (np. pozbawienie praw obywatelskich) - nie oznacza to całkowitego pacyfizmu, bo chciał wspólnej armii (Straży Praw)

• Wpływ ideologii liberalnej - oparcie federacji na zasadzie swobody głoszenia poglądów politycznych, prowadzenia działalności gospodarczej (wolność w wymianie towarowej, co oznacza likwidację barier celnych)

COMTE August (1788 - 1857) str. 73

• Twórca filozofii pozytywistycznej, prekursor socjologii, „Metoda pozytywna w 16 wykładach”, „Rozprawa o całokształcie pozytywizmu”, „O duchu filozofii pozytywnej”

• Odrzucił metafizykę, poznanie zajmujące się jedynie przedmiotami rzeczywistymi i kwestiami dostępnymi umysłowi, pozytywista winien się zająć rozważaniem zagadnień utylitarnych i działać na rzecz lepszego życia

• Cel wykładów: koordynacja sześciu zasadniczych dyscyplin nauki (matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia, socjologia - kryterium stopień ogólności)

• Pozytywizm nie był tradycyjną filozofią - stawiał sobie cele praktyczne (przekonanie o konieczności reform, bo społeczeństwo przechodzi kryzys spowodowany „anarchią umysłową”, którą można usunąć przez nowy system idei, odzwierciedlający współczesny stan rozwoju ludzkiego umysłu i nauk szczegółowych)

• Ewolucja społeczna na 3 etapach: teologicznym (fikcyjny, tłumaczenie zjawisk przez odwołanie do bóstw i duchów), metafizyczny (abstrakcyjny, abstrakcyjnymi ideami i faktami) i pozytywny (naukowy) - był propagatorem przejścia z 2 do 3, gdzie zjawiska będą badane i wyjaśniane w sposób naukowy

• Człowiek dzięki dojrzałości wyzwoli się od religii i innych iluzji, ale nie może funkcjonować bez filozofii życia (utrzymuje ona ład społeczny), stąd konieczność budowy świeckiego systemu „wspólnych idei moralnych” (odzwierciedlenie normatywnego charakteru wszystkich stosunków społecznych i powszechnie akceptowanego systemu wartości, bez których nie może istnieć ład społeczny)

• Koncepcja kościoła pozytywizmu (zapożyczenia z katolicyzmu), trójca święta: „Wielkie Środowisko” (przestrzeń), „Wielki Fetysz” (kula ziemska), „Wielki Byt” (ludzkość), święci to np. Platon, Smith, Kopernik, papieżem sam Comte

FIELD David Dudley (1805 - 1894) str. 119

• Ojciec amerykańskich reform ustawodawczych

• Konsekwentnie działał na rzecz ujednolicenia systemu sądowniczego i prawnego Stanów Zjednoczonych, będąc pod wpływem Benthama (dążenie do skodyfikowania podstawowych gałęzi prawa, zwłaszcza procedury cywilnej i karnej)

• Istnieje potrzeba zapewnienia przez władzę istnienia jasnych i zrozumiałych dla obywateli regulacji prawnych

• Nowojorski ustawodawca przyjął projekt kodeksu postępowania cywilnego, który stworzyła komisja Fielda, potem oddziaływanie jego 5 kodeksów było dużo większe i przekroczyło granice stanu Nowy Jork, trafiając nawet do Wielkiej Brytanii

DONOSO Cortes Juan Francisco M. (1809 - 1853) str. 98

• Ideolog kontrrewolucji i konserwatyzmu

• Od racjonalistycznego liberalizmu do konserwatyzmu i reakcjonizmu, krytyk indywidualizmu, nominalizmu, socjalizmu, stąd pesymizm w ocenie rzeczywistości rewolucyjnej i porewolucyjnej w Europie, bo natura ludzka skażona jest grzechem

• Rewolucja to ogniowo boskiego planu opatrznościowego, więc nie można jej uniknąć, ale można zmniejszyć skutki („to sami ludzie sprowadzili na siebie to nieszczęście”)

• Dwa sprzężone „wędzidła na ludzi”: wewnętrzne (religia), zewnętrzne (władza polityczna) - wzrost jednego osłabia drugi i na odwrót

• We wzroście zewnętrznego możliwa tyrania i rewolucja, charakterystyczne dla czasów nowożytnych, przeciwieństwem pozytywnie oceniane średniowiecze

• Zgubne zjawiska: liberalizm (zaprzeczenie prawdziwej wolności), racjonalizm (filozofizm jako rodzaj szaleństwa), socjalizm (pycha, barbarzyństwo), parlamentaryzm (niesłuszny podział władzy jako zaprzeczenie jedynowładztwa)

• Z pożytkiem dla dobra publicznego złym zjawiskom może zaradzić dyktatura (nie jest najlepsza, bo ogranicza wolność) - powinna być „dyktaturą rządów” (idąca z góry, szpady, szlachetniejsza, porządek) a nie „dyktatura spiskowców” (idzie z dołu, sztyletu, chaos)

• Szczególną rolą w przywróceniu ładu zatraconego przez współczesnych ma Kościół - „nieomylny organ wszystkich dogmatów i prawd”

HERCEN Aleksander Iwanowicz (1812 - 1870) str. 189

• Rosyjski myśliciel demokratyczny, przedstawiciel opozycji antycarskiej, bliski okcydentalizmowi, ale bardziej słowianofilstwo

• Koncepcja „socjalizmu rosyjskiego”: socjalizm utopijny, filozofia Cieszkowskiego (racjonalizm z irracjonalizmem, immanencja z transcendencją, postęp z tradycją, chrześcijaństwo z socjalizmem), mistycyzm, chiliazm

• Przejście od epoki „bezpośredniości” (starożytność) poprzez etap „refleksji” (średniowiecze) ku najwyższemu stadium rozwoju (socjalizm - zaprzeczenie burżuazyjnego indywidualizmu)

• Krytyk liberalizmu, kapitalizmu (pokłosie renesansu), dlatego trzeba rewolucyjnych przeobrażeń, do których nie nadaje się Zachód (skażony liberalizmem), lecz feudalna Rosja, która ma znaczny potencjał twórczy i zalążek nowego ustroju (chłopska gmina)

• Rosji pomoże także władza państwowa, jeżeli podejmie się reform (a jest na nie szansa przy polityce wewnętrznej Aleksandra II), nadzieja także w inteligencji (poczucie dziejowej misji Rosji, która jest niedoceniana przez innych)

• Rosja ma predyspozycje do odrodzenia zasad ludzkości (np. sprawiedliwości)

• Ważna rola jednostek, gdy mają „zasadę osobowości” - wybitne cechy indywidualne, stąd przeciwnik teorii Hegla o „rozumnej” historii, wierzył w możliwość przeskoczenia pewnych etapów rozwoju

KETTELER Wilhelm Emanuel von (1811 - 1877) str. 234

• Katolicka koncepcja rozwiązania kwestii robotniczej dzięki naukom Tomasza z Akwinu

• Prawo własności prywatnej fundamentem „porządku naturalnego, wynika z prawa naturalnego, bo człowiek przez to samo, że jest obowiązany do podtrzymywania życia, uzyskuje prawo do posiadania rzeczy na własność”, ograniczone do posiadania, bo jedynym właścicielem jest Bóg, ograniczone może być przez prawo innych ludzi do życia (w niezbędnej potrzebie dobra mogą zostać uznane za wspólne), a także przez obowiązek miłości do bliźniego (nie można do niego przymuszać przez prawo)

• Stosunki produkcyjne i społeczne z pozycji ekonomii - kwestia robotnicza sprowadza się do środków utrzymania, skoro robotnicy utrzymują się z własnej pracy, to problem sprowadza się do odpowiedniego wynagradzania za płacę (by nie było biedy)

• Praca towarem, a jego cena (płaca) poddana jest działaniu praw rynku, nadmierna podaż rąk do pracy wpływa na obniżenie płacy

• Liberalizm głoszący wolną konkurencję odbiera ochronę zawodową (średniowieczne cechy) - koncepcja zbliżona do Lassalle'a i jego spiżowego prawa płacy roboczej

• Krytyk liberalizmu w odwołaniu do Akwinaty - koncepcja ograniczonej natury istot ludzkich, naturalny i organiczny charakter związków łączących ludzi (liberalizm destrukcyjnie wpływa na istnienie tych więzi)

• Krytyk socjalizmu (podobnie do liberalizmu), bo uderza w prawo prywatnej własności i antychrześcijański, ateistyczny i antyklerykalny niemal tak samo jak liberalizm

• Program organicznej koncepcji społeczeństwa: stworzenie ustawodawstwa pracowniczego (obrona robotników), celem interwencji państwa utworzenie korporacyjnej (organicznej) struktury społeczeństwa, utworzenie współczesnych cechów (socjalne ustawodawstwo państwowe zastąpione przepisami korporacjami, które dostaną moc prawa i interwencja państwa stanie się już zbyteczna)

WINDSCHEID Bernhard (1817 - 1892) str. 478

• Przedstawiciel niemieckiej pandektystyki, nauka recypowanego prawa rzymskiego

• Prawników nie powinny obchodzić etyczne, polityczne i ekonomiczne rozważania, do nauki prawa należy wyłącznie dogmatyka prawa

• Z prawa ustawowego i zwyczajowego należy wyabstrahować instytucje i pojęcia prawne, które, posiadając niezależny i uniwersalny byt, mogą znaleźć zastosowanie do konkretnych przypadków

• Operowanie tylko metodą formalno-dogmatyczną

• Jego podręcznik Pandektów, na pewnych terytoriach, traktowany był na równi z ustawą, odegrał też ważną rolę w tworzeniu pierwszego projektu BGB

• Rozwinął „teorię woli” Savigny'ego - zasadniczy element prawa podmiotowego stanowi psychologicznie pojęta wola podmiotu uprawnionego

BUSZCZYŃSKI Stefan (1821 - 1892) str. 56

• Ideolog jedności kontynentu europejskiego, „Słowiańska sprawa polska…”

• Kontynent w kryzysie w XIX w, a uzdrowić można go tylko przez zniesienie „przeszkód naturalnych” w stosunkach między państwami, wynikające z uświadomienia sobie korzyści ze współpracy międzynarodowej (otwarcie granic, swobodny przepływ ludzi i towarów)

• Wzorem zmian: federacyjne USA i Szwajcaria

• Szczegółowe zasady funkcjonowania: Etnopolia (podstawowa jednostka polityczna, niezależna, organizm ustrojowy obejmuje „narodową powszechność”), władza należy do Ciała Mezagorycznego (zbiorowa reprezentacja), zjednoczenie narodów w Cenopolię ze wspólnym przedstawicielstwem (Rada Cenopoliczna) o ograniczonych kompetencjach, powstanie Arcykróla (5 lat kadencji) i Najwyższy Trybunał Powszechnej Ufności (arbitraż), na straży Związek Fenorytów (gwarant wolności, równości, braterstwa i jedności narodów - Stanów Zjednoczonych Europy)

NIETZSCHE Friedrich Wilhelm (1844 - 1900) str. 323

• Krytyk kultury i cywilizacji, „Narodziny Tragedii”, „Ludzkie, arcyludzkie”, „Wiedza radosna”, „Tako rzecze Zaratustra”, „Poza dobrem i złem”, „Z genealogii moralności”

• Wpływ Schopenhauera, Darwina, Specnera, pokrewieństwo Stirnera, Heraklita z Efezu, antropologii sofistów, historiozofii Heraklita i stoików, dostrzegł symptomy przeobrażenia się kultury Zachodu (powód: komercjalizacja, demokratyzacja)

• Trzy okresy twórczości: kult sztuki, kult nauki, kult siły i indywidualności

• Dwa pierwiastki w życiu Greków: duch apolliński i dionizyjski, przeciwstawienie się w duchu tego pierwszego drugiemu to aktywny i bohaterski element

• Inspirowany darwinizmem i Schopenhaurem: poznanie ludzkie, jak wszystkie czynności człowieka, wypływa z potrzeb życiowych i jest nim podporządkowane

• Relatywistyczna teoria poznania i wartości, koncepcja moralności (człowiek ma 1 obowiązek, zrealizować tkwiącego w nim nadczłowieka, który przezwycięży „ludzką naturę”, odrzuci „instynkt stadny” pospolitej moralności i stanie się panem własnego istnienia, zdolny uniknąć zwyrodnienia, dekadencji, bo ma „wolę mocy” i zapanował nad namiętnościami, odrzucił resentyment, wzniósł się ponad bezsensowną zmienność rzeczy i naznaczył naturę piętnem własnej twórczości)

• Każdy ma moralność jaką ma naturę (słaba lub silna, więc niewolników lub panów) - u panów „dobry” i „zły” to „szlachetny” i „nikczemny” (dostojność, godność, stanowczość, sprawność, pewność, bezwzględność w osiąganiu celów), u niewolników (pożyteczne dla społeczności słabych i bezsilnych: litość, miękkość, uległość altruizm, silni są groźni i „źli” - moralność stadna, wyraz potrzeb stada)

• Współczesnych cechuje moralność niewolników (zwyrodnienie, dekadencja), bo chcą równości, wolności, wartości moralnych w normach prawnych

• Stado narzuca swoje wartości wszystkim i udaje mu się to przez chrześcijaństwo (ma resentyment niewolników), także demokracja i socjalizm pomagają, dlatego trzeba odrzucić uniwersalny i absolutny system moralny, bo to degeneracja, a moralności panów odpowiada ruch życia wznoszącego się, nowa hierarchia systemów moralnych, żeby stado nie mogło narzucać swego systemu ludziom wyższego typu

• Stan poza dobrem i złem, wznieść się ponad moralność stada

LIMANOWSKI Bolesław (Janko Pokań) (1835 - 1935) str. 270

• Główny ideolog PPS-Frakcji Rewolucyjnej (socjalizm niepodległościowy lub nowoczesny socjalizm), „Socjalizm, demokracja, patriotyzm”

• Zagadnienie walki o ustrój socjalistyczny i niepodległość Polski („niepodległość narodu jest najwyższą potrzebą i najpierwszą koniecznością, bez niej nie ma wolności politycznej, a bez tego marzeniem pozostaną pragnienia odmian socjalistycznych w ustroju społeczno-politycznym narodu”

• Niepodległość celem ostatecznym, socjalizm środkiem do jej uzyskania

• Przeciwnik teorii walki klas Marksa - antagonizmy oddalają od niepodległości

• Rzeczpospolita miała być demokratyczną republiką o szerokim samorządzie (zapewni wszystkim wolność i równość), związaną unią polityczną, gospodarczą i kulturową z Litwą, Ukrainą i Białorusią, co umocni jej znaczenie międzynarodowe

• Powojenna Europa będzie wolna od dyktatur, społeczeństwa kierowane socjalistycznymi zasadami tworzą braterskie przymierze na podstawie równości i wolności

FAGUET Emile (1847 - 1916) str. 113

• Klasyczny liberał, „Liberalizm”, „Kult niekompetencji”

• Konserwatywny odcień liberalizmu, teza uzasadniająca konieczność przekazania władzy i stanowienia praw kierownictwu o odpowiedniej wiedzy fachowej

• Do sprawowania władzy predysponowani są ludzie kompetentni

• Wybory powszechne umieszczają w parlamencie jednostki przypadkowe, niekompetentne (wada demokracji, którą cechuje „kult przeciętności”, kreowanie niekompetentnych polityków), opowiadał się za odgórnym, bardziej biurokratycznym, trybem powoływania państwowych funkcjonariuszy stanowiących prawo

• Ustawodawca powinien posiadać znajomość obyczajów narodu, usposobień i temperamentów ludności, być wyzwolony z wszelkich namiętności, kierować się jedynie „fachowością” w swej misji historycznej, powinien stanowić prawa liberalne i gwarantujące jednostkom wolność

• Państwo to zło konieczne, powinno ograniczyć się do ochrony obywateli, główny zakres działania to policja, wymiar sprawiedliwości i obrona, 2 funkcje (zewnętrzna - obrona przed innymi społecznościami i wewnętrzna - daje spokój i porządek)

• Zewnętrzną funkcję realizuje armia (symbol jedności, zwartości i wolności społeczeństwa), instytucja, w której ramach osiąga się praktyczną i autentyczną demokrację społeczną, wyrażającą się w równym podporządkowaniu się wszystkich i równym ponoszeniu obowiązków, niemożliwe stworzenie kultury i postęp bez dobrze zorganizowanej i opartej na powszechnym udziale armii

KOŹMIAN Stanisław (1836 - 1922) str. 250

• Polityk środowiska „stańczyków”, „Teka Stańczyka”

• Myśl lojalistyczna (opowiadał się za ograniczeniem walk narodowowyzwoleńczych, zwłaszcza uznał za zgubną ideę „nieprzerwalności powstania”)

• Utrzymaniu bytu narodu sprawą najważniejszą w warunkach braku państwa i wymaga stałej i wytężonej pracy, której służył jego program „trójlojalizmu”

• Założył utrzymanie bytu narodowego, a nie dążenie do niepodległości („Teoria utrzymania ducha przez niszczenie ciała nie powinna, nie może zamieniać się w życiu narodu w niszczenie ducha dla utrzymania ciała” - narodem ten, który zachowując byt posiadał elity świadome swej powinności, zdolne osiągać co możliwe i dostępne)

• „Trójlojalizm” zakładał wyparcie z procesu podejmowania decyzji marzeń i uczuć oraz uznanie istniejącego stanu rzeczy

• Propozycja zmian w stosunkach międzynarodowych: minimalizacja roli państw w procesach decyzyjnych (państwa nie wyłącznymi autorami, ale uczestnikami ładu międzynarodowego, wymagającego zachowania własnego bytu politycznego, uzasadniając potrzebę wzmacniania własnej potęgi duchowej i materialnej oraz wzmacnianie się kosztem słabszych narodów)

HUBER Eugen (1849 - 1923) str. 205

• Szwajcarski cywilista, twórca ZGB (jasny, elegancki język, harmonia tradycji romanistycznej z prawem rodzinnym)

• Tradycja pandektystyczna, wpływ neohistoryzmu Gierkego i szkoła wolnego prawa z przełomu XIX i XX w. (Ehrlich, Kantorowicz, Geny)

• Odszedł od czystego pozytywizmu ujmowania tematu, zbliżając się do koncepcji uznającej prawo za strukturę dynamiczną, którą kształtują nie tylko ustawy, lecz też zwyczaje i orzecznictwo sądów

• Opowiadał się za uwzględnieniem w ustawodawstwie narodowych tradycji prawnych

• Opracował koncepcję „realności prawa” - przepisy kreowane przez władzę nigdy nie będą w stanie odzwierciedlać rzeczywistego porządku prawnego (ze względu na jego złożoność i dynamizm stosunków społecznych) przy pomocy statycznych norm, stąd luki prawne nie wynikają z opieszałości czy błędów, lecz są stanem naturalnym (trzeba więc upoważnić sędziego do jawnego tworzenia norm prawnych koniecznych do rozstrzygnięcia w danej sprawie - postulat zrealizowany w ZGB, a nawiązujący też do koncepcji wolnego prawa, powodował wykształcanie się prawa sędziowskiego)

• Sprzeciwiał się stechnicyzowanemu językowi prawnemu stosowanemu w legislacji, a niezrozumiałego dla przeciętnego obywatela

BOBRZYŃSKI Michał (1849 - 1935) str. 41

• Przedstawiciel polskiego konserwatyzmu (pozytywistycznego)

• Państwo to „najwyższy związek organiczny”, w którym zachodzą określone procesy dziejowe, a rolą historyka jest „zebranie faktów dziejowych” (do ich analizy stosować wyniki nauk społecznych i politycznych)

• Periodyzacja dziejów państwa: państwo patriarchalne, patrymonialne, nowożytne (państwo prawa)

• Opowiadał się za „silnym rządem” w państwie, co oznacza sprawną władzę wykonawczą, jej brak stanowi w historii „błąd” niszczący „równowagę” polityczną i społeczną państwa, opartą na hierarchicznych podziałach społeczeństwa i stabilizowaną przez prawo własności

• Przyczyny upadku państwa polskiego w XVIII w: zanik instytucji życia zbiorowego, brak silnego rządu (naród „kaleką”), nie chciwość zaborców, lecz nasza anarchia

• Odzyskanie niepodległości to efekt przebiegu i wyniku wojny światowej, nie postawa własna Polaków (czynnik drugorzędny)

• W wolnej Polsce trzeba wyłonienia silnej władzy wykonawczej i nieustannej pracy organicznej obywateli

ŚWIĘTOCHOWSKI Aleksander (1849 - 1938) str. 456

• Przedstawiciel ideologii polskiego pozytywizmu i liberalizmu

• Tradycja („polip toczący ludzkie mózgi”) nie może stanowić podstawy do racjonalnych rozważań o kondycji i potrzebach społeczeństwa polskiego

• Zamiast romantycznej idei zrywu narodowego, koncepcja drogi do wolności (praca organiczna i lojalność wobec caratu)

• Krytyka szlachty i tradycji szlacheckiej, która jest odpowiedzialna za upadek kraju

• Przeciwnik polskiego socjalizmu - oddala niepodległość Polski

• Trzeba się skupić na oświacie polskiego chłopstwa i opieką nad nimi, autentycznie zainteresowany losem, warunkami życia i pracy proletariatu

• Rzecznik tolerancji religijnej, obrońca przekonań i swobody wymiany poglądów, zwalczał przejawy antysemityzmu (cenił Żydów za przedsiębiorczość i talenty)

• Zbliżył się do ND, podjął problem narodu, który definiował w sposób solidarystyczny (wspólnota pracodawców i przedsiębiorców)

• Opowiadał się za ekspansją gospodarczą narodu („podbój przemysłowo-handlowy), naród żyje i rozwija się, gdy jako rodzaj przedsiębiorstwa przynosi zysk, a także wtedy, kiedy straty ponosi konkurent na rynku, czyli inny naród-przedsiębiorstwo

PLECHANOW Gieorgij Walentynowicz (1856 - 1918) str. 364

• Główny przedstawiciel rosyjskiego marksizmu, „Socjalizm i walka polityczna”

• Dziejowa konieczność przekształcenia się kapitalizmu w socjalizm

• Przemiany historyczne zależne od rozwoju narzędzi pracy (umiejętność ich wytwarzania określa swoistość gatunku ludzkiego i więzi społecznej)

• Poziom sił wytwórczych określa poziom umysłowy społeczeństwa i poziom techniki, który udoskonala produkcję, człowiek nieustannie się zmienia pod wpływem okoliczności zewnętrznych, nie ma żadnej niezmiennej natury ludzkiej

• Na podstawie poziomu sił wytwórczych utrwalają się stosunki produkcji, ich wpływ formułuje instytucje polityczne, psychikę społeczeństwa, formy ideologiczne

• Krytycznie odnosił się do bolszewizmu - proletariat powinien współpracować z burżuazją w walce o cele demokratyczne, bo jest ona zainteresowana w zniesieniu absolutyzmu, europeizacji Rosji, ustanowieniu liberalnych instytucji

• Najbliższym celem powinna być rewolucja ogólnonarodowa, nie tylko socjalistyczna

• Potępiał przewrót bolszewicki - po rewolucji burżuazyjnej nie powinna od razu dokonać się rewolucja proletariacka, zarzucał Leninowi blankizm, jakobinizm, woluntaryzm oraz dążenie do spiskowego przyspieszenia rozwoju społecznego

• Nie pokładał nadziei w chłopstwie jako sojuszniku proletariatu (przeciwnie Lenin)

HERZL Theodor (1860 - 1904) str. 191

• Twórca doktryny syjonizmu

• Na skutek nasilenia antysemityzmu uznał stworzenie państwa żydowskiego za „konieczność światową”, bo kwestia żydowska przestała być sprawą religijną i społeczną, stała się kwestią narodową

• Opracował zasady nowego państwa: monarchia demokratyczna lub republika arystokratyczna o ograniczonych wpływach rabinów i „wybitnie scentralizowanym samorządzie” oraz sprawiedliwym ustawodawstwie Rady Prawników

• Przeciwnik parlamentu (niekompetentny) - zastąpić kolektywnym i fachowym Zrzeszeniem Żydów („rządziciel”)

• Ustrój społeczny: uspołecznione władanie ziemią, nacjonalizacja środków użyteczności publicznej, solidaryzm mieszkańców, podejmujących wspólne przedsięwzięcia gospodarcze i edukacyjne

• Celem władzy: stworzenie obywatelom „równych możliwości początkowych”, co jest warunkiem ukształtowania się „staronowego” narodu żydowskiego: pracowitego, bogatego, oświeconego, sięgającego do tradycji, żyjącego religijnie, nastawionego pokojowo do innych nacji

VEBLEN Thorstein Bunde (1857 - 1929) str. 470

• Twórca instytucjonalizmu amerykańskiego, „Teoria klasy próżniaczej”

• Krytyk ekonomii neoklasycznej, liberalizmu, darwinizmu społecznego Spencera

• Każde społeczeństwa ma system wartości, narzucony przez wpływowe jednostki

• Proces gospodarczy jako proces społeczny - o kierunkach rozwoju decydują instytucje, czyli dominujące w danym czasie postawy lub koncepcje życia (instytucje prawne itd. to zespół nawyków myślowych i stałych zachowań), gra interesów grup doprowadziła do powstania instytucji (własność, banki, rodzina, ich badaniem zajmuje się ekonomia instytucjonalna wyjaśniająca genezę instytucji, określająca formy ich występowania, ustalająca znaczenie dla gospodarki, podział dochodów, zmiany motywów działania jednostki)

• Instytucje badane interdyscyplinarnie - to ekonomia holistyczna (całościowa)

• Odrzucił filozofię hedonistyczną, przyjął psychologię instynktów (zamiast motywu korzyści własnej z ekonomii neoklasycznej instynkt dobrej roboty, bezinteresowne zainteresowanie, poświecenie się dla innych)

• Krytyk bogaczy (klasa próżniacza) - instynkt posiadania, konsumpcja na pokaz, ostentacyjne próżnowanie, dążenie do zysku, determinacja w zachowaniu dawnych instytucji

• Społeczeństwo rozwija się, kierując się własną logiką (decydujący postęp techniczny, zwiększający ilość dóbr) - przeciw postępowi (dzieło inżynierów i menadżerów) klasa próżniacza ogranicza produkcję, podnosząc ceny i swój zysk (przeciwnie inżynierowie)

• Konflikt między burżuazją a inżynierami, próżniacy mają majątek dzięki sprytowi i sile, akceptacji społeczeństwa, bo nie sprzeciwia się ono zagarnianiu nadwyżek, nastąpiło przewartościowanie postaw (działalność próżniaków wzbudza szacunek i podziw, bogaci lepsi, dążenie robotników do naśladownictwa zapobiega rewolucji)

• Nieobecni właściciele swoją postawą hamują rozwój, niezbędne jest więc zorganizowanie się inżynierów, by usunąć właścicieli z życia społecznego (bierność inżynierów spowoduje dyktaturę, co uchroni próżniaków przed klasą przemysłową, ale za cenę podporządkowania, burżuazja podporządkowała sobie państwo, które przejęło nawyk ostentacyjnej konsumpcji)

DURKHEIM Emile (1858 - 1917) str. 102

• Współtwórca francuskiej szkoły socjologicznej, „Zasady metody socjologicznej”

• Zjawiska społeczne jak rzeczy, czyli bez emocji (Comte), w badaniu zjawisk społecznych metoda pozytywna (jak w naukach przyrodniczych)

• Istnieje świadomość zbiorowa (odrzucił koncepcję atomistyczną), społeczeństwo odrębnym bytem o specyficznych cechach, niewystępujących u pojedynczych jednostek

• Za solidarnością społeczną: jednolitość myśli, działań społecznych, podział pracy, wymuszający współpracę i prawo

• Do nowych form organizacji społeczeństwa trzeba państwa i ujawnienia ideałów społecznych

• 2 rodzaje solidarności: mechaniczna (społeczeństwo pierwotne, jednakowe zachowania, wymuszane przez państwo, uchwalające represyjne prawo karne), organiczna (społeczeństwo przemysłowe, różnorodne działania z podziału pracy, odzwierciedlane w prawie, stąd wielość dziedzin prawa - handlowe, rodzinne, administracyjne i zobowiązań, dla których właściwa jest sankcja restytutywna)

• Nowoczesne państwo: ideały równości, wolności, sprawiedliwości, solidarność organiczna, państwo „administruje” nie rządzi

DUGUIT Leon (1859 - 1928) str. 100

• Negował koncepcję prawa pozytywnego, twórca solidaryzmu

• Człowiek istotą świadomą i społeczną (Durkheim), istnieje odwieczna zasada nakazująca człowiekowi tworzyć solidarność wspólnoty, żyć w społeczeństwie

• Świadome naruszanie norm spotyka się z reakcją zbiorowości, przy niższym rozwoju społecznym grupa odpowiada spontanicznie, nie stosuje środków przymusu, na wyższym poziomie jednostki silne i inteligentne biorą na siebie obowiązek reagowania (przesłanka powstania państwa z jednostek silnych i słabych, rządzących i rządzonych, gdzie rządzący tworzą ramy przymusu i stanowią sankcje)

• Chwila zabezpieczenia norm społecznych przymusem oznacza pojawienie się prawa

• Przepisy prawa: normatywne (nakaz lub zakaz zachowania, wynikają z normy społecznej solidarności i przekształcają się wraz z rozwojem społeczeństwa) lub techniczne (organizują reakcje i sankcje dla norm)

• Państwo nie tworzy prawa, lecz odkrywa żywiołowo tworzące się normy, stąd prawdziwe prawo jest ponad ustawodawcą, reguła normatywna ma swe źródło w świadomości, że pewne czyny konsolidują społeczeństwo, a inne destruują

• O powstaniu norm zgodnie decyduje społeczeństwo, które określa zachowania jednostki jako zbieżne lub rozbieżne z interesem ogółu, jednostka ma bowiem obowiązki wobec społeczności, których zakres zależy od jej pozycji

• Obowiązek dbania o swój rozwój, wspólnota gwarantuje prawo do rozwoju, życie w grupie wyklucza bezczynność, państwo może wymusić aktywność

• Własność w kategoriach społecznych właściciela, obowiązek wykorzystania rzeczy zgodnie z przeznaczeniem (zaniechanie powoduje reakcję władzy, która zmusza)

MAURRAS Charles Marie (1868 - 1952) str. 296

• Ideolog monarchizmu, konserwatyzmu i nacjonalizmu, krytyk oświecenia (zwłaszcza Rousseau), wzorem pozytywizm Comte'a (metoda „empiryzmu organizacyjnego”), poglądy antyscjentystyczne, odwołanie do racjonalizmu Kartezjusza

• Rewolucja francuska wytworem germańsko-protestanckiego indywidualizmu niezgodnego z polityczną tradycją francuską

• Krytyk demokracji („rząd wielkiej liczby”, sprzeczny z prawem natury egalitaryzm), odrzucał liberalizm (rodzaj despotyzmu), najlepsza monarchia dziedziczna („konstytucja naturalna i rozumna”), rząd legitymowalny (w przeciwieństwie do cezaryzmu jako plebiscytarnej formy demokracji), autorytarna, religijna i narodowa

• Dyktatura może być sposobem na przywrócenie monarchii

• Cechy „nacjonalizmu integralnego” - najważniejsza forma życia to naród jednoczący w całość wszystkich ludzi przynależnych do niego z powodu wspólnej tradycji, języka, wyróżnikiem Francuzów: rzymskokatolicki charakter

• Ojczyzna „związkiem rodzin” wytworzonym przez historię i geografię i wyrażającym „organiczne braterstwo”

GANDHI Mohandas Karamchand (1869 - 1948) str. 147

• Indyjski mąż stanu, przywódca ruchu narodowego

• Wpływ głębokiej religijności związanej z kultem Wisznu, filozofia wyrosła ze źródeł religijnych, odbicie hinduistycznych i buddyjskich wyobrażeń o przeznaczeniu

• Świat przez pryzmat 2 przeciwstawnych czynników: hinsa (przemoc, siła fizyczna, destabilizacja) i ahinsa (moc życia, promieniowanie duchowe, młodość) - ich wzajemne przenikanie najlepiej wyjaśnia procesy społeczne i polityczne

• Ahinsa doprowadziła do powstania ziemi i społeczności ludzkich, człowiek dąży do niej, gdy nie używa przemocy, okazuje szacunek i życzliwość do wszystkiego co żywe, praktykuje ubóstwo i miłosierdzie

• Metoda satyagrahy (walka bez przemocy, jedynie perswazja, w ostateczności bierny opór) - pokojowa rewolucja, uzasadniona etycznie, pozwalająca na rozwiązanie problemów społecznych i politycznych

• Zasada biernego oporu (odmowy współpracy i cywilnego nieposłuszeństwa) okazała się metodą bardzo skuteczną i dała niepodległość Indiom

• Dążył do eliminacji podziału kastowego, równouprawnienia Indusów, bronił godności kobiet, wzywał je do aktywnej walki o niepodległość

• Państwo ma uprawnienia do nacjonalizacji, konfiskaty mienia i organizowania produkcji przemysłowej, chciał demokracji, ale był niechętny parlamentaryzmowi

• Niezbyt indyjskie poglądy, bardziej liberalizm europejski, socjalizm indyjski (agrarny)

KORFANTY Wojciech (1873 - 1939) str. 248

• Działacz narodowy na Śląsku

• Główne hasła: nacjonalizm, solidaryzm narodowy i społeczny, nierozerwalna łączność Górnoślązaków z narodem polskim, równouprawnienie ludności polskiej, poprawa materialnej sytuacji robotników, demokratyzacji państwa pruskiego, przeciwnik socjalizmu i komunizmu

• Szansę na niepodległość widział w państwie niemieckim, które stworzy po I wojnie światowej buforowe państwo polskie zależne od nich (obejmie część Kongresówki, ziemie białoruskie i litewskie)

• Pod koniec wojny rewizja poglądów: żądał przyłączenia do państwa polskiego zaboru pruskiego (Prusy Królewskie, Gdańsk, Wielkopolska, część Prus Książęcych, Górnego i Średniego Śląska)

• W niepodległej Polsce ustrój demokratyczny z wyraźnym trójpodziałem władzy, w polityce zasady chrześcijańskiej moralności, na których winien się opierać ład polityczny państwa (wkład w ideologię chadecji)

PIUS XII (1876 - 1958) str. 360

• Kwestia stosunków między obywatelami a państwem - katolicki uniwersalizm nie wyklucza patriotyzmu, państwo nie może sobie rościć prawa do władzy absolutnej, bo prowadzi to do upadku moralności publicznej i rozkładu życia społecznego

• Państwo powinno prowadzić jednostki do dobra wspólnego, zwalczając tendencje totalitarne godził się na szersze pojmowanie zadań państwa niż w przeszłości

• Personalistyczny program społeczny na nienaruszalnym fundamencie godności osoby ludzkiej - w tym kontekście nauka o własności, która wiąże się z godnością („ochrona własności zapewni godność osobistą)

• Godność fundamentem praw: do zachowania życia, rozwoju fizycznego, publicznego i prywatnego wyznawania religii, małżeństwa, pracy, poszanowania praw rodzin

• Państwo opiera się na rozumie, zasadzie humanizmu, nauce chrześcijańskiej, krytyk współczesnego państwa, w zamian koncepcja społeczności ponadpaństwowej do utrzymania pokojowej współpracy między narodami

• Przeciwko pozytywizmowi i utylitaryzmowi prawnemu - konieczna odbudowa porządku prawnego i oparcia go o prawo boskie i naturalne, co zapewni człowiekowi prawo do bezpieczeństwa prawnego (ustali obszary uprawnień, chronionych przed wszelkimi aktami jakiejkolwiek samowoli)

• Własność prawem naturalnym, ale możliwe radykalniejsze rozwiązania, gdy staje się ona przeszkodą dla realizacji bonum commune - prawo pozytywne normujące własność może zmieniać i określać używanie własności - ingerencja nie może powodować niewoli ekonomicznej robotników, byłoby to niezgodne z personalizmem

SŁAWEK Walery (1879 - 1939) str. 427

• Socjalista, „Ideologia Marszałka Piłsudskiego w świetle przemówień W. Sławka”

• Polskę może wskrzesić jedynie czyn rewolucyjny, którego celem będzie zryw całego społeczeństwa przeciwko 3 zaborcom, najpierw wyzwolenie narodowe, a dopiero potem wyzwolenie społeczne

• Użycie organizacji bojowych do akcji bieżących (różnica w stosunku do Piłsudskiego)

• Niepodległość dzięki państwom centralnym (po wybuchu I wojny światowej)

• Państwo z silną władzą wykonawczą, władza oparta na elitaryzmie i autorytaryzmie

• Proponował: elitarny Legion Zasłużonych (obowiązek odpowiedzialności za państwo), zmianę ordynacji do Senatu (wyłonienie pozapartyjnej reprezentacji elity), utworzenie Organizacji Politycznej Społeczeństwa (wyeliminowanie partii, oparcie na działaczach samorządowych i społecznych powoduje zamieranie partii i budowę autorytarnego społeczeństwa)

• Państwo polskie wspólnym dobrem obywateli, kierunek solidarystyczny Duguita

STALIN Józef (1879 - 1953) str. 441

• Dobry wujek rozdający cukierki, uważał się za jedynego spadkobiercę Marksa i Lenina

• Naród jako zbiorowość o jedności języka, terytorium, życia ekonomicznego, kultury

• Socjaldemokracja uznając prawo narodów do politycznej separacji (utworzenia własnego państwa), nie zamierza popierać tendencji separatystycznych, ale uzależnia sprawę od każdorazowych interesów klasy robotniczej, inaczej niż Kautsky uważał, że separatyzm może być narzędziem służącym burżuazji

• Teoria „budowy socjalizmu w jednym kraju” (polemika z permanentną rewolucją Trockiego) - należy zbudować socjalizm w jednym kraju i zabezpieczyć młode państwo komunistyczne przed interwencją kapitalistyczną

• Szybko zbudować społeczeństwo socjalistyczne, zagrożenie ze strony kapitalizmu dopełnione tezą o narastaniu sprzeczności klasowych w miarę budowy socjalizmu

• Walka klasowa głównym czynnikiem ideologicznym - masowa kolektywizacja rolnictwa (zlikwidować kułaków jako klasę), eliminacja chłopstwa doprowadzi do wprowadzenia komunizmu, w którym nie będzie klas społecznych

• Walką klas usprawiedliwiano masowy terror i ludobójstwo

TROCKI Lew (1879 - 1940) str. 466

• Marksista, krytyk stalinizmu, nie lubił cukierków od Stalina

• Propagator koncepcji „permanentnej rewolucji” (twórca: socjaldemokrata niemiecki Parvus) - rewolucja socjalistyczna w Rosji rozprzestrzeni się na inne kraje

• Wadą rewolucji masowy udział chłopstwa, co może stanowić zagrożenie dla zwycięstwa proletariatu, dlatego rosyjska klasa robotnicza powinna szukać oparcia w międzynarodowym proletariacie, którego zwycięstwo ugruntuje jej wygraną

• Krytyka stalinowskiego terroru, władza przeszła w ZSRR w ręce biurokratów, którzy niszczą awangardę proletariatu, biurokracja to kasta, która wywłaszcza politycznie proletariat i wprowadza brutalny despotyzm

• Przyczyna degeneracji: pierwszy okres rewolucji bolszewickiej, biurokracja powstała jako organ klasy robotniczej, podjęła się dystrybucji dóbr, zaczęła nadawać sobie przywileje i stanęła ponad masami - trzeba ją usunąć następną rewolucją

• Krytyk demokracji i swobód obywatelskich, rządy sprawują ci, którzy prowadzą „słuszną” politykę („demokracja sowiecka” nie polega na ustaleniu słuszności w drodze zwalczających się ugrupowań, które zabiegają o poparcie ludzi), demokracja i wolność jedynie dla „partii sowieckiej” (od partii bolszewickiej, frakcji trockistowskiej), wolność i prawa obywatelskie uznane w granicach socjalistycznej dyktatury proletariatu

SPENGLER Oswald (1880 - 1936) str. 437

• Filozof rewolucji konserwatywnej, krytyk cywilizacji Zachodu, „Zmierzch Zachodu: zarys morfologii uniwersalnej”

• Pesymista historyczny, odrzucał przekonanie o nieustannym postępie ludzkości (progresywizm), w zamian cykliczność narodzin, wzrastania i zmierzchu kultur rozumianych biologicznie jako organizmy (morfologia dziejów)

• Cywilizacja to ścisłe, konieczne, organiczne, logiczne następstwo i dopełnienie kultur

• Przedstawiciel antyliberalnego, nacjonalistycznego konserwatyzmu - zamiast ustroju Republiki Weimarskiej dyktatura silnej jednostki (cezaryzm), upokorzono Niemców

• Dla odrodzenia „pruski socjalizm” - opozycja do liberalizmu i marksizmu, zasada solidarnie organizująca wspólnotę narodu, każda jednostka winna posłuch ogółowi, ponosi odpowiedzialność za całość spraw publicznych

• W państwie pruskiego socjalizmu i osiągnięć technicznych każdy zajmuje określone miejsce w strukturze, wydaje rozkazy, a jednocześnie jest posłuszny

• Krytyk partyjniactwa i parlamentaryzmu, przestrzegał przed „białą” rewolucją komunistyczną i „kolorową” dokonaną przez obce ludy, spodziewał się upadku faustycznej natury Zachodu, nadzieje pokładał w narodzie niemieckim, zwłaszcza młodzieży, apelował o odwagę, aktywność i skuteczność działania

JAN XXIII (1881 - 1963) str. 214

• Encykliki: „Mater et Magistra”, „Pacem in terris” (pierwsza nie tylko do katolików)

• „Dobry Papież Jan” - zawsze starał się docierać do najbardziej cierpiących

• Nauczanie społeczne oparte na personalizmie chrześcijańskim, fundamentalna teza, że podstawowym zagadnieniem współczesności jest zapewnienie człowiekowi warunków egzystencji, w których rozwijać będzie mogło się indywidualne życie

• Powtórzenie myśli poprzedników i dodatkowo chciał zwiększenia interwencjonizmu państwowego, a nawet ogólnoświatowego (duża rola ONZ) dla rozwiązywania problemów społecznych i gospodarczych

• Postęp gospodarczy postępuje równocześnie z postępem społecznym (reinterpretacja tomistycznej idei uznającej zasadę hierarchii za fundament organicznej całości)

• Encyklika do wszystkich ludzi dobrej woli, sformułowała oparte na fundamencie personalistycznym powszechne, niezbywalne i nienaruszalne prawa i obowiązki osoby ludzkiej (obdarzonej rozumem i wolną wolą)

• Katalog: prawo jednostki do aktywnego udziału w życiu publicznym, prawo obywateli do desygnowania władzy (łącznie to aprobata dla demokracji), poszanowanie pokoju światowego, wzywała do wszczęcia procesu rozbrojenia

ZNANIECKI Florian (1882 - 1958) str. 491

• Klasyk socjologii, współtwórca socjologii humanistycznej, autor koncepcji „współczynnika humanistycznego” i orientacji kulturalistycznej w filozofii

• Krytyk i prognosta kultury masowej (główna oznaka kryzysu cywilizacji zachodniej to zmierzch roli jednostki w społeczeństwie i jej upadek kulturotwórczy)

• Ratunkiem „arystokracja umysłowa”, czyli grupa intelektualistów całkowicie reorganizująca ustrój społeczny

• Odrzucał katastroficzną wizję Zdziechowskiego, bo zmierzch cywilizacji dotychczasowej to zapowiedź nowej (z przewagą mas), która podporządkowana zostanie jednemu planowi na podstawie wielkiego systemu (np. ekonomicznego)

• Zagrożeniem dla „arystokracji umysłowej” jest „społeczeństwo masowe”, bo może w nim zabraknąć kulturotwórczej roli elit umysłowych

• Do rewolucji dochodzi, gdy następuje zbrojne starcie zorganizowanych mas (lud lub robotnicy) z elitami arystokratycznymi, które są oligarchami (to nic pozytywnego)

ORTEGA y Gasset Jose (1883 - 1955) str. 333

• Twórca egzystencjalizmu, „Dehumanizacja sztuki i inne eseje”

• Egzystencjalizm: przeświadczenie o podstawowym znaczeniu ludzkiego wyboru, przekonanie, że wolny z natury człowiek jest zmuszony do ciągłych wyborów, których skutków nie może przewidzieć - musi wybierać, by praktykować swą wolność

• Opisał umasowienie życia społecznego: zwiększenie ludność Europy sprawiło, że powstały nowe struktury społeczne i kulturowe, niekoherentne z tradycyjnymi formami, które okazały się zbyt wąskie dla dalszego rozwoju cywilizacji europejskiej

• By mogła istnieć społeczność, życie zbiorowe musi wskazać w sobie masę (większość) i elitę (mniejszość) - podział ten to zjawisko trwałe, niezależne od ustroju, członków masy od elity nie różni pochodzenie społeczne, lecz zdolność do samodoskonalenia się, podejmowania nowych obowiązków, odpowiedzialność i poświęcenie

• Elita powinna przewodzić społeczeństwu i tworzyć dla niego projekty społeczne i polityczne - tylko tak cywilizacja i kultura mogą się rozwijać

• Na skutek dezercji elit i buntu mas role się zmieniły, masa jako bezosobowa nie może się samookreślić, chce jednak władzy nie bacząc na subtelności prawne, stosuje przymus fizyczny i materialny, by narzucić wszystkim swoje cele - powszechny staje się masowy styl życia, ginie hierarchia, porządek i kontrola, stąd zanik wzajemności praw i obowiązków (filar społeczeństwa i kultury)

• Samodzielne dążenie mas do władzy grozi totalitaryzmem, bo masy nie pojmują skomplikowania życia społeczne, stosują wyłącznie przemoc, demokracja ma zalążki tyranii większości, społeczeństwo masowe to władza ludzi niekompetentnych

POPŁAWSKI Jan Ludwik (1854 - 1908) str. 369

• Współtwórca polskiego ruchu narodowego

• Centralny element koncepcji: naród i „instynkt narodowy”

• Krytyk szlachty, której zarzucał konformizm, filisterstwo, brak pracy z „ludem”

• Konieczność zwiększenia udziału chłopów w poczynaniach narodowych (grupa najliczniejsza i najbardziej wartościowa, nosząca w sobie czyste wartości narodowe)

• Opowiadał się za etniczną (rasową) koncepcją przyszłych granic Polski

• „Instynkt narodowy” tkwi w ludzie, który mieszka na dawnych ziemiach polskich, terytorium etnicznym oprócz ziem sprzed 1772 r. jest Śląsk z Wrocławiem, znaczna część prowincji Prusy Wschodnie (Mazury)

• W przyszłym państwie szeroka reprezentacja narodu przez zasadę nadrzędności interesu narodowego i demokratyzacji stosunków społecznych, trzeba zmniejszyć dystans między grupami społecznymi, polepszyć położenia materialne ludu

• Polska państwem ludzi o równym statusie, ustrój ma zapewnić utrzymanie wpływów politycznych środowisk dysponujących wiedzą narodową i doświadczeniem, a zarazem sprzyjać demokratyzacji stosunków społecznych, niezbędnej dla aktywizacji narodowej ludu

RYBARSKI Roman (1887 - 1942) str. 403

• Ideolog Narodowej Demokracji, ekspert polityki gospodarczej, reprezentował w niej skrzydło liberalno-demokratyczne

• Oryginalna definicja narodu („wspólność narodowa”): „wspólność większej masy ludzi, wytworzonej przez dłuższe ich współżycie na jednym terytorium, wspólność, która na gruncie jednoczących pierwiastków (np. rasa, język, religia, tradycja, obyczaje, ustrój polityczny, gospodarstwo) przejawia się odrębnością od innych podobnych skupień”

• Szczególnie ważnym pierwiastkiem religia rzymskokatolicka, kształtująca charakter polskiego narodu

• Inaczej niż Dmowski odczytywał interes narodowy - naród powinien ułożyć stosunki z innymi narodami nie na zasadzie walki, ale współpracy

• Byt państwowy wyrasta z solidarności narodu i stanowi zabezpieczenie jego politycznych, gospodarczych i militarnych interesów

• Nie podzielał fascynacji Dmowskiego faszyzmem, krytykował bowiem Włochów za politykę gospodarczego korporacjonizmu (nie zapewnia prawidłowego rozwoju)

• ND powinna stworzyć własną doktrynę gospodarczą, opartą na polskim charakterze narodowym z uwzględnieniem geopolitycznych uwarunkowań, jawił się jako liberał i przeciwnik nadmiernej interwencji państwa w rynek

RUSTOW Aleksander (1885 - 1963) str. 402

• Socjolog, ekonomista, współtwórca (z ordoliberałami) koncepcji sprawiedliwego ładu społeczno-gospodarczego

• Odrzucał „państwo minimalne” (koncepcja skrajnych liberałów), bo państwo nie może być słabe i uległe wobec grup interesu, powinno wspierać gospodarkę rynkową i pilnować zasad konkurencji (przeciwny monopolom, potrzeba uspołecznienia gałęzi narażonych na monopolizację - „liberalna interwencja” lub „rynkowo-konformistyczny interwencjonizm”

• Zgadzał się z tezą ordoliberałów o zależności ładu gospodarczego, politycznego i społecznego, ale nie traktował gospodarki jako najważniejszej

• Ponad celami ekonomicznymi: dobro rodziny, państwa, kultura, umacnianie zasad religii i etyki, celem gospodarki „służenie wartościom pozaekonomicznym” (gospodarka wypracowuje środki na rozwój tych wartości)

• Nieograniczony rozwój kultu produkcyjności, niepohamowany wzrost produkcji i konsumpcji wraz z upadkiem moralności, są niebezpieczne dla społeczeństwa - państwo winno zaopiekować się rodziną, wspólnotą, Kościołem

FRANK Jerome New (1889 - 1957) str. 131

• Przedstawiciel realizmu prawniczego Holmesa („rzeczywiste prawo” w stosowaniu)

• Błędem prawników utożsamianie prawa z regułami (normami) prawnymi - nie można przewidzieć orzeczeń, nawet przy wyraźnie określonych regułach

• Normy prawne w decyzjach sędziów nie odgrywają największej roli (służą głównie wtórnej racjonalizacji), lecz (odwołanie do freudyzmu) intuicja, wpływ różnych czynników zewnętrznych i wewnętrznych

• Prawo sprowadzał do indywidualnych decyzji organów państwa

• Wśród amerykańskich realistów sceptycy co do reguł (Llewellyn) i co do faktów

• Co do reguł kwestionują użyteczność norm w przewidywaniu orzeczeń, zwracają uwagę na czynniki zewnętrzne w procesie decyzyjnym, ale błędnie zajmują się programowo postępowaniem przed sądem apelacyjnym, te nie prowadzą postępowań dowodowych, orzeczenia zależą od wcześniej udowodnionych faktów, także przy wtórnej racjonalizacji wybór reguł ograniczają ustalenia faktyczne

• Właściwy jest natomiast sceptycyzm co do faktów - stąd postulat reformy wymiaru sprawiedliwości (usunięcie arbitralności w podejmowaniu przez sądy pierwszej instancji decyzji dotyczących ustaleń faktycznych)

ZNAMIEROWSKI Czesław (1888 - 1967) str. 489

• Prawnik, socjolog, „Elita a demokracja”

• Badania nad logiczno-językową i socjologiczną problematyką ogólnej teorii prawa

• Związki moralności i prawa, historia doktryn etycznych i psychologii społeczeństwa

• Ogólna teoria społeczeństwa w powiązaniu z problematyką teoretyczno-prawną państwa, dostrzegał zmienność i różnorodność typów i form, najlepsza demokracja

• Dokonał próby określenia demokracji, wskazał minimum warunków, które musi spełnić społeczność, aby ją osiągnąć

• O typie ustroju decyduje powstanie i przekształcanie elity, wskazał kryteria (np. walory osobiste, sytuacja społeczna, pełniona funkcja, zasługi) ich wyróżnienia, co dało podstawę do wyróżnienia różnych typów elit

• Posługując się kryterium stosunku elit do residuum, mas i wyborców, wyodrębnił dwa przeciwstawne typy elit: rycerską i pasożytniczą

GRAMSCI Antonio (1891 - 1937) str. 167

• Włoski ideolog i działacz komunistyczny

• Czerpał wiele od Marksa, doktrynę materializmu historycznego uważał za przydatną w badaniach rzeczywistości społecznej i politycznej, ale nie był to dla niego dogmat (np. przemiennie korzystał z pojęć lud, proletariat, wprowadził własne „lud-naród”)

• Rewolucja bolszewicka nie była działaniem „czysto technicznym” (celem przejęcie władzy przez zawodowych rewolucjonistów jako nową elitę), lecz ustanowieniem ustroju, zapewniającego społeczeństwu pełną wolność rozumianą w sposób marksistowski (przejaw funkcjonowania praw historycznych)

• Podkreślał rolę „wolności codziennej” - poszanowanie praw, osobowości innych, ich pracy i potrzeb moralnych

• Od Kautskiego różnił się spojrzeniem na świadomość rewolucyjną i rolę partii

• Świadomość rewolucyjna tylko w obrębie klasy robotniczej i nawet utalentowani przywódcy nie osiągną nic bez związku z bazą społeczną

• Przed rewolucją proletariat i partia komunistyczna powinna zapanować nad innym klasami, pozyskać szerokie kręgi społeczne, zwłaszcza chłopstwo i inteligencję (stworzy ona nową kulturę proletariacką różniącą się od burżuazyjnej)

• Przejaw aktywności proletariatu: tworzyć fabryczne rady robotnicze jako nośnik idei

• Pewna demokratyzacja partii komunistycznych i ich działanie to przejaw nowoczesnej dyktatury w stylu makiawelowskiego księcia

• Włoski faszyzm produktem kryzysu powojennego, nie był demokracją burżuazyjną, lecz przyczyną upadku tejże

SOROKIN Pitirim Aleksandrowicz (1889 - 1969) str. 434

• Przedstawiciel socjologii integralistycznej i teorii konwergencji

• Świat społeczny to zespół całościowych systemów społeczno-kulturowych, dwojako zintegrowanych wewnętrznie: społeczne połączone przyczynowo-funkcjonalnie, kulturowe logicznie i znaczeniowo

• Składnikiem systemu społeczno-kulturowego jest mentalność kulturowa - warunkuje pojmowanie świata, ustala hierarchię wartości, określa kształt wszystkich składników systemu

• Świat społeczny ma dwoistą naturę - społeczno-kulturową, widać ją np. w interakcjach międzyludzkich (społeczeństwo to sieć interakcji, kultura to znaczenia, normy, wartości i ich nośniki, bez regulacji kulturowej życie społeczne niemożliwe)

• 2 typy mentalności kulturowej: ideacyjny (zachowawcza, duchowo-religijna, nakierowana na wiarę w uniwersalne wartości, własność i pieniądz służą wyższym celom), zmysłowy (progresywna, materialistyczna, głosi relatywizm, dobra materialne cnotą i miarą wartości człowieka) i idealistyczny (pośredni)

• Konstrukcja teorii zmiany społecznej - dzieje ludzkości to cykl zmian mentalności kulturowej (od ideacyjnej do zmysłowej i na powrót)

• Obecnie od Odrodzenia epoka zmysłowa zmierzająca do ideacyjnej

• Krytykował cywilizację techniczną, urbanizację, kulturę masową, inne nowoczesności

MAO ZE-DONG (1893 - 1976) str. 286

• Chińska odmiana marksizmu-leninizmu (maoizm), „Zasady rewolucji kulturalnej”

• Połączenie komunistycznej ortodoksji ideologicznej z tradycyjną myślą chińską

• Walka zbrojna przyjmująca postać wojny ludowej jest podstawową formą aktywności rewolucyjnej - „władza polityczna wyrasta z luf karabinów”

• Powodzenie rewolucji zależy od woli, chęci działania, a nie obiektywnych praw

• Charakter permanentny rewolucji - serie zrywów nie dopuszczą do powrotu kapitalizmu, stabilizacja prowadzi do przywilejów i produkuje „nową klasę”, stąd potrzeba szokowych kuracji rewolucyjnych, niszczących ośrodki biurokratyczne

• Sprzeczności są wieczne, przewodnia rola partii ma być poddawana stałej weryfikacji mas ludowych, „linia mas” ważniejsza niż decyzje partyjnego przywództwa

• Podmiotem rewolucji chłopstwo (nie proletariat miejski!), stąd kult życia wiejskiego

• Wychowywanie społeczeństwa przez pracę fizyczną zatrze różnice między pracą fizyczną a umysłową, intelektualiści do kopania rowów, przymusowo wysyłani na wieś do pracy i wychowywani w obozach koncentracyjnych (specjalne instytucje), praca umysłowa bowiem powoduje degenerację moralną

CZUMA Ignacy (1891 - 1963) str. 85

• Przedstawiciel tomistycznej szkoły prawa, „Absolutyzm ustrojowy”

• Pojęcie absolutyzmu odnosi do stosunków ustrojowych państwa, ma uzasadnienie historyczne i filozoficzne znaczenie

• Istnieją 2 rodzaje absolutyzmu: filozoficzno-moralny (państwo porządkiem wszechogarniającym o olbrzymim zasięgu i uprawnieniach, nie uznaje nad sobą wyższego porządku moralnego, jest nieskrępowanym sędzią i instytucją najwyższą) i organizacyjny (w obrębie państwa szczególny układ stosunków organizacyjnych o istotnym wpływie na życie polityczne i społeczne w państwie)

• W obrębie drugiego: absolutyzm z przewagą organu wieloosobowego (ZSRR, kolegialność, za którą faktycznie chowa się absolutyzm jednostki) i jednoosobowego (Trzecia Rzesza, fuhrer nie jest ograniczony w swych decyzjach)

• Ustrój Polski wg konstytucji kwietniowej filozoficznie i etycznie ograniczony, nie absolutny, państwo uznaje wyższy porządek moralny ustanowiony przez Boga

• Współautor konstytucji: odpowiedzialność prezydenta przed Bogiem i historią

ROSENBERG Alfred (1893 - 1946) str. 394

• Jeden z głównych ideologów nazistowskich

• Krytyk Żydów na podstawie Protokołów Mędrców Syjonu (dokumenty I Kongresu Syjonistycznego zawierające podobno wskazówki na temat zapanowania Żydów nad światem), wnioski zawierające przestrogi przed „żydowskim niebezpieczeństwem”, którego przejawem są: bolszewizm, masoneria, liberalizm, kapitalizm, katolicyzm

• W wierze żydowskiej brak typowej dla chrześcijaństwa „metafizycznej tendencji” i przywiązanie do „ducha technicznego” -życie wyznawców to respektowanie „suchych paragrafów prawnych”, Żyd przebiegły, chciwy, bezwzględny i leniwy

• Najlepsza rasa nordycka (germańska), jej przymioty to niemal absolut (duchowość, mistycyzm, poczucie piękna, szlachetność, honor, odwaga, ofiarność, siła)

• Do „niemieckiej wspólnoty narodowej” należy przyszłość świata, bo w germańskich wartościach ujawnia się istota osoby ludzkiej („jedność ciała i duszy, natury i wolności”), tylko członkowie tej rasy mogli posiąść umiejętność „twórczego kształtowania” rzeczywistości, nadając pożądane formy polityce, gospodarce, sztuce

• Rasa nordycka główną siłą sprawczą procesu dziejowego, wszelkie osiągnięcia to jej zasługa („Aryjczycy” z Indii, Persji, Grecji, Rzymu po nowożytne ludy germańskie)

COUDENHOVE-KALERGI Richard (1894 - 1972) str. 80

• Twórca koncepcji zjednoczonej Europy, „Paneuropa”, „Naród europejski”

• Po I wś wiele zagrożeń dla Europy - możliwość wybuchu nowej wojny, która zamieni Europę w cmentarzysko, przestrzegał przed imperialnymi zapędami Rosji (przyszła potęga gospodarcza, polityczna, Zachód stanie się prowincją) i niebezpieczeństwem USA (dzięki rozkwitowi gospodarczemu, towary amerykańskie wygrywają z europejskimi, Europa ogradza się cłami, co spowoduje gospodarczy upadek)

• Program paneuropejski z elementami politycznymi, militarnymi i gospodarczymi

• Umowa rozjemcza - państwa wyrzekają się wrogości, tworzą siły zbrojne, powołują unię celną

• Powołał Unię Paneuropejską, a potem Europejską Unie Parlamentarną

• Pojęcie narodu jako społeczności świadomej wspólnoty kultury i historii, w której więź nie wynika z posługiwania się jednym językiem, mieszkańcy Europy to jeden naród, rozczłonkowany językowo i politycznie na różne grupy

• Trzeba rozwijać świadomość europejską

• W przeszłości władza należała do szlachty (liczebnie duża, bogata), a przyszłość musi się oprzeć na jakości - młodzież pełna ideałów, wysokie walory osobiste, doskonałość duszy, ciała i umysłu, to do niej należą przyszłe rządy

MARCUSE Herbert (1898 - 1979) str. 289

• Przedstawiciel neomarksizmu, „Rozum i rewolucja”, „Człowiek jednowymiarowy”

• Dzięki koncepcji alienacji Marksa i stłumienia Freuda dokonał krytyki społeczeństwa obfitości, negując wartości i zachowania większości ludzi żyjących w wysoko rozwiniętych krajach - system doprowadzoną do ostateczności represywnością - poprzez absolutyzowanie wartości pracy kosztem wypoczynku i masowość kultury tworzy się człowiek jednowymiarowy, który traktowany jest jak środek, a nie cel

• Życie jednowymiarowego człowieka to tylko praca i konsumpcja, człowiek taki, korzystając z udogodnień, unicestwia własną, autentyczną osobowość

• Projekt „społeczeństwa nierepresywnego” rządzącego się ideałami wolności, miłości, gdzie każdemu należy się szczęście

• Zamazywał różnice między demokracją parlamentarną a totalitarną dyktaturą, jednakowo krytykując państwo komunistyczne i państwo dobrobytu

• Siły tzw. syndromu rewolucyjnego trzeba szukać wśród radykalnej inteligencji czy zbuntowanych studentów, tj. „nowej lewicy”

PAWEŁ VI (1897 - 1978) str. 343

• Encyklika: „Populorum progressio”

• Novum do poprzednika: kwestia społeczna przedstawiona w skali globalnej

• Precyzuje materię dobra wspólnego społeczności ogólnoludzkiej, przedstawiając obraz sprawiedliwości społecznej w skali międzynarodowej, wynikają z tego prawa i obowiązki poszczególnych podmiotów życia społecznego

• Encyklika oparta na personalizmie, głosząca prawo do integralnego rozwoju to punkt wyjścia do oceny międzynarodowych instytucji społecznych i politycznych oraz sposobów i form międzynarodowej współpracy

• Apelował o współpracę gospodarczą i trzymanie się nakazów sprawiedliwości społecznej, od tego zależy prawo powszechnego i integralnego rozwoju osoby ludzkiej, a realizacja tego prawa warunkuje zachowanie pokoju

• Wszyscy ludzie mają prawo do korzystania z bogactw naturalnych ziemi i dorobku cywilizacji, dlatego prawu jednych odpowiadają obowiązki innych podmiotów

• Obowiązki nie tylko na osobach, ale też na różnych instytucjach, zwłaszcza państw gospodarczo zasobnych

• Niezbędne spełnienie warunków, przezwyciężenie: rasizmu, nacjonalizmu, podziałów ideologicznych i hierarchii wartości sprzecznej z Ewangelią, inne przeszkody to nieprzezwyciężone dziedzictwo przeszłości, utrudniające realizację zasad sprawiedliwej i opartej na miłości międzynarodowej współpracy gospodarczej

• Program należy oprzeć o: ideę dobra wspólnego, personalizmie, zasadzie subsydiarności, pluralizmie, poszanowaniu wolności każdego podmiotu

• Program współpracy dla rozwoju i pokoju ma 2 stopnie: najpierw objąć doraźną, natychmiastową i bezpłatną pomocą kraje głodujące, później doprowadzić do poprawy warunków handlu międzynarodowego

• Uznał prawo do rewolucji w wypadku długotrwałego naruszania przez władzę praw człowieka i jej działań na szkodę dobra wspólnego

PIUS IX (1792 - 1878) str. 356

• Papież, „Quanta cura”

• Zwalczał ruchy liberalne, wszystkie doktryny religijne, społeczne, polityczne, które były sterowane „przez moce piekielne” (16 doktryn, których kościół nie może zaakceptować m.in. racjonalizm, naturalizm, gallikanizm, socjalizm, etatyzm, równość wyznań wobec prawa, zupełna wolność sumienia)

• Papież wymienił „błędy” świata: panteizm, naturalizm, nacjonalizm, indyferentyzm, socjalizm, komunizm, stowarzyszenia tajne, liberalne, liberalno-katolickie

• Wskazywał na błędy w pojmowaniu Kościoła i jego praw, etyce, władzy papieża

• Nie wolno tworzyć i wyznawać własnej Religi, państwo nie posiada nieograniczonej suwerenności, kościół posiada prawo stosowania przymusu i władzę doczesną bezpośrednią i pośrednią, papież jest nieomylny, demokratyzacja w Kościele złem

• Kościół oficjalnie wstawił się za ustrojem feudalnym, tępiąc liberalizm, socjalizm, anarchizm

---