Niniejszy skrypt obejmuje swoim zakresem zagadnienia poruszane na ćwiczeniach, oraz opracowania niektórych tematów z podręcznika.
Od autora - [klauzula wyłączenia odpowiedzialności]:
Treści zawarte w tym opracowaniu są interpretacją materiałów źródłowych dokonaną przez autora, dlatego też jakiekolwiek treści zawarte w niniejszym opracowaniu nie mogą stanowić podstawy do przypisania ich autorstwa wyżej wymienionym osobom.
Treść zawarta w niniejszym opracowaniu podlegała swobodnej selekcji i redakcji autora, dlatego też ma jedynie charakter pomocniczy w stosunku do uznanych źródeł wiedzy, z których należy przygotować się do egzaminów obejmujących opisane niżej zagadnienia.
Opanowanie materiału z tego opracowania NIE GWARANTUJE ZDANIA EGZAMINU, a w szczególności nie rodzi żadnych roszczeń do autora o błędy natury merytorycznej, które mogą spowodować negatywny wynik na egzaminie.
Autor zachęca do samodzielnego badania tej gałęzi prawa cywilnego ze szczególnym uwzględnieniem profesjonalnych opracowań uznanych przedstawicieli doktryny.
Opracowanie jest niekomercyjne, nie narusza praw autorskich osób trzecich, może być kserowane, powielane, pobierane z sieci internetowej nieodpłatnie, swobodnie modyfikowane (z zastrzeżeniem punktu 6).
Pierwowzór opracowania znajduje się u autora, autor nie odpowiada za treści, które mogą naruszać prawa osób trzecich, a które zostały dodane w czasie rozpowszechniania opracowania, a które nie są zgodne z pierwowzorem opracowania.
Zobacz także inne opracowania z serii „Skrypt Jurysty”:
Zobowiązania - część ogólna.
Prawo pracy.
Postępowanie administracyjne.
Prawo spadkowe
Pojęcie prawa spadkowego
Przedmiotem prawa spadkowego w najszerszym znaczeniu są skutki prawne śmierci człowieka jako podmiotu praw i obowiązków majątkowych w dziedzinie prawa cywilnego.
Potrzeba regulacji wynika stąd, że większość tych praw nie wygasa z chwilą śmierci, ale jako całość przechodzą na inne podmioty prawa cywilnego.
W obrębie prawa spadkowego funkcjonuje specyficzne nazewnictwo:
Spadek - całość praw i obowiązków majątkowych, które nie wygasają wraz ze śmiercią.
Spadkodawca - dotychczasowy podmiot tych praw.
Spadkobiercy - osoby, na które przechodzą prawa i obowiązki.
Dziedziczenie - zjawisko prawne przejścia spadku od spadkodawcy do spadkobierców.
Przedmiot regulacji prawa spadkowego
Wskazanie spadkobierców oraz dopuszczalność zawierania w testamencie postanowień o innym charakterze(np. zapis):
Osoby wskazane przez spadkodawcę - spadkodawca może samodzielnie, za życia, poprzez testament wskazać spadkobierców.
Osoby wskazane przez ustawę - jeżeli spadkodawca nie powołał spadkobierców testamentowych ustawa przewiduje kto będzie dziedziczył ze względu na więzi krwi(pokrewieństwo) lub więzi prawne(małżeństwo, przysposobienie).
Stanowisko prawne spadkobiercy - wpływ woli spadkobiercy na zachowanie lub utratę praw i obowiązków nabytych w drodze dziedziczenia(przyjęcie lub odrzucenie spadku), udowodnienie wobec osób trzecich faktu, że jest się spadkobiercą(stwierdzenie nabycia spadku), odpowiedzialność za długi spadkowe, stosunki prawne pomiędzy osobami dziedziczącymi ten sam spadek(wspólność majątku spadkowego, dział spadku).
Instytucje pozostające w ścisłym związku z dziedziczeniem - ochrona interesów najbliższych członków rodziny zmarłego(zachowek), przeniesienie spadku na inną osobę w drodze umowy(zbycie spadku).
Prawo spadkowe to problem sukcesji po osobach fizycznych - nie ma dziedziczenia po osobach prawnych.
Sukcesja po osobach prawnych - odpowiednie przepisy dotyczące likwidacji.
Art. 922. k.c.
§ 1. Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej.
§ 2. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.
§ 3. Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w przepisach księgi niniejszej.
W obrębie pojęcia następstwa prawnego wyróżnia się dziedziczenie:
Pod tytułem ogólnym - spadkobierca dziedziczy całość praw i obowiązków wchodzących do masy spadkowej zgodnie z regulacją prawa spadkowego.
Pod tytułem szczególnym - szczegółowe przepisy poszczególnych gałęzi prawa cywilnego(prawo rzeczowe, obligacyjne) lub regulacje z zakresu prawa administracyjnego lub finansowego (np. odpowiedzialność za długi podatkowe) przewidują, że pewne prawa lub obowiązki o charakterze majątkowym przechodzą na pewne osoby bez względu na dziedziczenie - takie prawa lub obowiązki wyjęte są spod regulacji prawa spadkowego i nie wchodzą do masy spadkowej - są regulowane przez przepisy odpowiedniej gałęzi prawa, czasem jednak na mocy przepisów odsyłających stosuje się do nich normy prawa spadkowego - np. regulacja przejścia najmu lokalu mieszkalnego [art. 691 k.c.]
Art. 691. k.c.
§1. W razie śmierci najemcy lokalu mieszkalnego w stosunek najmu lokalu wstępują: małżonek niebędący współnajemcą lokalu, dzieci najemcy i jego współmałżonka, inne osoby, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych, oraz osoba, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą.
§ 2. Osoby wymienione w § 1 wstępują w stosunek najmu lokalu mieszkalnego, jeżeli stale zamieszkiwały z najemcą w tym lokalu do chwili jego śmierci.
§ 3. W razie braku osób wymienionych w § 1 stosunek najmu lokalu mieszkalnego wygasa.
§ 4. Osoby, które wstąpiły w stosunek najmu lokalu mieszkalnego na podstawie § 1, mogą go wypowiedzieć z zachowaniem terminów ustawowych, chociażby umowa najmu była zawarta na czas oznaczony. W razie wypowiedzenia stosunku najmu przez niektóre z tych osób stosunek ten wygasa względem osób, które go wypowiedziały.
§ 5. Przepisów § 1-4 nie stosuje się w razie śmierci jednego ze współnajemców lokalu mieszkalnego.
Powstaje pytanie o to, czy polskie prawo spadkowe formułuje prawo do spadku jako odrębny rodzaj prawa podmiotowego, przedstawiony spór powstał na gruncie regulacji z 1946, ale w pewnym zakresie jest nadal aktualny:
Gwiazdomorski - do chwili śmierci spadkodawcy potencjalnym spadkobiercą nie przysługuje żadne prawo o charakterze podmiotowym, żadne roszczenia względem całości majątku spadkodawcy. Potencjalny spadkobierca(ze względu na testament lub ustawę) może nie otrzymać spadku z wielu przyczyn zależnych lub niezależnych od spadkodawcy(może nie dożyć spadku, testament może być zmieniony, może być uznany za niegodnego) a dopiero jak dochodzi do otwarcia spadku, to nabywa z mocy prawa bezpośrednio spadek - w takim stanie rzeczy nie ma miejsce na prawo do spadku, które przed śmiercią spadkodawcy nie istnieje, a po jego śmierci nie ma znaczenia ze względu na automatyzm nabycia spadku.
Ohanowicz(krytyka) - Spadkobiercy przysługują pewne szczególne roszczenia, które podlegają regulacji prawa spadkowego, co przemawia za uznaniem istnienia podmiotowego prawa do spadku - poza ochroną praw wchodzących w skład spadku ma także prawo do ochrony dziedziczenia w ogóle(w stosunku do osoby, która podaje się za spadkobiercę a nim nie jest), wyłączenie rękojmi za wady fizyczne lub prawne poszczególnych przedmiotów w razie zbycia spadku.
Na gruncie regulacji kodeksowej nie podjęto dyskusji o tym problemie, ale zrezygnowano z pojęcia prawa do spadku na rzecz prawa dziedziczenia, które pojawia się także w Konstytucji RP[art. 21 ust. 1], należy jednak zauważyć, iż:
Przed śmiercią spadkodawcy nie istnieje żadne chronione prawnie roszczenie potencjalnego spadkobiercy do przyszłej masy majątkowej, otrzymanie spadku jest jedynie ewentualnością.
Z chwilą otwarcia spadku powstają pewne szczególne prawa po stronie spadkobiercy, które wykraczają poza zakres praw i obowiązków spadkodawcy - np. prawa podmiotowe kształtujące, które mogą ostatecznie zadecydować o sytuacji prawnej spadkobiercy w stosunku do spadku(np. przyjęcie spadku, przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, odrzucenie spadku).
W nauce prawa cywilnego mówi się niekiedy o prawach spadkowych jako podgrupie praw majątkowych, takich jak prawo do zapisu lub prawo do zachowku, natomiast należy wskazać, że są to prawa obligacyjne, których źródło tkwi w przepisach prawa spadkowego.
Funkcja prawa spadkowego
Prawo spadkowe regulując dziedziczenie, czyli przejście praw i obowiązków majątkowych ze spadkodawcy na spadkobierców ma na celu umocnić własność prywatną - zakłada bowiem, że spadkodawca ma prawo decydować co ma się stać z jego majątkiem po jego śmierci rozciągając uprawnienia do rzeczy poza okres indywidualnego życia właściciela.
Idee socjalizmu wskazywały, że dziedziczenie jest jednym z elementów utwardzania systemu właścicielskiego z którym należy walczyć, co doprowadziło w pewnym zakresie do wypaczenia zasad prawa spadkowego(w ZSRR przez jakiś czas zrezygnowano z dziedziczenia).
W Polsce najjaśniejszym przykładem był przepis, który nie dopuszczał do kumulowania ziemi w wyniku dziedziczenia powyżej norm ustanowionych w ustawie(od 50 do 100 ha).
Prawo spadkowe ma także na celu uregulować i zabezpieczyć sytuację innych osób uczestniczących w obrocie prawnym - spadkobierca co do zasady wchodzi w ogół praw i obowiązków spadkodawcy, a zatem staje się adresatem roszczeń majątkowych innych podmiotów(np. o zwrot rzeczy, której dotyczyło użytkowanie). W tym zakresie prawo spadkowe ma doniosłe znaczenie dla porządku prawnego wynikającego z innych dziedzin prawa i jest naturalnym etapem porządkowania sytuacji prawnej po śmierci spadkodawcy.
Dziedziczenie pozwala także zabezpieczyć interes majątkowy najbliższych osób spadkodawcy, który przekazuje im pewne składniki majątkowe.
Ewolucja polskiego prawa spadkowego
Przed 1946 - Początkowo na ziemiach polskich obowiązywało prawo spadkowe państw zaborczych, co oznaczało, że w obrębie jednego państwa funkcjonowało kilka różnych systemów. W okresie międzywojennym rozpoczęto prace unifikacyjne, ale wybuch wojny je przerwał.
!946/47 - Unifikacja polskiego prawa spadkowego dokonała się poprzez dwa dekrety z roku 1946, które weszły w życie z dniem 1 stycznia 1947. Główne zasady były następujące:
Przyjęto dwa tytuły dziedziczenia - z testamentu i z ustawy, wyłączono zatem występujące wcześniej dziedziczenie umowne.
Ograniczono krąg spadkobierców ustawowych - zstępni i osoby przysposobione(przy czym dzieci pozamałżeńskie były w pewien sposób dyskryminowane - jeśli nie zostały uznane i zrównane w prawach to dziedziczyły jedynie po matce i jej rodzinie), małżonek, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa, w braku wymienionych osób gmina i skarb państwa(w 1950 zniesiono gminy)
Przepisy o testamencie oparto na zasadzie swobody testowania.
Przyjęto konstrukcję zachowku mającą chronić interesy najbliższej rodziny spadkodawcy.
Prace nad kodeksem w latach 50-tych - wysunięto zarzut zbytniego ograniczenia udziału w spadku małżonka w zbiegu ze zstępnymi, postulowano ograniczenie swobody testowania i wprowadzenia systemu rezerw(obowiązkowego udziału) zamiast zachowku oraz wyłączenie z kręgu dziedziczenia ustawowego zstępnych rodzeństwa - propozycje zmian oceniono jednak krytycznie.
Przy pracach nad kodeksem powstał problem dziedziczenia gospodarstw rolnych:
Zaobserwowano szkodliwe dla produkcji rolnej rozdrobnienie obszarów ziemi w wyniki dziedziczenia i znacznego obciążenia spłatami na rzecz innych spadkobierców.
Ustawą z 1963 wprowadzono ograniczenie obrotu ziemią zarówno inter vivos jak i mortis causa, a zatem gospodarstwo rolne można było podzielić w spadku tylko wtedy kiedy nie naruszało to ustalonych norm obszarowych, a ponadto spadkobiercą mogła być tylko osoba wykonująca zawód rolnika, która deklarowała prowadzenie gospodarstwa w naturze(czasami nawet zwalniano takie osoby z obowiązku spłaty na rzecz innych spadkobierców). Jeżeli w pierwszej kolejności dziedziczenia ustawowego nie było osób spełniających wymagania to gospodarstwo nie przechodziło na dalszych spadkobierców, tylko przechodziło w ręce Skarbu Państwa(była to ukryta funkcja nacjonalizacyjna tych przepisów - zgodnie z orzeczeniem SN). Takie ograniczenie podmiotowe rozciągało się także na dziedziczenie testamentowe.
W kodeksie cywilnym dopuszczono powołanie dalszych osób, jeżeli te w pierwszej kolejności nie miały kwalifikacji, ale ograniczono kategorię zstępnych jedynie do wnuków spadkodawcy i wyłączono zstępnych rodzeństwa.
Przepisy dotyczące gospodarstw rolnych stosowano także do dziedziczenia lasów i gruntów leśnych, choćby nie wchodziły one w skład gospodarstw rolnych.
Nowelizacje kodeksu cywilnego w zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych:
1971 - znowelizowano prawie połowę przepisów prawa spadkowego, główne zmiany o charakterze szczegółowym przy pozostawieniu takiej samej idei - włączono do dziedziczenia gospodarstwa zstępnych rodzeństwa spadkodawcy.
1982 - na fali zmian społeczno - gospodarczych i silnych nacisków osób zainteresowanych wprowadzono reformę dziedziczenia gospodarstw rolnych - dopuszczono do dziedziczenia wszystkie kategorie osób, które mogły dziedziczyć z ustawy na zasadach ogólnych, wprowadzono jednolity, obiektywny(a nie kazuistyczny jak dotychczas) system stwierdzenia kwalifikacji do nabycia spadku w psotaci gospodarstwa rolnego(ustalono takie same wymogi jak dla nabycia gospodarstwa w drodze umowy), zniesiono uprawnienie Skarbu Państwa - jeżeli nie było dziedziców spełniających wymagania, to dziedziczono gospodarstwo na zasadach ogólnych.
1990 - zniesiono szczególny reżim kwalifikacji przy dziedziczeniu testamentowym, dziedziczenie ustawowe gospodarstwa rolnego na zasadach szczególnych dotyczyło gospodarstwa powyżej 1 ha(poprzednio ograniczenie do 0,5 ha). Przyznano samoistnym posiadaczom nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego odziedziczonego przez Skarb Państwa przed 6 kwietnia 1982 roszczenie o bezpłatne przeniesienie własności(miało to choć w części naprawić utratę majątku).
Wyrok TK z 2001 - TK uznał większość przepisów dotyczących szczególnego trybu dziedziczenia gospodarstwa za niekonstytucyjne, ale w obawie o skutki prawne tego orzeczenia ograniczono jego skuteczność do spadków otwartych od 14 lutego 2001. W wyniku tego orzeczenia dziedziczenie gospodarstw przebiega w dwóch systemach:
Przed 14 luty 2001 - szczególne przepisy dotyczące dziedziczenia gospodarstwa rolnego i podziału takiego spadku.
Po 14 luty 2001 - dziedziczenie na zasadach ogólnych, szczególne regulacja dotycząca podziału spadku.
Podatek spadkowy
Podatek spadkowy jest uregulowany w ustawie z dnia 28 lipca 1983 o podatku od spadków i darowizn, która co prawda należy do prawa finansowego, ale jej normy są ściśle związane z prawem spadkowym.
Podatek spadkowy ma dwojaki charakter:
W sensie ekonomicznym pomniejsza korzyść uzyskiwaną przez spadkobiercę poprzez nabycie spadku.
Zahamowanie obrotu cywilnoprawnego prawami należącymi do spadku do czasu zapłaty podatku spadkowego - bez zgody urzędu skarbowego notariusz nie może sporządzić aktu notarialnego, ani nawet uwierzytelnić podpisu stron, jeżeli przedmiotem czynności jest zbycie praw do spadku lub obciążenie praw majątkowych ze spadku. Ponadto zapłata długu przez dłużnika spadkodawcy do rąk spadkobierców, a także zrealizowanie zapisu lub polecenia nie może się odbyć bez zgody urzędu skarbowego. Złamanie tych zasad skutkuje solidarną odpowiedzialnością dokonującego zapłaty za podatek spadkowy.
Podatek od spadków i darowizn obciąża jedynie osoby fizyczne - w przypadku kiedy spadkobiercą jest osoba prawna pobierany to spadek podlega opodatkowaniu podatkiem dochodowym, co jest w efekcie większym obciążeniem.
Opodatkowane jest nabycie własności rzeczy znajdujących się w kraju i praw majątkowych wykonywanych w kraju, niezależnie od tego, który z tytułów stanowi podstawę do takiego przysporzenia(ustawa, testament, zapis, zachowek).
Podstawę opodatkowania stanowi wartość nabytych rzeczy i innych praw majątkowych po potrąceniu długów i ciężarów(czysta wartość), ustalona według stanu z dnia nabycia spadku i wartości rynkowej z dnia powstania obowiązku podatkowego.
Dla spadkobiercy obowiązek powstaje dwukrotnie - ma to na celu zapobiec przedawnianiu się zobowiązań podatkowych:
Z chwilą przyjęcia spadku.
Z chwilą uprawomocnienia się stwierdzenia nabycia spadku - jeśli po przyjęciu spadkobierca nie zgłosił nabycia do opodatkowania.
W stosunku do zapisobiercy - obowiązek podatkowy powstaje z chwilą ogłoszenia testamentu.
W stosunku do uprawnionego z tytułu zachowku - z chwilą zaspokojenia jego roszczenia.
Stopień obciążeń podatkowych jest uzależniony od zakwalifikowania do grupy podatkowej, które jest ustalane według stosunku spadkodawcy do spadkobiercy(dla różnych grup są różne kwoty wolne od podatku i progi procentowe):
I grupa - małżonek, zstępni, wstępni, pasierb, zięć, synowa, rodzeństwo, ojczym, macocha, teściowie.
II grupa - zstępni rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępni i małżonkowie pasierbów, małżonkowie rodzeństwa, rodzeństwo małżonkowie, małżonkowie rodzeństwa małżonków, małżonkowie zstępnych innych niż dzieci.
III grupa - inni nabywcy.
Ogólne zasady podatkowe uzupełnione są wieloma wyjątkami i ulgami:
Nabycie własności albo prawa użytkowania wieczystego gospodarstwa rolnego lub jego części(z pewnymi wyjątkami).
Nabycie przez osoby z I i II grupy przedmiotów wyposażenia mieszkania, bielizny, pościeli, przedmiotów codziennego użytku, dzieła sztuki będące przedmiotem twórczości spadkodawcy, materiały biblioteczne jeśli zajmował się twórczością lub działalnością naukową, oświatową, publicystyczną.
Nabycie budynków w części zajętej przez najemców, do których mają zastosowanie przepisy o czynszach regulowanych(tzw. lokatorów kwaterunkowych).
Zwolnienie może być niekiedy uzależnione od spełnienia dodatkowych przesłanek np. zwolnienie od podatku przy nabyciu warsztatu rzemieślniczego jeśli spadkobierca zobowiąże się do prowadzenia warsztatu przez 5 lat.
Spadek
Art. 922. k.c.
§ 1. Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej.
§ 2. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.
§ 3. Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w przepisach księgi niniejszej.
Zgodnie z ustawową definicją spadku w jego skład wchodzą prawa i obowiązki, które jednocześnie spełniają 4 wymagania:
Mają charakter cywilnoprawny.
Mają charakter majątkowy.
Nie są ściśle związane z osobą zmarłego.
Nie przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy osoby te są spadkobiercami.
Prawa i obowiązki cywilnoprawne.
Za cywilnoprawne uznamy wszystkie prawa i obowiązki, które wynikają ze stosunków pomiędzy autonomicznymi podmiotami, a zatem nie tylko stosunki regulowane przez kodeks cywilny, ale także przez inne gałęzie prawa(np. prawo autorskie, prawo pracy) - o tym czy stosunek jest cywilnoprawny w rozumieniu prawa spadkowego decyduje zatem merytoryczny charakter, a nie kryteria formalne.
Charakteru cywilnoprawnego nie mają prawa i obowiązki wynikające ze stosunków administracyjnoprawnych, podatkowych czy prawnokarnych - a zatem tam gdzie podmioty nie są autonomiczne, a występuje podporządkowanie(np. nie wchodzą do masy spadkowej koncesje, zezwolenia, obowiązki zapłaty grzywny, natomiast niektóre zobowiązania podatkowe przechodzą na spadkobierców, ale nie w składzie spadku, a na mocy przepisów szczególnych). Do masy spadkowej nie wchodzą także uprawnienia rentowe i emerytalne, a te należne w chwili śmierci przechodzą na osoby wskazane przez ustawę nawet jak nie są spadkobiercami.
Istnieją także regulacje szczegółowe dotyczące poszczególnych elementów majątku, które przewidują inne rozwiązania - np. fundusze zgromadzone na OFE - połowa przechodzi na małżonka jako część wspólności majątkowej, reszta przechodzi na osoby wskazane przez zmarłego, a jeśli nie wskazał takich osób, to dopiero wtedy podlegają ogólnym zasadom dziedziczenia.
Charakter majątkowy.
Do spadku należą jedynie prawa o charakterze majątkowym, a więc takie, które są bezpośrednio uwarunkowane interesem ekonomicznym uprawnionego - w praktyce ogromna większość praw i obowiązków cywilnoprawnych ma charakter majątkowy.
Bezspornie niemajątkowe są tylko dwie kategorie praw podmiotowych i obowiązków:
Prawa osobiste związane z ochroną dóbr osobistych.
Prawa rodzinne wynikające ze stosunków rodzinnych, które nie są oparte na więzi ekonomicznej.
Niektóre przepisy szczególne przewidują możliwość żądania oznaczonych osób ochrony konkretnych dóbr osobistych zmarłego, ale nie jest to prawo dziedziczne tylko własne prawo tych osób - np. zstępny występuje o ochronę dobrego imienia rodzica.
Prawa i obowiązki rodzinne, które mają substrat majątkowy co do zasady także nie należą do spadku, ze względu na to kryterium, że są ściśle związane z osobą zmarłego.
Związanie z osobą spadkodawcy.
Prawa i obowiązki o treści majątkowej wynikające ze stosunków rodzinnych, przy czym największe znaczenie w tej grupie ma prawo do żądania dostarczenia środków utrzymania(alimentów), które to prawo gaśnie z chwilą śmierci uprawnionego, a w razie śmierci zobowiązanego odpowiedni obowiązek nie przechodzi na spadkobierców. Natomiast raty, które były już wymagalne z chwilą śmierci zobowiązanego lub uprawnionego wchodzą odpowiednio do spadku po tych osobach.
Prawa majątkowe, które z samej swojej istoty nie mogą trwać dłużej niż przez okres życia uprawnionego - użytkowanie, służebności osobiste(z wyjątkiem służebności mieszkania) prawo do renty przyznanej od zobowiązanego w wyniku uszkodzenia ciała lub renty umownej, prawo dożywocia.
Art. 266. k.c.
Użytkowanie ustanowione na rzecz osoby fizycznej wygasa najpóźniej z jej śmiercią.
Art. 299. k.c.
Służebność osobista wygasa najpóźniej ze śmiercią uprawnionego.
Niektóre umowne stosunki obligacyjne ulegają rozwiązaniu w razie śmierci jednej ze stron, zwłaszcza umowy, które opierają się na szczególnych umiejętnościach strony(np. umowa o dzieło) lub ze względu na osobiste zaufanie(np. umowa spółki).
Skutek rozwiązujący śmierci strony można wyłączyć lub zmodyfikować poprzez odpowiednie klauzule umowne - np. w miejsce zmarłego do spółki mogą wejść jego spadkobiercy.
W przypadku śmierci członka spółdzielni wygasa stosunek członkostwa i gasną spółdzielcze prawa organizacyjne związane z osobą członka(prawo do udziału w walnym zgromadzeniu, prawo do sprawowania funkcji w organach spółdzielni), natomiast na spadkobierców przechodzą prawa majątkowe wynikające ze stosunku członkowstwa np. prawo do udziału i do wkładu.
Spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu jest także ściśle związane z osobą członka i wygasa z chwilą jego śmierci, ale osobom bliskim przysługuje roszczenie o przyjęcie do spółdzielni i o przydział lokalu po byłym członku. Dziedziczeniu na ogólnych zasadach podlega jednak wkład mieszkaniowy jako wierzytelność.
Nie przechodzi na spadkobierców roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę zmarłego, wyjątek stanowią wypadki, w których roszczenie zostało uznane na piśmie albo powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego.
Przejście na oznaczone osoby na mocy przepisów szczególnych.
Ustawodawca zawiera takie przepisy w celu ochrony poszczególnych interesów bez względu na to, czy dane osoby są spadkobiercami czy też nie. Liczba tych przepisów rośnie, co oznacza oderwanie regulacji części praw i obowiązków od prawa spadkowego.
W razie śmierci najemcy lokalu jego najbliżsi, którzy stale z nim mieszkali wchodzą w stosunek najmu na mocy samego prawa, a jeżeli takich osób nie ma to najem wygasa.
Art. 691. k.c.
§1. W razie śmierci najemcy lokalu mieszkalnego w stosunek najmu lokalu wstępują: małżonek niebędący współnajemcą lokalu, dzieci najemcy i jego współmałżonka, inne osoby, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych, oraz osoba, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą.
§ 2. Osoby wymienione w § 1 wstępują w stosunek najmu lokalu mieszkalnego, jeżeli stale zamieszkiwały z najemcą w tym lokalu do chwili jego śmierci.
§ 3. W razie braku osób wymienionych w § 1 stosunek najmu lokalu mieszkalnego wygasa.
§ 4. Osoby, które wstąpiły w stosunek najmu lokalu mieszkalnego na podstawie § 1, mogą go wypowiedzieć z zachowaniem terminów ustawowych, chociażby umowa najmu była zawarta na czas oznaczony. W razie wypowiedzenia stosunku najmu przez niektóre z tych osób stosunek ten wygasa względem osób, które go wypowiedziały.
§ 5. Przepisów § 1-4 nie stosuje się w razie śmierci jednego ze współnajemców lokalu mieszkalnego.
Można umownie zastrzec, że służebność mieszkania po śmierci uprawnionego przysługiwać będzie jego dzieciom, rodzicom i małżonkowi.
Art. 301. k.c.
§ 1. Mający służebność mieszkania może przyjąć na mieszkanie małżonka i dzieci małoletnie. Inne osoby może przyjąć tylko wtedy, gdy są przez niego utrzymywane albo potrzebne przy prowadzeniu gospodarstwa domowego. Dzieci przyjęte jako małoletnie mogą pozostać w mieszkaniu także po uzyskaniu pełnoletności.
§ 2. Można się umówić, że po śmierci uprawnionego służebność mieszkania przysługiwać będzie jego dzieciom, rodzicom i małżonkowi.
Suma przypadająca uprawnionemu z tytułu ubezpieczenia osobowego nie wchodzi do spadku, a uprawnione do jej otrzymania są osoby wskazane w umowie lub ogólnych warunkach ubezpieczenia.
W przypadku prowadzenia rachunków bankowych bank może przyjąć odpowiednie dyspozycje od klienta, który wskazuje jakie osoby będą uprawnione do odbioru sumy zgromadzonej na rachunku, która nie może jednak przekroczyć 20xkrotności średniego miesięcznego wynagrodzenia(bez względu na ilość wskazanych osób, osoby takie nie wchodzą w umowę o prowadzenie rachunku, mogą jedynie żądać wypłaty sumy).
Jeżeli uprawnione osoby nie zostały wskazane to suma podlega dziedziczeniu na zasadach ogólnych, zarówno z ustawy jak i z testamentu.
Podobna regulacja dotyczy prawa do udziałów w spółdzielni.
Sumy, którymi można rozporządzić w ten sposób nie wchodzą do spadku, ale wlicza się je do podstawy obliczania zachowku, a są opodatkowane w ten sam sposób jak przysporzenia związane ze spadkiem.
Widoczna tendencja do stałego rozszerzania zakresu stosowania przepisów umożliwiających wskazanie uprawnionych do odbioru pewnych sum z pominięciem prawa spadkowego prowadzi do znacznego ograniczenia spadku i trudności w zabezpieczeniu interesów uprawnionych do zachowku.
Problem dotyczy kwalifikacji takich przysporzeń - czy są to darowizny dokonane za życia, czy też zapisy.
Praktyka pokazuje, że takie sumy uwzględnia się przy obliczaniu zachowku, a także w sytuacji kiedy z żądaniami występują wierzyciele zmarłego, przy czym stosuje się do nich przepisy o zapisie.
Prawa majątkowe
Spadek obejmuje ogół praw majątkowych, które spełniają odpowiednie wymagania, w szczególności:
Własność rzeczy oraz inne prawa rzeczowe niemające charakteru osobistego - użytkowanie wieczyste, zastaw, hipoteka.
Wierzytelności - zarówno wynikające z umów jak i z ustawy.
Prawa majątkowe wynikające z członkostwa w spółdzielni - prawa majątkowe do wkładu, należy także odróżnić spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, które jest dziedziczne, od prawa do lokalu typu lokatorskie, które jest wyłączone z dziedziczenia.
Prawa majątkowe na dobrach niematerialnych - prawa autorskie, patenty.
Prawa kształtujące - prawo uchylenia się od skutków prawych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu lub groźby, prawo do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego, także prawo do przyjęcia oferty złożonej spadkodawcy, chyba że z treści lub charakteru oferty wynika co innego.
Niektóre prawa o charakterze majątkowym wynikające z prawa rodzinnego - prawa i obowiązki powstałe w skutek ustania wspólności majątkowej małżeńskiej, prawo do żądania zwrotu i obowiązek zwrotu alimentów osobie, która je dostarczała, a nie była do tego zobowiązana lub była zobowiązana w dalszej kolejności.
Wstąpienie w stosunki majątkowe
Wchodzące w skład spadku prawa majątkowe mają często swoje źródła w pewnych stosunkach cywilnoprawnych, które rodzą obok praw często obowiązki, a także mogą się rodzić na gruncie pewnych sytuacji prawnych - spadkobierca zatem wstępuje w całości w sytuację prawną spadkodawcy - w szczególności dotyczy to zasiedzenia, zbycia lub nabycia pod warunkiem zawieszającym lub z zastrzeżeniem terminu początkowego.
Posiadanie
Do spadku wchodzi także posiadanie, zarówno samoistne jak i zależne, które spadkodawca sprawował w chwili śmierci. W takim zakresie przechodzą na spadkobiercę skutki prawne związane z władaniem rzeczą(posiadanie) przy czym następuje to na tych samych zasadach co przejście praw majątkowych(nie jest zatem uwarunkowane objęciem rzeczy we władanie). Przejście następuje niezależnie od tego, czy spadkodawca posiadał tytuł prawny do posiadania.
Spadkobiercy przysługują zatem wszystkie środki ochrony posiadania(np. żądanie przywrócenia utraconego posiadania).
Dziedziczenie posiadania jest konsekwencją zasady sukcesji uniwersalnej przyjętej w prawie polskim, przy czym istniał spór w doktrynie co do tego, czy dziedziczne jest tylko posiadanie samoistne, czy także posiadanie zależne oraz czy dziedziczne oprócz posiadania jest także samo władztwo faktyczne.
Obowiązki majątkowe
Spadkobierca dziedziczy całokształt sytuacji majątkowej spadkodawcy, a więc zarówno prawa jak i obowiązki.
Art. 922. k.c.
§ 1. Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej.
§ 2. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.
§ 3. Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w przepisach księgi niniejszej.
Zgodnie z regulacją kodeksową na spadkobiercę przechodzi dług, co oznacza, że spadkobierca jest osobiście zobowiązany do spełnienia świadczenia, natomiast kwestia odpowiedzialności za ten dług jest zależna od jeszcze innych okoliczności i przedstawia się w sposób zróżnicowany.
Na spadkobierców przechodzą obowiązki majątkowe wynikające ze stosunków prawnych pozostających w mocy mimo śmierci strony, ale spadkobierców obciążają także:
Obowiązki powstałe na skutek rozwiązania stosunku prawnego - obowiązek zwrotu rzeczy, której dotyczyło użytkowanie, obowiązek zwrotu lokalu w stanie niepogorszonym.
Obowiązki powstałe z mocy samego prawa z chwilą śmierci lub nawet po śmierci spadkodawcy:
Koszty pogrzebu - w razie sporu kwestie rozstrzyga sąd, przyjęło się, że jest to koszt pochówku i skromnego nagrobka przyjętego w danym środowisku.
Koszty postępowania spadkowego - tak samo koszty zarządu spadkiem i wynagrodzenie wykonawcy testamentu lub kuratora jeśli taki był ustanowiony.
Obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek.
Obowiązek wykonania zapisów i poleceń, a także roszczenia małżonka zamieszkującego ze spadkodawcą o rzeczy wchodzące w skład wyposażenia domowego z którego korzystał.
Obowiązek dostarczania dziadkom spadkodawcy środków utrzymania w sytuacji ich niedostatku.
Obowiązek umożliwienia realizacji uprawnienia osób bliskich mieszkających ze spadkodawcą do korzystania z mieszkania i urządzeń domowych przez 3 miesiące od otwarcia spadku, bez względu na to czy są spadkobiercami czy nie.
Ogólna charakterystyka dziedziczenia
Otwarcie spadku
Otwarcie spadku - jest to zdarzenie prawne, które wiąże się ze śmiercią spadkodawcy i pociąga za sobą przejście praw i obowiązków majątkowych zmarłego na jego spadkobierców.
Art. 924. k.c.
Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy.
Art. 925. k.c.
Spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku.
Moment otwarcia spadku jest bardzo istotny - w momencie otwarcia spadku spadkobiercy nabywają ten spadek, a także w chwili otwarcia ocenia się zdolność spadkobierców do dziedziczenia oraz skład majątku spadkowego.
Pojęcie nabycia spadku
Art. 925. k.c.
Spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku.
Spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku, czyli prawo polskie przewiduje nabycie spadku z mocy samego prawa.
W prawie polskim nabycie jest w początkowym okresie prowizoryczne - spadkobierca może spadek odrzucić w ciągu 6 miesięcy o dowiedzenia się o tytule swojego powołania.
Spadkobierca, który spadek odrzucił traktowany jest tak jakby nie dożył otwarcia spadku, przyjmujemy fikcję, że nigdy spadkobiercą nie był.
Polska koncepcja ma taką zaletę, że nie ma spadku wakującego - wedle przepisów zawsze kogoś możemy uznać spadkobiercą.
Inne konstrukcje nabycia spadku:
nabycie przez oświadczenie woli
nabycie w drodze konstytutywnego orzeczenia sądowego (Austria - sąd wydaje dekret dziedziczenia)
Sukcesja uniwersalna, następstwo prawne pod tytułem ogólnym(succesio in universitatem) - na skutek jednego zdarzenia prawnego jakim jest otwarcie spadku spadkobierca:
Wstępuje w ogół praw i obowiązków majątkowych spadkodawcy bez względu na ich charakter,
Jest to przykład nabycia pochodnego, spadkobiercy wstępują w prawa w takim zakresie jakie przysługiwały spadkodawcy, a zatem nie maja analogicznego zastosowania wyjątki od zasady nemo plus iuris.
Jeżeli jest kilku spadkobierców to nabywają oni wszyscy spadek jako całość, przy czym udział każdego z nich określony jest za pomocą ułamka(w tzw. części idealnej) - a zatem nie ma spadkobrania konkretnych składników, a jedynie pewnej części spadku jako całości.
Na spadkobierców przechodzą także prawa będące przedmiotem zapisu, a zapisobierca uzyskuje jedynie roszczenie wobec spadkobiercy.
Powołanie do dziedziczenia
Art. 926. k.c.
§ 1. Powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu.
§ 2. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą.
§ 3. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą.
Do dziedziczenia można być powołanym:
z ustawy
z testamentu
Dwa tytuły dziedziczenia - możemy mówić o pierwszeństwie dziedziczenia testamentowego, jeśli testament jest ważny i ustanowiono w nim spadkobiercę to wyłączone są przepisy o dziedziczeniu ustawowym. Testament to akt o charakterze formalnym i jest sporo przesłanek ważności testamentu.
Dziedziczenie ustawowe - wchodzi w grę wtedy kiedy nie został powołany spadkobierca lub osoby powołane nie mogą lub nie chcą być spadkobiercami.
Nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest - nie można po części rozporządzić spadkiem poprzez testament, a po części przez ustawę - zasada ta nie obowiązuje w polskim prawie spadkowym.
Dziedziczenie po części ustawowe i części testamentowe.
Powołanie do spadku to powołanie do części ułamkowej spadku, jeśli zatem spadkobierca powołany został tylko do części, a do części nie, to tam gdzie nie ma postanowień testamentu to wtedy mamy dziedziczenie ustawowe.
Jeśli ktoś nie chce lub nie może być spadkobiercą - dziedziczenie ustawowe, ale pierwszeństwo mają dwie konstrukcje(dziedziczenie ustawowe działa wtedy kiedy jedna z osób powołanych nie dziedziczy a nie ma poniższych konstrukcji):
podstawienie
przyrost
Zapis
W wypadkach przewidzianych w ustawie określone osoby mogą nabywać pewne prawa majątkowe, przy czym nie stają się spadkobiercami, prawa te nie wchodzą w skład spadku, powstają z chwilą jego otwarcia i są skuteczne przeciwko spadkobiercom.
Jednym z przykładów takiej instytucji jest zapis - spadkodawca może w testamencie wyrazić wolę aby określona osoba nabyła konkretne przysporzenie ze spadku nie stając się spadkobiercą.
Zapis może mieć różny charakter prawny:
Legatum per vindicationem - konstrukcja wywodzi się z prawa rzymskiego, jeżeli przedmiot zapisu jest rzeczą oznaczoną co do tożsamości i stanowi własność spadkodawcy z chwilą otwarcia spadku to z mocy samego prawa własność przechodzi na zapisobiercę, jeśli natomiast przedmiotem są rzeczy oznaczone co do gatunku to wywołuje to skutek obligacyjny, a zatem zapisobierca nabywa roszczenie o spełnienie świadczenia przez spadkobierców(pozostałości tej koncepcji występują w prawie francuskim).
Skutek obligacyjny - bez względu na przedmiot zapisu wywołuje on tylko skutek obligacyjny, a więc powstaje roszczenie skuteczne przeciwko spadkobiercom(koncepcja przyjęta w prawie polskim i większości europejskich porządków prawnych).
Art. 968. k.c.
§ 1. Spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis).
§ 2. Spadkodawca może obciążyć zapisem także zapisobiercę (dalszy zapis).
Zapis:
Może być ustanowiony jedynie w testamencie.
Zapisobiercą może być także spadkobierca - przedmiot zapisu może być zaliczony na poczet udziału spadkowego lub może to być zapis naddziałowy(prelegat) - np. spadkobierca dzieli spadek na trzech synów po 1/3 każdy, przy czym najstarszy otrzymuje w zapisie dom.
Na spadkobiercę przechodzi jedynie prawo majątkowe, a zatem nie jest obciążony obowiązkami, chyba że jest równocześnie spadkobiercą, ale wtedy odpowiedzialność za długi wynika ze spadkobrania a nie z zapisu.
Z uwagi na wyłącznie obligatoryjny skutek zapisobierca ma stosunkowo słabą pozycję zwłaszcza wobec innych wierzycieli.
Zdolność do dziedziczenia
Art. 927. k.c.
§ 1. Nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku, ani osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje.
§ 2. Jednakże dziecko w chwili otwarcia spadku już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe.
§ 3. Fundacja ustanowiona w testamencie przez spadkodawcę może być spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu.
Warunki te dotyczą zarówno dziedziczenia ustawowego i testamentowego(stosuje się je także do zdolności zapisobiercy):
przesłanka pozytywna - osoba fizyczna żyjąca w chwili otwarcia spadku, osoby prawne lub ułomne osoby prawne jeśli istnieją w chwili otwarcia spadku [art. 927] Wyjątki §2:
dziecko poczęte a nienarodzone może być dziedzicem jeśli urodzi się żywe(ograniczona i warunkowa zdolność prawna nasciturusa).
[art. 927§3] - może dziedziczyć fundacja ustanowiona przez spadkodawcę w testamencie jeśli zostanie zarejestrowana w ciągu 2 lat od ogłoszenia testamentu.
przesłanka negatywna - nie może być spadkobierca uznany za niegodnego dziedziczenia.
Uznanie za niegodnego
Uznanie za niegodnego dokonuje się w trybie sądowym - to sąd konstytutywnym orzeczeniem uznaje za niegodnego i może to zrobić dopiero z chwilą otwarcia spadku.
Legitymacja do żądania uznania za niegodnego - każdy kto ma w tym interes prawny w terminie:
roku od dnia dowiedzenia się o niegodności,
nie później niż w ciągu 3 lat od dnia otwarcia spadku
(dwa skorelowane ze sobą terminy) - korelacja polega na tym, że decyduje upływ terminu wcześniejszego.
Art. 929. k.c.
Uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes. Z żądaniem takim może wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku.
Przesłanki uznania za niegodnego:
Art. 928. k.c.
§ 1. Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:
1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
§ 2. Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jak by nie dożył otwarcia spadku.
Działania w stosunku do spadkodawcy - umyślne, ciężkie przestępstwo przeciwko spadkodawcy( z pewnością wszystkie zbrodnie, ale też poważne występki) - co do zasady sąd cywilny jest związany orzeczeniem sądu karnego, ale sam ocenia co jest ciężkim przestępstwem, a jeżeli orzeczenie sądu karnego nie zostało wydane(np. ze względu na amnestię, przedawnienie) to sąd cywilny może rozstrzygnąć o bycie przestępstwa samodzielnie na potrzeby własnego postępowania.
Działania w stosunku do woli spadkodawcy - podstęp lub groźba w celu zmiany woli spadkodawcy, przy czym może to być także pomocnictwo, podżeganie lub usiłowanie.
Działania w stosunku do objawu woli spadkodawcy(testament) - umyślne lub świadome korzystanie z podrobionego testamentu lub zniszczenie, ukrycie albo podrobienie testamentu(przy czym zniszczenie nieważnego testamentu także powoduje niegodność, chyba że osoba wiedziała, że testament jest nieważny i dlatego go zniszczyła.
negatywna przesłanka - jeśli ustawodawca nie przebaczył spadkobiercy.
Przebaczenie jest przejawem uczuć - nie jest czynnością prawną, nie wymaga zdolności do czynności prawnych, polega na puszczeniu win w niepamięć, jeśli podmiot, który przebacza nie ma zdolności do czynności prawnych to wymagane jest dostateczne rozeznanie(musi wiedzieć co i komu przebacza - nie musi wiedzieć, że jest to podstawa do niemożności za niegodnego).
Art. 930. k.c.
§ 1. Spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył.
§ 2. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
Jeśli sąd uzna za niegodnego do dziedziczenia to osoba ta nie może być spadkobiercą, traktowana jest tak jakby nie dożyła do otwarcia spadku(a więc otwiera to szansę na spadkobranie np. zstępnym).
Zrzeczenie się dziedziczenia
Zrzeczenie się dziedziczenia nie było znane prawu rzymskiemu, nie występuje też w niektórych współczesnych porządkach prawnych(np. nie ma go we Francji). W prawie polskim ta konstrukcja jest o tyle unikatowa, że jest jedynym wyłomem od zasady, że umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna.
Art. 1048. k.c.
Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
Zrzeczenie się dziedziczenia - jest umową, może być zawarta jedynie w drodze aktu notarialnego pod rygorem nieważności, stronami tej umowy mogą być jedynie spadkodawca i jego spadkobierca ustawowy(może to być każdy spadkobierca ustawowy z wyjątkiem gminy i Skarbu Państwa) - zrzeczenie się obejmuje zakresem również zstępnych zrzekającego się, ale skutek może być ograniczony jedynie do zrzekającego się(w praktyce najczęściej umowy zrzeczenia zawierane są z małżonkiem i zstępnymi spadkodawcy).
Umowie zrzeczenia się może towarzyszyć darowizna uczyniona za życia spadkodawcy na rzecz osoby zrzekającej się:
Darowizna może znajdować się w tym samym akcie notarialnym.
Zrzeczenie się może być pod warunkiem otrzymania określonego przysporzenia.
Umowa zrzeczenia się nigdy nie jest umową wzajemną, nawet jeśli jest opatrzona warunkiem.
Ustawa milczy co do dopuszczalności zrzeczenia się na rzecz określonej osoby, choć w praktyce ma to istotne znaczenie(np. siostra zrzeka się spadku po to aby zwiększył się udział brata). Należy zatem uznać, że można zawrzeć umowę zrzeczenia się z zastrzeżeniem, że będzie ona skuteczna jeżeli dziedziczyć będzie konkretna osoba(np. siostra zrzekła się spadku na rzecz brata z zastrzeżeniem, że jeżeli brat umrze bezpotomnie przed otwarciem spadku to umowa będzie bezskuteczna).
Skutki umowy o zrzeczenie się dziedziczenia:
Następują dopiero z chwilą otwarcia spadku.
Zrzekający się zostaje wyłączony od dziedziczenia - traktuje się go tak jakby nie dożył otwarcia spadku, to samo dotyczy jego zstępnych, chyba że umówiono się inaczej.
Zrzekający się może być jednak zapisobiercą lub dziedziczyć na podstawie późniejszego testamentu.
Skutki można uchylić poprzez zawarcie umowy o przeciwnej treści pomiędzy tymi samymi osobami, tylko za życia spadkodawcy, tylko w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności.
Należy odróżnić zrzeczenie się od odrzucenia spadku:
Zrzeczenie się jest umową, a odrzucenie czynnością prawną jednostronną.
Zrzeczenie się może nastąpić jedynie przed otwarciem spadku, a odrzucenie jedynie po otwarciu.
Zrzeczenie się co do zasady obejmuje także zstępnych, a odrzucenie jedynie tego, który odrzucił.
Zrzeczenie się nie może być zaskarżone przez wierzycieli, w przeciwieństwie do odrzucenia.
Postępowanie spadkowe - wiadomości podstawowe
Postępowanie spadkowe ma na celu potwierdzenie procesu spadkobrania wobec otoczenia prawnego i wszystkich zainteresowanych - spadkobierców, zapisobierców, wierzycieli i innych osób.
Postępowanie spadkowe może być:
Obligatoryjne - w systemach prawnych gdzie nabycie spadku odbywa się na mocy aktu organu państwowego(np. prawo austriackie).
Fakultatywne - w sytuacji kiedy skutki prawne powstają z mocy samego prawa, a postępowanie ma jedynie na celu potwierdzenie wystąpienia tych skutków(np. prawo polskie).
W Polsce postępowanie ma charakter fakultatywny i w praktyce jest przeprowadzane wtedy kiedy konieczne jest wykazanie przed osobami trzecimi praw do spadku lub w sytuacji kiedy spadkobiercy nie są zgodni co do udziałów spadkowych.
Rodzaje i zakres postępowań spadkowych
Określenie postępowanie spadkowe regulowane oddzielnie w k.p.c. odnosi się do postępowania w sprawach spadkowych w trybie nieprocesowym, a zatem nie wchodzą tutaj w grę postępowania procesowe powiązane merytorycznie z prawem spadkowym(np. uznanie za niegodnego, o zachowek, o wykonanie zapisu lub polecenia, o wydanie spadku oraz związane z odpowiedzialnością za długi spadkowe).
W zakres pojęcia postępowanie spadkowe wchodzi wiele różnych postępowań, które są względnie niezależne - przeprowadzenie jednego z nich nie wiąże się z koniecznością przeprowadzania innych, mogą być połączone w jedno postępowanie, poszczególne postępowania są prowadzone tylko w sytuacji określonych stanów faktycznych - do najważniejszych postępowań należą:
Ogłoszenie testamentu
Dział spadku
Stwierdzenie nabycia spadku
Zasady postępowania spadkowego:
Charakter fakultatywny postępowania:
co do zasady postępowanie wszczynane jest na wniosek,
z urzędu podejmowane jest tylko w wyjątkowych sytuacjach(np. zabezpieczenie spadku w sytuacji braku wiadomości o spadkobiercach, ich nieobecności lub braku zdolności do czynności).
Mimo, że co do zasady postępowanie wszczynane jest na wniosek sąd ma obowiązek przeprowadzić pewne czynności z urzędu(np. stwierdzenie istnienia testamentu i jego ogłoszenie)
Art. 506. k.p.c.
Sąd wszczyna postępowanie nieprocesowe na wniosek; w wypadkach wskazanych w ustawie sąd może wszcząć postępowanie także z urzędu.
W trakcie postępowania rozstrzyga się całość zagadnień związanych z danych postępowaniem nawet jeśli pomiędzy uczestnikami powstanie spór(nie odsyła się sprawy na proces).
Postępowanie spadkowe należy do właściwości sądów - przed 1991 duża część spraw spadkowych należała do właściwości notariuszy, obecnie jedynym wyjątkiem jest możliwość złożenia oświadczenia woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku przed notariuszem.
Sądem właściwym jest sąd spadku - jest to sąd właściwy ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy, jeżeli nie da się ustalić miejsca to decyduje miejsce w którym znajduje się majątek lub jego część, jeśli nie można tego ustalić to sąd rejonowy dla Warszawy.
Art. 628. k.p.c.
Do czynności w postępowaniu spadkowym, które należą do zakresu działania sądów, wyłącznie właściwy jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli ego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część (sąd spadku). W braku powyższych podstaw sądem spadku jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy.
Dziedziczenie ustawowe
Art. 926. k.c.
§ 1. Powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu.
§ 2. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą.
§ 3. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą.
Dziedziczenie ustawowe ma miejsce kiedy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo też żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą:
Spadkodawca nie powołał spadkobiercy - spadkodawca nie sporządził testamentu, sporządził testament nieważny, odwołał sporządzony testament, testament wskazywał spadkobiercę co do części spadku, a więc pozostała część podlega dziedziczeniu ustawowemu.
Spadkobierca nie może lub nie chce być spadkobiercą - spadkobierca zrzekł się dziedziczenia, odrzucił spadek, spadkobierca nie istniał w chwili otwarcia spadku(wyjątek nasciturus) albo został uznany za niegodnego.
Porządek dziedziczenia ustawowego
Niedawno przepisy się zmieniły, polski ustawodawca znacząco rozszerzył zakres(do lipca należeli tylko zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa, małżonek i spadkobiercy konieczni, gmina z ostatniego miejsca zamieszkania i skarb państwa)
Obecnie wyróżnia się 5 klas dziedziczenia ustawowego:
Zstępni i małżonek spadkodawcy.
Rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa(zarówno z klasą pierwszą jak i drugą będzie dziedziczył małżonek)
Dziadkowie i ich zstępni (pierwsze trzy klasy to klasy krewnych)
Pasierbowie spadkodawcy(powinowaci)
Spadkobiercy konieczni(nie mogą odrzucić spadku):
gmina ostatniego zamieszkania spadkodawcy
a jak mieszkał za granicą lub nie da się ustalić to skarb państwa.
Ogólne zasady dziedziczenia ustawowego -
Jeżeli istnieją osoby należące do klasy wyższej to wyłączone jest dziedziczenie przez osoby znajdujące się w klasie niższej.
Dziedziczenie zstępnych - zstępni bliżsi stopniem wyłączają zstępnych dalszych stopniem. Zstępni równi stopniem dziedziczą w częściach równych(dziedziczenie według głów - in capita) W braku jednego ze wstępnych równych stopniem jego część dziedziczą jego zstępni (dziedziczenie według szczepów - in stirpes).
Dziedziczenie klasy pierwszej - Zstępni
Bliżsi zstępni wykluczają dalszych.
Małżonek jeśli dziedziczy z pierwszą klasą to dziedziczy w częściach równych nie mniej jednak niż ¼ - od czwartego dziecka wzwyż ujawnia się uprzywilejowanie małżonka. Jeśli nie ma dzieci, a jest małżonek, to małżonek dziedziczy z drugą klasą.
Druga klasa - Rodzice, rodzeństwo, dzieci rodzeństwa
W pierwszej kolejności powołani są rodzice, natomiast jeśli któreś z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, to otwiera się droga do dziedziczenia przez rodzeństwo, lub ewentualnie zstępni rodzeństwa.
Małżonek dziedziczy ½ spadku, jeśli nie ma innych spadkobierców, to małżonek dziedziczy pierwszy cały majątek.
Powstaje problem w sytuacji kiedy dziedziczy małżonek w zbiegu z jednym z rodziców spadkodawcy(np. drugi rodzic nie żyje) kiedy nie ma rodzeństwa - powstaje problem, czy rodzic z małżonkiem dziedziczą po ½ spadku, czy rodzic ¼, a małżonek 3/4 (Prof. Pajor i Prof. Szafnicka przychylają się do drugiego stanowiska czyli bardziej uprzywilejowanej pozycji małżonka).
Trzecia klasa - Dziadkowie
Dziadkowie w częściach równych, jeśli nie ma dziadków to ich zstępni - jeśli jeden z dziadków nie dożył otwarcia spadku i nie ma zstępnych to jego udział przypada pozostałym dziadkom.
Czwarta klasa - Pasierbowie
(9341 - pasierbowie - dzieci małżonka spadkodawcy) - te dzieci będą dziedziczyć jeśli żadne z ich rodziców nie dożyło otwarcia spadku(jeśli drugie z rodziców żyje, to wtedy nie dziedziczą).
Piąta klasa - dziedzice konieczni(gmina, skarb państwa)
W pierwszej kolejności dziedziczy gmina ostatniego miejsca zamieszkania.
Jeśli nie można takiej gminy ustalić lub spadkodawca mieszkał za granicą to wtedy dziedziczy skarb państwa.
Przysposobienie a dziedziczenie ustawowe
Przysposobienie pełne - osoba wchodzi w nową rodzinę, wychodzi ze starej, przysposobiony dziedziczy jak zstępni i przysposabiający dziedziczy po nim jak po zstępnym.
Wyjątek - przysposobiony może dziedziczyć po zmarłym rodzicu naturalnym - jeżeli istniało małżeństwo A i B, które miało zstępnego C, a po śmierci A, B pobiera się z D i D przysposabia C, to C może dziedziczyć po A i jego krewnych jeżeli jest to wskazane w orzeczeniu o przysposobieniu.
Przysposobienie niepełne - przysposobiony nie wychodzi ze swojej rodziny naturalnej, nie ma pokrewieństwa z nową rodziną - [art. 937 k.c.] - przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym, a przysposabiający dziedziczy po przysposobionym, natomiast nie dziedziczy po rodzinnie przysposabiającego, ani rodzina nie dziedziczy po przysposobionym. Przysposobiony dziedziczy zarówno po przysposabiającym jak i po rodzicach biologicznych, natomiast rodzice nie dziedziczą po przysposobionym.
Art. 937. k.c.
Jeżeli skutki przysposobienia polegają wyłącznie na powstaniu stosunku między przysposabiającym a przysposobionym, stosuje się przepisy poniższe:
1) przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym na równi z jego dziećmi, a zstępni przysposobionego dziedziczą po przysposabiającym na tych samych zasadach co dalsi zstępni spadkodawcy;
2) przysposobiony i jego zstępni nie dziedziczą po krewnych przysposabiającego, a krewni przysposabiającego nie dziedziczą po przysposobionym i jego zstępnych;
3) rodzice przysposobionego nie dziedziczą po przysposobionym, a zamiast nich dziedziczy po przysposobionym przysposabiający; poza tym przysposobienie nie narusza powołania do dziedziczenia wynikającego z pokrewieństwa.
Jeżeli przysposobienie zostanie rozwiązane przed otwarciem spadku to ustają wszelkie jego skutki, także w prawie spadkowym.
Szczególne uprawnienie dziadków spadkodawcy - roszczenie alimentacyjne
Art. 938. k.c.
Dziadkowie spadkodawcy, jeżeli znajdą się w niedostatku i nie mogą otrzymać należnych im środków utrzymania od osób, na których ciąży względem nich ustawowy obowiązek alimentacyjny, mogą żądać od spadkobiercy nie obciążonego takim obowiązkiem środków utrzymania w stosunku do swoich potrzeb i do wartości jego udziału spadkowego. Spadkobierca może uczynić zadość temu roszczeniu także w ten sposób, że zapłaci dziadkom spadkodawcy sumę pieniężną odpowiadającą wartości jednej czwartej części swojego udziału spadkowego.
Przesłanki uprawniające dziadków do wystąpienia z roszczeniem:
Niedostatek.
Niemożność otrzymania środków utrzymania od osób, na których ciąży ustawowy obowiązek ich dostarczania - nie ma takich osób lub obowiązek wobec tych osób nie może być wyegzekwowany.
Przy spełnieniu obu przesłanek łącznie dziadkowie mogą żądać od spadkobiercy(zarówno testamentowego jak i ustawowego) środków utrzymania w stosunku do wartości jego udziału spadkowego:
Uprawnienie to przysługuje dziadkom tylko jeśli nie dziedziczą.
Uprawnienie to nie przysługuje wobec spadkobiercy na którym ciąży obowiązek alimentacyjny względem dziadków - dziadkowie mają wtedy roszczenie alimentacyjne.
Roszczeniu temu spadkobierca może zadośćuczynić na dwa sposoby - facultas alternativa:
Dostarczać dziadkom środków utrzymania w stosunku do ich potrzeb - zakres obowiązku wyznacza się według wartości udziału spadkowego.
Wypłacić dziadkom sumę pieniężną stanowiącą równowartość ¼ jego udziału spadkowego.
Pozycja małżonka przy dziedziczeniu ustawowym
Nakładają się tutaj przepisy prawa rodzinnego i spadkowego, większość z małżeństw w Polsce jest we wspólności majątkowej małżeńskiej.
W przypadku śmierci małżonka, współmałżonek:
ma oczywiście własny majątek osobisty
połowa majątku wspólnego co do zasady przechodzi na niego zgodnie z prawem rodzinnym
druga połowa majątku wspólnego wraz z majątkiem osobistym stanowią masę spadkową, którą zgodnie z określonymi zasadami dziedziczy.
Separacja prawna wyłącza dziedziczenie małżonka.
Wyłączenie małżonka od dziedziczenia [art. 940 k.c.]
Art. 940. k.c.
§ 1. Małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione.
§ 2. Wyłączenie małżonka od dziedziczenia następuje na mocy orzeczenia sądu. Wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem; termin do wytoczenia powództwa wynosi sześć miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie więcej jednak niż jeden rok od otwarcia spadku.
Wyłączenia dokonuje sąd na żądanie innych spadkobierców ustawowych powołanych razem z małżonkiem.
Powództwo musi być złożone w terminie prekluzyjnym(dwa terminy):
6 miesięcy od dowiedzenia się o otwarciu spadku,
rok od terminu otwarcia spadku,
(Decyduje upływ terminu wcześniejszego)
Przesłanka wyłączenia - wyłączenie nastąpi jeżeli spadkodawca jeszcze za życia wystąpił z żądaniem o separację lub rozwód z winy współmałżonka, a żądanie to było uzasadnione.
Chodzi głównie o sytuację kiedy postępowanie o rozwód lub separację zostało umorzone z powodu śmierci współmałżonka(wystarczy uznanie współwiny małżonka).
Uprawnienia małżonka do przedmiotów urządzenia domowego
Art. 939. k.c.
§ 1. Małżonek dziedziczący z ustawy w zbiegu z innymi spadkobiercami, wyjąwszy zstępnych spadkodawcy, którzy mieszkali z nim razem w chwili jego śmierci, może żądać ze spadku ponad swój udział spadkowy przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim lub wyłącznie sam. Do roszczeń małżonka z tego tytułu stosuje się odpowiednio przepisy o zapisie.
§ 2. Uprawnienie powyższe nie przysługuje małżonkowi, jeżeli wspólne pożycie małżonków ustało za życia spadkodawcy.
Małżonkowi przysługuje prawo do przedmiotów urządzenia domowego jeśli:
Dziedziczy z ustawy.
Nie dziedziczy w zbiegu ze zstępnymi spadkodawcy, którzy mieszkali z nim razem w chwili jego śmierci.
Uprawnienie to przysługuje bez względu na małżeński ustrój majątkowy.
Dotyczy urządzeń gospodarstwa domowego z których małżonek korzystał wspólnie lub wyłącznie.
Uprawnienie to oparte jest na konstrukcji prelegatu (zapis naddziałowy), a zatem przedmioty urządzenia domowego są małżonkowi przyznane ponad jego udziałem spadkowym - wynika to z faktu, że najczęściej najbardziej szkodliwe skutki ekonomiczne śmierci odczuwa mieszkający wspólnie małżonek.
Uprawnienie to małżonkowi nie przysługuje jeśli:
Wspólne pożycie małżonków ustało za życia spadkodawcy - przy czym chodzi tutaj o tzw. separację faktyczną, a więc kiedy formalnie istnieje małżeństwo, ale małżonkowie nie mieszkają ze sobą.
Małżonek nie dziedziczy z ustawy - dziedziczy jedynie z testamentu, pozostawał ze spadkobiercą w separacji, zrzekł się dziedziczenia, odrzucił spadek, został uznany za niegodnego, został wyłączony od dziedziczenia w trybie art. 940 k.c.(uzasadnione powództwo o rozwód lub separację wniesione przez współmałżonka, umorzone ze względu na jego śmierć), wyłączony od dziedziczenia na mocy testamentu.
Małżonek dziedziczy z ustawy razem ze zstępnymi , którzy mieszkali ze spadkodawcą w chwili otwarcia spadku
Uprawnienie to może być wyłączone przez spadkobiercę w testamencie.
Szczególne uprawnienie bliskich do mieszkania
Art. 923. k.c.
§ 1. Małżonek i inne osoby bliskie spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, są uprawnione do korzystania w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku z mieszkania i urządzenia domowego w zakresie dotychczasowym. Rozrządzenie spadkodawcy wyłączające lub ograniczające to uprawnienie jest nieważne.
§ 2. Przepisy powyższe nie ograniczają uprawnień małżonka i innych osób bliskich spadkodawcy, które wynikają z najmu lokali lub ze spółdzielczego prawa do lokalu.
Małżonek inne osoby, które zamieszkiwały wspólnie ze spadkobiercą do dnia jego śmierci są uprawnione do korzystania z mieszkania i urządzenia domowego w zakresie dotychczasowym:
Uprawnienie to przysługuje nawet jeśli wymienione osoby nie są spadkobiercami.
Uprawnienie przysługuje przez 3 miesiące od otwarcia spadku.
Uprawnienie to nie ograniczają uprawnień wynikających z sukcesji szczególnej przewidzianej dla najmu lokalu lub spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu.
Testament
Podstawową zasadą prawa spadkowego w tym zakresie jest swoboda testowania - polega ona na tym, że osoba fizyczna może swobodnie dysponować swoim majątkiem poprzez czynności prawne dokonywane na wypadek śmierci (mortis causa).
Swoboda testowania nie jest jednak absolutna, doznaje ograniczeń przewidzianych przez przepisy o charakterze ius cogens, co w praktyce oznacza, że swoboda musi mieścić się w granicach prawa(a zatem np. testator nie może zawrzeć umowy dziedziczenia, bo jest ona niedozwolona)
Art. 1047. k.c.
Z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w tytule niniejszym umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna.
Swoboda testowania ma swoje pozytywne i negatywne strony:
Pozytywne - pozwala uelastycznić i dostosować dziedziczenie po śmierci tak żeby było to jak najlepiej dostosowane do faktycznej sytuacji rodzinnej i życiowej spadkodawcy i jego otoczenia, czego nie gwarantuje sztywny i obiektywny system na którym opiera się np. porządek dziedziczenia ustawowego.
Negatywne - może prowadzić do całkowitego ominięcia najbliższej rodziny w procesie dziedziczenia co może negatywnie odbić się na ich sytuacji materialnej - niemniej jednak temu zagrożeniu częściowo zapobiega system rezerw albo instytucja zachowku.
Pojęcie testamentu ma dwa znaczenia:
Czynność prawna - jednostronna i odwołalna czynność prawna w której testator rozrządza majątkiem na wypadek śmierci.
Dokument - dokument, który obejmuje oświadczenie woli testatora co do rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci.
Testament jako czynność prawna charakteryzuje się trzema cechami:
Oświadczenie woli testatora nie jest skierowane do jakiejkolwiek osoby.
Testament wywołuje skutki prawne dopiero z chwilą śmierci testatora, nigdy wcześniej.
Testament może być w każdym momencie odwołany lub zmieniony w całości lub w części, co jest logiczną konsekwencją poprzednich cech.
Wyłączność testamentu - testament jest jedyną prawnie dopuszczalną formą rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci - dotyczy to jednak spadku jako całości praw i obowiązków, jeśli chodzi zaś o poszczególne składniki majątkowe to na podstawie szczegółowych przepisów można rozrządzić nimi na wypadek śmierci poza testamentem(np. co do środków zgromadzonych na rachunku bankowym).
Art. 941. k.c.
Rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament.
Treść testamentu
Kodeks cywilny wymienia rozrządzenia, które mogą być zawarte w testamencie:
Powołanie spadkobiercy
Ustanowienie zapisu lub polecenia
Powołanie wykonawcy testamentu
Wydziedziczenie
Ustanowienie fundacji
Katalog ten ma charakter przykładowy, można zatem zawrzeć w testamencie:
Inne postanowienia dotyczące majątku np. pozbawienie małżonka uprawnień do przedmiotów urządzenia domowego lub wyłączenie przyrostu.
Postanowienia o innym charakterze - np. zalecenia co do pogrzebu lub wskazanie opiekuna dla małoletniego dziecka.
Testament negatywny - jest to testament w którym testator wyłącza od dziedziczenia potencjalnego spadkobiercę ustawowego nie wskazując innych spadkobierców. Osoba wyłączona w taki sposób od dziedziczenia traktowana jest tak jakby nie dożyła spadku, ale przysługuje jej roszczenie o zachowek jeśli dziedziczyłaby z ustawy.
Co prawda kodeks expressis verbis nie wspomina o dopuszczalności testamentu negatywnego to doktryna i orzecznictwo stoją na stanowisku, że mieści się on w ramach swobody testowania.
Przesłanki ważności testamentu
Testament jako czynność prawna musi przede wszystkim spełniać ogólne wymogi - nie może być zatem sprzeczny z prawem lub ZWS(jeżeli nieważną są tylko niektóre postanowienia, to reszta testamentu utrzymana jest w mocy).
Ze względu na szczególny charakter tej czynności testament musi spełnić także szczególne wymogi:
Zdolność testowania - zdolność taką mają tylko osoby posiadające pełną zdolność do czynności prawnych(w obrębie tego pojęcia nie ma wyodrębnionej ograniczonej zdolności) jest to zatem w pewnym zakresie przejaw ogólnej zdolności do czynności prawnych.
Art. 944. k.c.
§ 1. Sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych.
§ 2. Testamentu nie można sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela.
Indywidualny charakter - testament można sporządzić jedynie osobiście, nie można tego dokonać przez przedstawiciela ani pełnomocnika (dlatego też wymagana jest pełna zdolność do czynności prawnych).
Testament musi być wolny od wad oświadczenia woli - oświadczenie woli musi być zatem złożone na serio i z wolą wywołania skutków prawnych (tzw. animus testandi - wola testowania), a także musi być wolne od wad, przy czym przy rozumieniu wad oświadczenia woli występują pewne modyfikacje:
Stan wyłączający świadome albo swobodne podjęcie decyzji - pojęcie to należy rozumieć w takim samym zakresie jak przy innych oświadczeniach woli - stan ten może być spowodowany chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym lub innymi zaburzeniami czynności psychicznych choćby były tylko przemijające.
Błąd - jest rozumiany znacznie szerzej niż w części ogólnej, dotyczy bowiem każdego istotnie subiektywnego błędu testatora zarówno co do samej czynności prawnej jaki i stanu faktycznego - a zatem błąd istotny będzie miał miejsce wtedy kiedy testator wiedząc o błędzie nigdy nie sporządził by testamentu takiej treści(a nie wtedy kiedy żaden testator w ogóle nie sporządziłby takiego testamentu). Dotyczy również podstępu(świadomego wykorzystania błędu lub jego wywołanie przez inną osobę).
Groźba - w przepisie nie dodano określenia bezprawna, bo zawiera się w samej hipotezie - każda groźba mająca nakłonić testatora do sporządzenia testamentu określonej treści jest bezprawna, natomiast groźba ma miejsce wtedy kiedy testator pod jej wpływem może się obawiać, że jemu lub innej osobie grozi niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.
Nie wchodzą w grę przy testamencie inne wady oświadczenia woli z części ogólnej - wyzysk(dotyczy jedynie umów), pozorność(dotyczy tylko czynności skierowanych do innej osoby).
Art. 945. k.c.
§ 1. Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
3) pod wpływem groźby.
§ 2. Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.
Testament dotknięty wadą oświadczenia woli jest bezwzględnie nieważny, co oznacza, że może się na nią powołać każdy kto ma w tym interes prawny, a sąd powinien brać taką okoliczność pod uwagę z urzędu.
Możliwość powołania się na taką okoliczność jest jednak ograniczona w czasie:
3 lata od dnia kiedy osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności - przy czym początek biegu tego terminu może się rozpocząć dopiero z chwilą śmierci testatora, a zatem nie można podważać ważności testamentu osoby żyjącej.
10 lat od otwarcia spadku.
Upływ dziesięcioletniego terminu od chwili otwarcia spadku powoduje, że nie można już obalić ważności testamentu ani na wniosek ani z urzędu, co w praktyce oznacza jego konwalidację.
Zakaz testamentów wspólnych - testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy, dotyczy to testamentu w znaczeniu dokumentu(nie tylko samego testamentu w postaci aktu notarialnego, ale także protokołu z oświadczenia woli testatora).
Problematyczna staje się sytuacja spisania w jednym dokumencie oświadczeń woli dwóch testatorów składających testament ustny wobec tych samych świadków - SN w jednej z uchwał siedmiu sędziów dopuszcza ważność takiego testamentu, ale przy okazji zagadnienia konwersji nieważnego testamentu allograficznego(ustnie przed urzędnikiem) SN wypowiedział się negatywnie o takiej możliwości.
Art. 942. k.c.
Testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy.
Zachowanie odpowiedniej formy - testament powinien być sporządzony w formie przewidzianej przez prawo pod rygorem nieważności.
Formy testamentu
Ustawodawca ogranicza i ustala rygorystyczne formy sporządzania testamentów z kilku powodów:
Gwarantuje to większą pewność co do autentyczności testamentu co przynajmniej częściowo zapobiega nielegalnym machinacjom i oszustwom osób trzecich.
Szczególna forma pozwala upewnić się, że testator posiadał wolę testowania.
Pozwala to na ustalenie relacji pomiędzy kilkoma testamentami tego samego testatora (zwłaszcza ustalenie który z nich ma najpóźniejszą datę).
W Polsce istnieje dość szeroki katalog form testamentów, a dodatkowo istnieje dość liberalne podejście orzecznictwa co do wymogów zachowania formy, a zatem często sądy utrzymują w mocy testamenty mimo ich wad formalnych.
Istnieje spór w doktrynie co do oceny takiej praktyki sądów, przy czym przeważa pogląd krytyczny, którego wiodącym przedstawicielem jest Gwiazdomorski postulujący rygorystyczne podejście do norm dotyczących formy testamentu.
W prawie polskim tradycyjnie dzieli się formy testamentów na zwykłe i szczególne.
Testamenty zwykłe
Kodeks cywilny dopuszcza sporządzenie testamentu zwykłego w jednej z trzech form:
Testament holograficzny - własnoręczny.
Testament notarialny.
Testament alograficzny.
Testament holograficzny(własnoręczny).
Art. 949. k.c.
§ 1. Spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą.
§ 2. Jednakże brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.
Jest to testament opierający się na pisemnym oświadczeniu woli spadkodawcy, który je:
W całości własnoręcznie napisał - żadna część testamentu nie może być napisana przy użyciu mechanicznych środków pisma, a także sporządzona przez inną osobę choćby pod dyktando spadkodawcy - uchybienie temu warunkowi powoduje bezwzględną nieważność.
Podpisał - podpis wskazuje na zakończenie testamentu przez spadkodawcę(powinien znajdować się pod rozrządzeniami), a także nadaje stanowczości takiemu oświadczeniu woli - żaden przepis nie precyzuje pojęcia podpisu, należy zatem zawsze zbadać, czy dane określenie osoby tworzącej testament jest wystarczające do uznania za podpis czy też nie - brak podpisu powoduje bezwzględną nieważność - powinien to być podpis zwykle składany na dokumentach, należy jednak uznać, że podpisem będzie imię i nazwisko, inicjał imienia i nazwiska lub wyjątkowo samo nazwisko(może być także pseudonim jeśli osoba ta jest pod nim znana) raczej nie będzie podpisem inicjał, lub parafka, lub jakiś nieczytelny znak graficzny.
Opatrzył datą - co do zasady testament powinien zawierać datę dla uznania jego ważności - brak daty nie będzie jednak powodował nieważności testamentu holograficznego jeśli nie wywołuje wątpliwości:
co do zdolności testowania spadkodawcy.
co do treści testamentu
co do wzajemnego stosunku kilku testamentów
Wola testowania - należy dokładnie zbadać list pod kątem tego, czy autor listu istotnie chciał wywołać skutki, czy była to tylko deklaracja lub oświadczenie planu lub zamysłu co do przyszłego sporządzenia testamentu.
Podpis - powstał problem co do uznania mniej formalnych podpisów pod listem jako warunku ważności testamentu holograficznego(np. czy podpis „Twój wujek” lub „Tata” jest wystarczający) - większość doktryny i orzecznictwa aprobuje takie uznanie z zachowaniem pewnej ostrożności, ale istnieją także głosy bardzo stanowczej krytyki(Gwiazdomorski). Obecnie krytyka ta nasila się, a złożenie kontrowersyjnego podpisu może być polem do prób obalenia testamentu.
Testament notarialny.
Testament allograficzny(urzędowy).
Przewodniczący zarządu jednostki samorządu terytorialnego - Wójt, Burmistrz, Prezydent Miasta, Starosta, Marszałek Województwa.
Sekretarz gminu lub powiatu.
Kierownik Urzędu Stanu Cywilnego.
Spadkodawca oświadcza swą wolę ustnie wobec odpowiedniego organu urzędowego i w obecności dwóch świadków(spadkodawca może korzystać z notatek, ale oświadczenie woli nie może się ograniczyć do odczytania ich i potwierdzenia - uprawniony urzędnik i świadkowie muszą być obecni przez cały czas, zarówno przy oświadczaniu woli jak i przy ogłaszaniu i podpisywaniu protokołu - dopuszcza się nieobecność przy sporządzaniu protokołu jeśli nie zbiega się to z oświadczaniem woli). Testament zostaje sporządzony z chwilą zakończenia ustnego oświadczenia.
Oświadczenie to spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia - nie ma znaczenia kto sporządził protokół, orzecznictwo dopuszcza nawet, ze protokolant może być beneficjentem testamentu bo nie podlega przepisom o świadku. W wypadku braku daty orzecznictwo dopuszcza stosowanie przez analogię przepisów o testamencie holograficznym co spotkało się z krytyką ze strony doktryny(Mączyński - data wymagana jest przy wszystkich testamentach, a wyjątek ustanowiono jedynie dla testamentu holograficznego). Dopiero po sporządzeniu protokołu testament może wywołać skutki.
Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków - brak odczytania powoduje nieważność testamentu.
Protokół podpisują: spadkodawca, odpowiedni organ urzędowy oraz świadkowie.
Osoby głuche lub nieme nie mogą oświadczać swej woli w formie testamentu allograficznego - pozostaje im zatem możliwość sporządzeniu testamentu holograficznego lub notarialnego.
Mogą być sporządzone jedynie w pewnych okolicznościach przewidzianych przepisami - dla ważności nie wystarczy spełnienie wymagań formalnych, muszą jeszcze istnieć te szczególne okoliczności.
Testament szczególny traci moc z upływem 6 miesięcy od dnia ustania danych okoliczności, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu - bieg terminu ulega zawieszeniu na czas w ciągu którego spadkodawca nie miał możliwości sporządzenia testamentu zwykłego.
Testament ustny.
Testament podróżny.
Testament wojskowy.
Testament ustny.
Istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy - istnieje pewien problem w doktrynie co do tego, czy obawa rychłej śmierci jest kryterium zobiektywizowanym(ustalanym na podstawie dostępnej wiedzy medycznej o stanie zdrowia spadkodawcy i doświadczenia życiowego) czy też do spełnienia tej przesłanki wystarczy subiektywne przekonanie spadkodawcy o ryzyku rychłej śmierci - przede wszystkim bierze się pod uwagę obiektywne przesłanki medyczne, ale można to uzupełnić subiektywnym przekonaniem spadkodawcy.
Wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione - przy czym mają to być okoliczności utrudniające sporządzenie testamentu w każdej z trzech podstawowych form(holograficzny, notarialny, allograficzny) - ustawodawca jest w tym wypadku niekonsekwentny, gdyż przewiduje możliwość sporządzenia testamentu ustnego w czasie podróży na polskim statku morskim lub powietrznym mimo, że ma możliwość sporządzenia testamentu holograficznego.
Świadek albo osoba trzecia spisuje oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma(pismo bez obu dat lub wskazania obu miejscowości jest bezskuteczne), a pismo to podpisze spadkodawca i dwaj świadkowie, a jeżeli nie podpisze spadkodawca, to muszą podpisać wszyscy świadkowie.
Gdy treść nie została potwierdzona w powyższy sposób można ją stwierdzić przed sądem w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku przez zgodne zeznania wszystkich świadków złożone przed sądem(ta zasada jest łagodzona, uważa się, że w ciągu 6 miesięcy musi być złożony wniosek o przesłuchanie świadków). Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków jest niemożliwe lub napotyka na trudne do przezwyciężenia przeszkody, to sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.
Testament podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym.
Testament wojskowy.
Nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych.
Osoba niewidoma, głucha lub niema.
Nie mogąca czytać lub pisać.
Nie władająca językiem w którym spadkodawca sporządza testament.
Prawomocnie skazana za składanie fałszywych zeznań.
Dla której przewidziano w testamencie jakąkolwiek korzyść.
Małżonek, krewni, powinowaci pierwszego stopnia lub osoby pozostające w stosunku przysposobienia z osobą, dla której przewidziano w testamencie jakąkolwiek korzyść.
Spadkodawca wzywa do siebie notariusza i w obecności dwóch świadków sporządza testament notarialny i umiera po oświadczeniu woli a przed podpisaniem testamentu - testament notarialny jako nieukończony jest nieważny, natomiast notariusz staje się trzecim świadkiem i testament zmienia się w ważny testament ustny(jeżeli dopełni się obowiązku potwierdzenia treści w wyznaczonym terminie).
Konwersję testamentu uznawano też w wypadku, kiedy przy sporządzaniu testamentu allograficznego popełniono błędy, które wykluczały jego ważność(nie sporządzono protokołu, urzędnik nie posiadał odpowiednich kompetencji). SN przyjął, że zachodzi konwersja na ważny testament ustny, co było ostro skrytykowane przez doktrynę(natomiast należy wziąć pod uwagę, że sąd starał się utrzymać w mocy ostatnią wolę spadkodawcy, który w dobrej wierze co do kompetencji i wiedzy urzędnika przed którym sporządzał testament).
Sporządzenie nowego testamentu - nowy testament musi spełniać wymagania ważności, może zawierać jedynie postanowienie o odwołaniu poprzedniego. Nowy testament odwołuje poprzedni w takim zakresie w jakim jego treść nie da się z nim pogodzić(może zatem uzupełniać lub modyfikować poprzedni testament, jest możliwa także sytuacja, że kilka testamentów tego samego spadkobiercy może zachować równolegle ważność.
Zniszczenie lub pozbawienie cech od których zależy ważność testamentu - testator może odwołać testament poprzez wymazanie określonego postanowienia, podarcie, spalenie itp. jeżeli nie ma wątpliwości co do tego, że chciał w ten sposób testament odwołać - testament zniszczony przypadkowo lub przez osobę trzecią utrzymuje swoją ważność, a jego treść może być ustaloną za pomocą wszelkich środków dowodowych.
Każdy kto posiada testament zobowiązany jest go złożyć w sądzie spadku pod sankcją odpowiedzialności za szkodę i ukarania grzywną.
Ogłoszenie testamentu ma charakter proceduralny i nie jest przesłanką jego ważności.
Przepisy o ogłoszeniu testamentu stosuje się do pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego - jeśli jednak nie spisano tego przed otwarciem spadku to pismo zastępuje zeznanie świadków.
Testament ma być rozumiany tak żeby w jak najwierniejszy sposób odtworzyć rzeczywistą wolę spadkodawcy(teoria woli) - jest to przełamanie ogólnej zasady prawa cywilnego, która nakazuje interpretować treść czynności ze względu na kryteria obiektywne.
W celu pełniejszego odtworzenia woli spadkodawcy można przeprowadzać dodatkowe dowody z korespondencji, świadków lub w każdy inny sposób - taka interpretacja nie może jednak wyjść poza granice brzmienia testamentu(nie można zatem w ten sposób testamentu uzupełnić lub zmienić).
W razie sytuacji w której nie można ustalić jednoznacznie treści testamentu należy rozumieć go w taki sposób żeby utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść - należy pamiętać, że ta zasada obowiązuje w stosunku do treści testamentu, a nie w stosunku do przepisów o testamencie.
Zgodnie z funkcjonująca w Polsce zasadą sukcesji uniwersalnej przez część rozumie się określony ułamkiem udział w masie spadkowej(nie są zatem wskazywane konkretne składniki spadku).
Spadkobierca nie musi wskazywać osoby z imienia i nazwiska, wystarczy, że podane informacje są wystarczające do jednoznacznego stwierdzenia o kogo chodzi(np. mój najstarszy syn). Jeżeli spadkobierca powołał kilka osób nie wskazując na ich ułamkowy udział w spadku to uważa się, że ich udział jest równy.
Jeżeli spadkodawca przeznaczył konkretnej osobie przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek osoba ta w razie wątpliwości uważana jest za spadkobiercę do całego spadku.
Jeżeli przedmioty wyczerpujące prawie cały spadek zostały przekazane kilku osobom, to w razie wątpliwości uznaje się je za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających wartości tych przedmiotów.
Taka regulacja stosowana jest jedynie w sytuacji kiedy majątek którego dotyczy testament wyczerpuje prawie cały spadek i tylko wtedy kiedy istnieje wątpliwość co do woli spadkodawcy(może być tak, że z testamentu wynika, że wolą spadkodawcy było ustanowienie jednej osoby spadkobiercą spadku, a resztę zapisobiercami - może to wynikać zwłaszcza ze stosunku wartości przedmiotów).
To czy wymienione przedmioty wyczerpują cały spadek należy oceniać wedle wartości tych przedmiotów w stosunku do przedmiotów, które nie zostały w testamencie uwzględnione.
Wartość przedmiotów obliczana jest w świetle subiektywnego przekonania spadkodawcy co do ich wartości(przy obliczaniu proporcji bierze się pod uwagę także przedmioty, które spadkodawca uwzględnił a nie były jego własnością).
Prawo polskie nie przewiduje uwzględnienia woli spadkodawcy co do sposobu w jaki spadkobiercy dokonają działu spadku(a zatem na podstawie testamentu można obliczyć udział w spadku, co nie oznacza, że przy dziale spadku te osoby mają uzyskać te konkretne składniki majątkowe).
Jeżeli spadkodawca ustanowił spadkobiercę pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, ale gdyby wiedział, że jest to nieważne to i tak ustanowiłby tego spadkobiercę, to postanowienia uważa się za nieważne, a spadkobierca powołany jest bezterminowo i bezwarunkowo(np. spadkodawca ustanowił spadkobiercą syna pod warunkiem, że się ożeni, żeby zachęcić go do ustatkowania się i założenia rodziny).
Jeżeli spadkodawca jednak nie ustanowiłby tego spadkobiercy jeśli wiedziałby, że postanowienie o warunku lub terminie jest nieważne, to wtedy uważa się, że ustanowienie tego spadkobiercy jest nieważne(np. spadkodawca chciał zapisać spadek synowi, ale tylko i wyłącznie wtedy kiedy ten by się ustatkował i założył rodzinę).
Podstawienie zwykłe(substitutio vulgaris) - jedynie podstawienie zwykłe jest dozwolone w Polsce.
Podstawienie powiernicze(substitutio fiduciaria).
Podstawienie zwykłe
Zrzeknie się spadku(co jest czysto teoretyczne bo jest to umowa zawierana ze spadkodawcą, więc po co spadkodawca miałby go ustanawiać w testamencie spadkobiercą)
Odrzuci spadek
Nie dożyje spadku.
Zostanie uznany za niegodnego.
Podstawienie powiernicze.
Postanowienie przewidujące podstawienie powiernicze wywołuje taki skutek jak podstawienie zwykłe(spadkobierca podstawiony dziedziczy tylko wtedy kiedy nie dziedziczy spadkobierca ustanowiony) - ustawodawca zastępuje wolę spadkodawcy przepisami ustawy(dochodzi do konwersji).
Jeżeli spadkodawca nie powołałby spadkobiercy ustanowionego bez tego ograniczenia, to powołanie spadkobiercy ustanowionego jest nieważne(nie dziedziczy żaden z nich).
Spadkodawca powołał kilku spadkobierców - co najmniej dwóch.
Przynajmniej jeden ze spadkobierców powołanych dziedziczy - to jest chce i może dziedziczyć.
Spadkodawca nie wyraził odmiennej woli(np. podstawienie, wyłączenie przyrostu).
Obciążony zapisem może być spadkobierca testamentowy lub ustawowy, a także inny zapisobierca.
Jeżeli osoba ustanowiona jako spadkobierca testamentowy nie chce lub nie może dziedziczyć to w braku odmiennej woli spadkodawcy obowiązek wykonania zapisu przechodzi na spadkobiercę, któremu z ustawy przypadł udział spadkowy po spadkobiercy testamentowym - te same zasady stosuje się do spadkobiercy podstawionego bądź spadkobiercy, który otrzymał przyrost.
Zapis, który obciąża zapisobiercę to dalszy zapis, a jego beneficjentem jest dalszy zapisobierca - np. spadkodawca zapisuje osobie A samochód i nakazuje zapłacić 10.000 zł dla B.
Jeżeli jest kilku spadkobierców lub zapisobierców to w braku odmiennej woli zapis(lub zapis dalszy) obciąża ich odpowiednio do ich udziałów - niemniej jednak spadkodawca może zadecydować, że obciąża zapisem tylko niektórych z pośród spadkobierców lub zapisobierców.
Spełnić ten obowiązek - A otrzymuje samochód i płaci 10.000 zł dla B.
Bezpłatnie przekazać na rzecz dalszego zapisobiercy własne roszczenie o zapis wobec spadkobierców lub zapisobierców - A bezpłatnie przekazuje B roszczenie o samochód.
W sytuacji kiedy zapis został już spełniony zapisobierca może przekazać zapisobiercy dalszemu przysporzenie, które otrzymał z tytułu zapisu - A otrzymuje samochód i przekazuje go B.
Musi posiadać zdolność do dziedziczenia - musi istnieć w momencie otwarcia spadku(z wyjątkiem nasciturusa).
Do zapisu stosuje się przepisy o podstawieniu i przyroście.
Zapis może być ustanowiony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.
Do zapisobiercy stosuje się przepisy o niegodności dziedziczenia.
Przeniesienie własności lub innego prawa majątkowego(np. wierzytelności).
Wypłata określonej sumy pieniężnej
Ustanowienie oznaczonego prawa majątkowego.
Świadczenie usług.
Zwolnienie z długu, który istniał pomiędzy spadkodawcą a zapisobiercą (tzw. legatum liberationis) - dłużnik spadkodawcy miałby wtedy roszczenie o zawarcie umowy zwolnienia z długu.
Jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do tożsamości, obciążony zapisem ponosi względem zapisobiercy odpowiedzialność za wady rzeczy jak darczyńca - odpowiedzialność ogranicza się do naprawienia szkody jaka została wyrządzona przez to, że obciążony nie poinformował zapisobiercy o wadach o których wiedział, ale odpowiedzialność odpada, jeśli zapisobierca z łatwością mógł je zauważyć.
Jeśli przedmiotem zapisu są rzeczy oznaczone co do gatunku do odpowiedzialności obciążonego za wady fizyczne i prawne stosuje się odpowiednio przepisy o rękojmi przy sprzedaży, jednak regulacja jest częściowo zmieniona - dlatego, że nie jest to umowa wzajemna, zapisobierca może żądać jedynie odszkodowania za nienależyte wykonanie zapisu albo dostarczenia zamiast rzeczy wadliwych rzeczy z tego gatunku wolnych od wad, oraz naprawienia szkody wynikłej z opóźnienia.
Zapisobierca może żądać np. wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy, zwrot pożytków lub zapłata ich równowartości.
Obciążony może żądać np. zwrotu nakładów.
Zapisobierca obciążony dalszym zapisem może się jednak wstrzymać z wykonaniem zapisu, aż zostanie wykonany przypadający mu od spadkobiercy zapis(wymagalność powstaje dopiero wtedy).
Przy świadczeniu podzielnym(zwłaszcza pieniężnym) - od każdego części świadczenia stosownie do udziału w spadku.
Przy świadczeniu niepodzielnym - wszyscy obciążeniu odpowiadają tak jak dłużnicy solidarni.
Uczczenia pamięci spadkodawcy - np. zobowiązuję syna do zaprojektowania nagrobka.
Względy tradycji rodzinnej - np. zobowiązuję syna do kontynuowania prowadzenia albumu fotografii rodzinnych.
Korzyści dla obciążonego poleceniem - np. zobowiązuję syna do ukończenia studiów wyższych.
W interesie osoby trzeciej - np. zobowiązuję syna do wspierania w miarę możliwości ciotki.
W interesie społecznym - np. zobowiązuję syna do złożenia w depozycie muzeum rodzinnego zegara.
Wykonanie jakiejś czynności o innym charakterze - np. zobowiązuję syna do przejrzenia korespondencji i zniszczenia listów, które nie mają charakteru zawodowego.
W braku odmiennej woli spadkodawcy można żądać wykonania polecenia w chwili ogłoszenia testamentu, zapisobierca lub dalszy zapisobierca obciążony poleceniem może się wstrzymać do momentu wykonania zapisu.
Jeżeli spadkobierca testamentowy obciążony poleceniem nie chce lub nie może dziedziczyć to spadkobierca ustawowy, podstawiony, czy testamentowy który uzyskał przyrost w braku odmiennej woli spadkodawcy zobowiązany jest wykonać polecenie.
Jeżeli zapisobierca obciążony poleceniem nie chce lub nie może być zapisobiercą, to spadkodawca zwolniony z obowiązku zapisu w braku odmiennej woli spadkodawcy powinien wykonać polecenie(tą samą zasadę stosuje się do dalszego zapisobiercy).
Jedynym beneficjentem jest obciążony - np. zobowiązanie do poddawania się okresowym badaniom.
Może być powołany jedynie w drodze testamentu.
Musi posiadać pełną zdolność do czynności prawnych.
Może być jednocześnie spadkobiercą lub zapisobiercą.
Może nie przyjąć obowiązku poprzez złożenie oświadczenia przed sądem.
Określa spadkodawca w testamencie
Jeśli spadkodawca nie określił to wykonawca ma obowiązek zarządzać majątkiem spadkowym, spłacić długi, dopilnować wykonania zapisów i poleceń, przekazać spadek zgodnie z wolą w testamencie lub zgodnie z ustawą - przy czym nie jest jasne, czy ma to być zwykły zarząd czy ma też uprawnienia do dokonania działu(Prof. Piątkowski uważa, że nie) - pewne jest tylko to, że do czasu jak zarząd jest sprawowany przez wykonawcę, to nie może być sprawowany przez spadkobierców.
Wykonania obowiązków.
Śmierci wykonawcy.
Zwolnienia wykonawcy przez sąd z ważnych powodów.
Spadkobierca nabywa spadek z chwilą jego otwarcia z mocy samego prawa(ex lege) ma prawo go odrzucić w ściśle określonym terminie - jeśli termin upłynie lub spadkobierca da wyraz temu, że chce spadek zatrzymać to uznaje się, że spadek przyjął.
Spadkobierca nie nabywa spadku z mocy samego prawa, musi dokonać jakiejś dodatkowej czynności choćby dorozumianej w określonym terminie - jeśli nie to spadek przepada.
Przyjąć spadek wprost - spadkobierca nabywa spadek, a za długi spadkowe odpowiada bez ograniczeń.
Przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza - spadkobierca nabywa spadek, ale odpowiada za długi spadkowe jedynie do wysokości aktywów spadku.
Odrzucić spadek.
Spadkobierca nie może zbyć spadku ani udziału nim w całości ani w części.
Spadkobierca nie może uzyskać stwierdzenia nabycia spadku, ponieważ przyjęcie spadku jest konieczną przesłanką stwierdzenia.
Spadek jest oddzielony od majątku spadkobiercy, a zatem wierzyciele spadkowi mogą zaspokajać się tylko ze spadku, a wierzyciele osobiści spadkobiercy tylko z jego majątku.
Zmarły spadkodawca nazywany jest transmitentem.
Osoby powołane do dziedziczenia po transmitencie - transmitariusze.
Przyjąć oba spadki
Przyjąć spadek po transmitencie i odrzucić po spadkodawcy.
Oba spadki odrzucić.
Transmitariusz nie może przyjąć spadku po spadkobiercy, a odrzucić po transmitencie, bo przyjęcie spadku po transmitencie jest przesłanką umożliwiającą przyjęcie spadku po spadkobiercy.
Przyjęcie spadku - spadkobierca definitywnie nabywa spadek od chwili jego otwarcia i nie może go już odrzucić.
Odrzucenie spadku - spadkobierca traktowany jest jakby nie dożył spadku i nigdy go nie nabył, prawo to przechodzi na jego spadkobierców - jest to więc pewna fikcja prawna.
Roszczenie to przysługuje każdemu wierzycielowi, którego wierzytelność istniała w momencie odrzucenia spadku wobec spadkobierców, którzy w wyniku odrzucenia spadku przez dłużnika doszli do spadku zamiast niego.
Uznanie roszczenia powoduje bezskuteczność względną odrzucenia - wierzyciel może się zaspokoić ze spadku tak jakby dłużnik przyjął ten spadek i przysługuje mu pierwszeństwo przed wierzycielami spadkobierców, którzy ostatecznie spadek przyjęli.
Roszczenie wierzyciela ograniczone jest podwójnym terminem:
6 miesięcy od momentu kiedy dowiedział się o odrzuceniu spadku - a tempore scientiae.
Przed upływem 3 lat od odrzucenia spadku - a tempore facti.
Za osobę nieposiadającą zdolności do czynności prawnych oświadczenie może złożyć przedstawiciel ustawowy za zgodą sądu opiekuńczego - wtedy bieg terminu zaczyna się w dniu, kiedy przedstawiciel ustawowy dowiedział się tytule powołania spadkobiercy.
Jeżeli osoba nieposiadająca pełnej zdolności do czynności prawnych nie posiada przedstawiciela ustawowego to bieg terminu może się rozpocząć najwcześniej od dnia ustanowienia przedstawiciela lub ustania przyczyn, dla jego ustanowienia.
Transmitent zmarł po rozpoczęciu biegu terminu - czy termin dla transmitariusza choćby nie wiedział o tytule do dziedziczenia transmitenta kończy się z chwilą upływu terminu do przyjęcia lub odrzucenia spadku po transmitencie? - Prof. Piątkowski uważa, że tak powołując się na zasadę, że transmitariusz wchodzi w sytuację prawną transmitenta, a zatem termin ulega przedłużeniu, ale nie oznacza to, że biegnie od nowa.
Transmitent zmarł przed rozpoczęciem biegu terminu - czy w takim wypadku także stosuje się te zasady? - Prof. Piątkowski uważa, że nie, dlatego że jeżeli bieg terminu do oświadczenia o spadku po spadkodawcy nie rozpoczął się za życia transmitenta, to transmitariusz może dowiedzieć się o tytule do dziedziczenia(rozpocząć bieg terminu) najwcześniej z chwilą dowiedzenia się o własnym tytule do dziedziczenia po transmitencie, a w praktyce najczęściej później(nie ma przy tym znaczenia prawnego dowiedzenie się o tytule do dziedziczenia transmitenta jeżeli transmitariusz nie wie o tytule do dziedziczenia po transmitencie). W związku z tym mogą powstać jeszcze inne sytuacje:
Transmitariusz przyjął spadek przed dowiedzeniem się o tytule transmitenta do dziedziczenia po spadkodawcy - w takim wypadku transmitariusz może przyjąć lub odrzucić spadek po spadkodawcy.
Transmitariusz odrzucił spadek przed dowiedzeniem się o tytule transmitenta do dziedziczenia po spadkodawcy - transmitariusz nie może przyjąć spadku po spadkodawcy, chyba że uchyli się od skutków odrzucenia spadku powołując się na błąd.
Spadkobiercą jest osoba niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych lub istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia.
Spadkobiercą jest osoba prawna.
Chociaż jeden ze spadkobierców przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza - to samo stosuje się w wypadku gdy choć jeden ze spadkobierców przez brak oświadczenia przyjmuje spadek z dobrodziejstwem inwentarza.
Oświadczenie złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu jest nieważne.
Oświadczenie takie jest nieodwołalne - mimo, że nie jest skierowane do żadnej osoby.
Oświadczenie może być złożone jedynie w odpowiedniej formie pod rygorem nieważności(ad solemnitatem).
Oświadczenie jest co do zasady niepodzielne(spadkobierca nie może części spadku przyjąć, a części odrzucić) chyba że:
Spadkobierca do jednej części spadku jest ustanowiony, a do innej podstawiony - może te części przyjąć lub odrzucić niezależnie od siebie.
Spadkobierca może odrzucić dodatkowy udział z tytułu przyrostu, a zatrzymać przy sobie udział z tytułu powołania - nie może jednak zrobić odwrotnie bo przyrost przysługuje jedynie spadkobiercom powołanym.
Spadkobierca jest powołany zarówno z tytułu testamentu jak i ustawy - może to wystąpić w sytuacji kiedy odrzuci spadek z tytułu testamentu i otwiera to drogę do dziedziczenia ustawowego(w praktyce nie jest to odrzucenie w części) lub w sytuacji kiedy jedną część dziedziczy na podstawie testamentu, a drugą na podstawie ustawy(bo np. testament dotyczył tylko części majątku) wtedy może przyjąć lub odrzucić te części spadku niezależnie od siebie.
Przed sądem rejonowym - przed sądem spadku w trakcie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku lub sądem właściwym dla miejsca zamieszkania składającego oświadczenie.
Przed notariuszem.
Może być złożone ustnie do protokołu lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym.
Jeżeli oświadczenie składane jest za pośrednictwem pełnomocnika to pełnomocnictwo musi być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym.
Oświadczenie osoby prawnej składane jest przez jej organ.
Jeżeli spadkobierca nie ma zdolności do czynności prawnych:
Nie ma w ogóle zdolności do czynności prawnych - oświadczenie składa jego przedstawiciel za zgodą sądu opiekuńczego(co jak się wydaje nie dotyczy przyjęcia z dobrodziejstwem inwentarza, bo jeśli nie złoży żadnego oświadczenia to tak będzie to uważane).
Ma zdolność prawną ograniczoną - oświadczenie spadkobiercy wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, a zgoda wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego(nie dotyczy przyjęcia z dobrodziejstwem inwentarza).
Dotyczył treści oświadczenia.
Był istotny zarówno subiektywnie jak i obiektywnie.
Testament został sporządzony nieumiejętnie i przeznacza określone wartości majątkowe, a osoba uznana za spadkobiercę mylnie sądzi, że jest jedynie zapisobiercą.
Spadkobierca ustawowy nie wie, że testament wyznaczający innego dziedzica jest oczywiście nieważny.
Jeżeli mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.
Błąd - rok od wykrycia błędu.
Groźba - rok od chwili wygaśnięcia stanu obawy.
Następuje przed sądem.
Wraz z uchyleniem spadkobierca musi oświadczyć czy odrzuca czy przyjmuje spadek(a jeśli przyjmuje to w jaki sposób) inaczej uchylenie będzie bezskuteczne.
Uchylenie się musi być zatwierdzone przez sąd - dopiero wtedy staje się skuteczne.
Stwierdzenie musi obejmować cały spadek po jednym spadkobiercy, nie może dotyczyć jedynie części majątku.
Stwierdzenie może dotyczyć kilku spadkodawców, ale musi być rozbite na odrębne części oddzielnie dla każdego spadkodawcy(np. postanowienie o stwierdzenie nabycia spadku po rodzicach).
W stwierdzeniu nie wymienia się konkretnych składników majątkowych, a jedynie udziały w spadku.
Wszyscy spadkobiercy są już znani.
Wszyscy spadkobiercy złożyli oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku albo upłynął już termin do złożenia takich oświadczeń.
Obalenie domniemania nie unieważnia czynności prawnej dokonanej osobą trzecią w dobrej wierze, a tym kto uzyskał stwierdzenie nabycia spadku, a spadkobiercą nie był.
W pewnym zakresie stwierdzenie jest wyłączonym dowodem legitymującym spadkobiercę.
Zapewnia ochronę osobom trzecim działającym w dobrej wierze(przy czynnościach prawnych z osobą wskazaną jako spadkobierca).
Legitymacja spadkobiercy.
Spadkobierca powołuje się na to, że z mocy dziedziczenia nabył określone prawa wchodzące w skład spadku(np. żąda wydania rzeczy).
Roszczenie jest skierowane przeciwko osobie trzeciej, która nie jest współspadkobiercą i nie twierdzi, że nim jest.
Ochrona dobrej wiary osób trzecich.
Osoba, która rozporządza prawem uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, choć spadkobiercą nie jest lub jest w innej części - kontrahent nie musi znać treści postanowienia.
Kontrahent działa w dobrej wierze - dobra wiara jest zawsze domniemania i ocenia się ją z chwili dokonywania czynności - uznaje się, że w złej wierze jest ten kto wiedział o rozbieżności pomiędzy stwierdzeniem nabycia spadku a rzeczywistym stanem lub z łatwością mógł się o tym dowiedzieć(rażące niedbalstwo).
Kiedy nabywa majątek w istocie nienależący do spadku - wtedy może być chroniona na podstawie zasad ogólnych.
W sytuacji dotyczących nabycia pod tytułem ogólnym - np. przy zbyciu spadku lub udziału w nim.
Właściwy jest co do zasady sąd spadku.
Wszczęcie postępowania następuje zawsze na wniosek osoby, która ma w tym interes prawny lub prokuratora - jest to szeroki krąg podmiotów, bo mogą to być np. wierzyciele zobowiązań spadkowych.
Badanie czy jest testament i jaka jest jego treść.
Badanie kto jest spadkobiercą - zgłaszający się spadkobierca składa oświadczenie co do tego, czy ma wiadomości o jakiś innych osobach mogących dziedziczyć - sąd nie jest związany listą osób wskazanych we wniosku.
Jeżeli sąd nie jest pewny co do tego, czy znani są już wszyscy spadkobiercy sąd może umieścić ogłoszenie pisemnej w poczytnej, ogólnopolskiej gazecie i w miejscu zamieszkania spadkodawcy - w takim wypadku stwierdzenie może nastąpić dopiero 6 miesięcy od ogłoszenia.
Wniosek może być odrzucony jedynie jeśli został złożony przez nieuprawnionego - we wszystkich innych wypadkach kończy się stwierdzeniem nabycia spadku(jak nie będzie spadkobierców to będzie dziedziczyła gmina lub Skarb Państwa).
Jeżeli postanowienie zostało wydane w sprawie o nabycie spadku po osobie uznanej za zmarłą lub w stosunku do której stwierdzono zgon, a okaże się, że ta osoba żyje - postanowienie zostanie uchylone z urzędu.
Spadkobierca skutecznie uchylił się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu lub niezłożenia takiego oświadczenia w terminie - sąd z urzędu uchyli postanowienie.
Zainteresowany zgłosił wniosek o uchylenie postanowienia - w sytuacji kiedy osoba wskazana w postanowieniu nie jest spadkobiercą lub jej udział w spadku jest inny - sąd może uchylić postanowienie po przeprowadzenia postępowania wszczętego na wniosek.
6 miesięczny termin - chyba, że wszyscy znany spadkobiercy złożyli już oświadczenia woli.
Wyłączność dowodowa nabycia spadku.
Ochrona dobrej wiary osób trzecich.
W sprawach niespornych i oczywistych.
W obecności wszystkich potencjalnych spadkobierców.
Dotyczy zarówno dziedziczenia ustawowego jak i testamentowego(z wyłączeniem dziedziczenia z testamentów szczególnych).
Notariusz - Prezes Krajowej Rady Notarialnej zarządza wykreślenie z rejestru.
Sąd - po przeprowadzeniu postępowania.
Włada spadkiem, częścią spadku lub poszczególnymi elementami spadku(także wobec osoby, która przedmiot miała, ale go zużyła lub utraciła).
Przypisuje sobie uprawnienia spadkobiercy - daje wyraz przekonaniu, że przedmioty nabyła w drodze dziedziczenia. Nie dotyczy to sytuacji kiedy osoba powołuje się na inny tytuł prawny np. umowę(wtedy może przysługiwać np. roszczenie o wydanie rzeczy na zasadach ogólnych).
Nie jest w rzeczywistości spadkobiercą - bez znaczenia jest dobra czy zła wiara tej osoby.
Osoba nabywa spadek z mocy ustawy nie wiedząc, że istnieje osoba uprawniona w pierwszej kolejności.
Osoba nabywa spadek z ustawy, nie wiedząc(lub zatajając), że istnieje testament wskazujący innego spadkobiercę.
Osoba nabywa spadek z testamentu, który okazuje się nieważny i powinien zatem dziedziczyć inny spadkobierca z ustawy.
Osoba, która nabyła spadek została uznana za niegodnego.
Przedmioty, które są objęte żądaniem należą do spadku - w chwili otwarcia spadku były we władaniu spadkodawcy(szerokie rozumienie - własność, ograniczone prawo rzeczowe, posiadanie samoistne lub zależne). Spadkobierca nie musi udowadniać jednak tytułu prawnego jakim dysponował spadkodawca(władanie może zatem być bez tytułu). Doktryna uznaje także, że w zakres spadku wchodzą także przedmioty(tj. rzeczy, wartości majątkowe itp.), które osoba władająca spadkiem uzyskała po otwarciu spadku, ale w związku ze składnikami spadku(np. uzyskanie świadczenia od dłużnika spadkodawcy).
Przedmioty znajdują się we władaniu pozwanego albo też przez niego lub u niego zostały utracone.
Domniemanie wynikające ze stwierdzenia nabycia spadku lub poświadczenia dziedziczenia.
Jeśli nie ustalono dziedziczenia to może udowadniać swoje prawa na ogólnych zasadach każdym dowodem.
Może podnosić, że poszczególne przedmioty nie należą do spadku.
Może podnieść, że nabył przedmioty przez zasiedzenie.
O wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotów należących do spadku.
O zwrot pożytków lub zapłatę ich równowartości.
Odszkodowanie z powodu zużycia, uszkodzenia lub utraty przedmiotów.
O zwrot nakładów na przedmioty należące do spadku - na zabezpieczenie roszczeń przysługuje prawo zatrzymania - przepisy o rozliczeniu nakładów stosuje się także w sytuacji spłaty długów spadkowych.
Osoba dotychczas władająca spadkiem jest w dobrej wierze(tj. jest w usprawiedliwionym przekonaniu że jest spadkobiercą - nie jest w dobrej wierze jeśli z łatwością mógł się dowiedzieć o swoim błędzie) - w takim wypadku władający spadkiem:
nie odpowiada za korzystanie, zużycie, uszkodzenie lub utratę.
Zachowuje pożytki naturalne, a pożytki cywilne jeśli stały się wymagalne.
Od chwili kiedy dowiedział się o wytoczeniu przeciw niemu powództwa odpowiada za wszystkie szkody zawinione, za pożytki i za używanie rzeczy.
Osoba dotychczas władają spadkiem jest w złej wierze(tj. wie, że nie jest spadkobiercą lub z łatwością mogła się o tym dowiedzieć) - będąc w złej wierze odpowiada za:
Wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy.
Zwrot pobranych pożytków oraz wypłata równowartości zużytych lub takich, których nie uzyskał ze względu na złą gospodarkę.
Za zużycie, uszkodzenie lub utratę rzeczy - chyba że przedmioty te tak samo uległy by uszkodzeniu lub utracie jakby były u spadkobiercy.
Reguł dotyczących rozliczenia nie stosuje się wobec spadkobiercy, który spadek objął a następnie odrzucił, bo stosuje się tutaj przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia.
Przepisy o roszczeniu o ochronę dziedziczenia stosuje się także w stosunku do roszczenia osoby wobec której uchylono orzeczenie o uznaniu za zmarłą lub stwierdzeniu zgonu, które posiada przeciw osobom, które nabyły po niej spadek.
Rzeczywisty spadkobierca nie wniósł o unieważnienie testamentu sporządzonego pod wpływem groźby w terminie 3 lat, mimo, ze groźbie wiedział - po 3 latach nie może już podnieść zarzutu nieważności testamentu(a zatem traci w istocie status spadkobiercy).
Rzeczywisty spadkobierca nie wniósł o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku w terminie roku od orzeczenia, mimo, ze wiedział o podstawie do zmiany postanowienia.
Zasada nieograniczonej odpowiedzialności za dług - spadkobierca odpowiada za długi spadkodawcy w pełnej wysokości, a zatem odpowiada całym swoim majątkiem - zarówno nabytym od spadkodawcy jak i tym, który posiadał przed dziedziczeniem. Konstrukcja ta jest korzystniejsza dla wierzycieli długów spadkowych.
Zasada ograniczonej odpowiedzialności za dług - spadkobierca odpowiada za długi spadkowe jedynie do pewnej określonej wysokości, przy czym możliwe są dwa rodzaje ograniczeń - konstrukcja ta jest korzystniejsza dla spadkobiercy, bo odpowiada on jedynie do wartości spadku.:
Ograniczenie przedmiotowe - spadkobierca odpowiada za długi w pełnej wysokości, ale tylko przedmiotami, które należą do spadku(cum viribus hereditatis)
Ograniczenie podmiotowe - spadkobierca odpowiada za długi spadkowe całym swoim majątkiem, ale tylko do wysokości aktywów spadku, czyli do wartości tzw. stanu czynnego spadku(pro viribus hereditatis).
Problem ten co do zasady nie dotyczy systemów(np. common law) gdzie spadek nie przechodzi automatycznie na spadkobierców - w takim wypadku zarządca spadku odpowiada za długi do wysokości spadku, a dopiero w momencie jeśli pozostaną jakieś aktywa to przekazuje je spadkobiercom.
Regułą jest odpowiedzialność nieograniczona - w wypadku prostego przyjęcia spadku, a także na skutek fikcji prostego przyjęcia spadku, kiedy spadkobierca nie złoży oświadczenia woli co do przyjęcia lub odrzucenia spadku. Zasada ta obowiązuje od chwili przyjęcia spadku - złożenie oświadczenia woli lub upływ terminu do złożenia takiego oświadczenia.
Od chwili przyjęcia spadkobierca odpowiada całym swoim majątkiem bez względu na to, czy jego odpowiedzialność jest ograniczona czy nieograniczona - nawet w wypadku ograniczenia odpowiedzialności jest to ograniczenie do wartości spadku(pro viribus hereditatis).
Do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność solidarną - zasada ta przestaje obowiązywać po przeprowadzeniu działu spadku, kiedy ustaje wspólność majątku spadkowego.
Konsekwencją tej konstrukcji jest to, że wierzyciele spadku mogą się zaspokajać jedynie z majątku spadkowego, a nie z majątku spadkobiercy.
Nawet po przyjęciu spadku wierzyciel osobisty tylko jednego ze współspadkobierców nie może prowadzić egzekucji ze spadku do czasu przeprowadzenia działu spadku, bo nie uzyskałby wymaganego przez k.p.c. tytułu egzekucyjnego przeciwko wszystkim spadkobiercom.
W razie przyjęcia spadku wprost.
Fikcja prostego przyjęcia spadku - w sytuacji kiedy spadkobierca nie złożył w terminie oświadczenia woli, a nie stosuje się do niego regulacji wyjątkowej(np. brak zdolności do czynności prawnych spadkobiercy).
Na podstawie art. 5 k.c.(nadużycie prawa podmiotowego) łagodzi konsekwencje w wypadku kiedy spadek przyjęto wprost lub przyjęto fikcję prostego przyjęcia spadku.
Kontrowersyjna jest możliwość całkowitego wyłączenia odpowiedzialności - spadkobierca miałby w takim wypadku przejąć aktywa spadku bez żadnej odpowiedzialności za długi - jest to krzywdzące dla wierzycieli i trudno uznać to za zgodne z ZWS.
Gmina lub Skarb Państwa - w każdym wypadku.
Spadkobierca, którzy przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza.
Spadkobierca, który nie złożył oświadczenia woli w terminie, ale:
Spadkobierca, którym jest osoba prawna.
Spadkobierca, jest osobą fizyczną, ale:
Nie posiada pełnej zdolności do czynności prawnych.
Istnieją wobec niej podstawy do całkowitego ubezwłasnowolnienia.
Jeden ze współspadkobierców przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza lub jest osobą, której brak oświadczenia woli wiąże się z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Uchwała 7 sędziów SN z 1968 - inwentarza z urzędu nie sporządza się w wypadku braku oświadczenia woli osoby, której brak oświadczenia woli równoznaczny jest z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza(względy praktyczne).
Przy sądowym dochodzeniu długów od takiego spadkobiercy w tytule egzekucyjnym zawarta jest stosowna klauzula.
Spadkobiercy należy wykazać umyślność, a zatem nie odpowiada on za nieumyślne błędne podanie przedmiotów do inwentarza.
Ciężar dowodu spoczywa na tym, kto podważa inwentarz, a zatem w praktyce trudno jest to ograniczenie wyłączyć.
Spadkobierca przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, spłacił tylko niektóre długi spadkowe nie wiedząc o istnieniu innych długów - w takim wypadku odpowiada za długi jedynie do wysokości różnicy między wartością ustalonego w inwentarzu majątku, a wartością świadczeń, które spłacił
Wartość aktywów spadku wynosi 150.000, a długi spadkowe 200.000 po 50.000 dla każdego z wierzycieli A, B, C, D(nikt nie ma pierwszeństwa, a zatem każdy powinien dostać po 37.500(1/4). Spadkobierca nie wiedząc o wierzycielach C i D spłaca dług w całości wobec A i B(po 50.000) i zostaje 50.000. Po ujawnieniu się wierzycieli C i D spadkobierca odpowiada wobec nich za pozostałą kwotę z aktywów spadku, a zatem każdy z nich otrzyma po 25.000.
Spadkobierca przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, spłacił niektóre długi spadkowe, ale wiedział o istnieniu innych długów - w takim wypadku odpowiada za te długi ponad wartość spadku, ale tylko do wysokości w jakiej byłby obowiązany je spłacić, gdyby spłacał długi należycie.
Wartość aktywów spadku wynosi 150.000, a długi spadkowe 200.000 po 50.000 dla każdego z wierzycieli A, B, C, D(nikt nie ma pierwszeństwa, a zatem każdy powinien dostać po 37.500(1/4). Spadkobierca wiedząc o wierzycielach C i D spłaca dług w całości wobec A i B(po 50.000) i zostaje 50.000. Po ujawnieniu się wierzycieli C i D spadkobierca odpowiada wobec nich za cały dług, ale do wysokości jaką miałby zapłacić, gdyby spłacał długi należycie - C i D dostaną po 37.500, a zatem spadkobierca odpowie o 25.000 ponad aktywa spadku.
Odpowiedzialność z tytułu zapisów i poleceń jest zawsze ograniczona do wysokości aktywów spadku, bez względu na to, czy spadkobierca przyjął spadek wprost czy z dobrodziejstwem inwentarza.
Jeżeli spadkobierca jest uprawniony do zachowku lub zobowiązany do wypłaty zachowku jego odpowiedzialność również jest w pewien sposób ograniczona.
Spadkobierca, który spełnił świadczenie ma regres wobec współspadkobierców w wysokości odpowiedniej do ich udziałów.
Wierzyciel do momentu działu spadku może prowadzić egzekucję z majątku spadkowego tylko wtedy kiedy uzyskał tytuł wykonalności wobec wszystkich współspadkobierców.
Spadkobiercy nie odpowiadają solidarnie za zobowiązania z tytułu zapisów, chyba że spadkobierca postanowił inaczej.
Wspólność majątku spadkowego opiera się na współwłasności w częściach ułamkowych - każdy spadkobierca może swobodnie rozporządzać swoim udziałem ułamkowym we własności każdej rzeczy wchodzącej do spadku, wierzytelności podzielne dzielą się z mocy samego prawa, a spadek nie stanowi odrębnej masy majątkowej.
Wspólność majątku spadkowego opiera się na współwłasności łącznej (Niemcy, Szwajcaria) - spadkobierca posiada ułamkowy udział w całości spadku, a nie w konkretnych przedmiotach, nie może samodzielnie udziałem w przedmiotach rozporządzać, spadek stanowi odrębną masę majątkową.
Przepisy o współwłasności należy stosować odpowiednio - a zatem w taki sposób, w jaki jest to zgodne ze szczególnym charakterem wspólności majątku spadkowego. Jest to spowodowane także tym, że do spadku wchodzą nie tylko rzeczy, ale także prawa(np. wierzytelności, ograniczone prawa rzeczowe).
Należy pamiętać o przepisach szczegółowych zawartych w części dotyczącej współwłasności spadku, a które są odmienne od regulacji współwłasności na zasadach ogólnych.
[art. 197 k.c.] - nie ma domniemania co do równości udziałów we współwłasności - decyduje o tym udział spadkowy określony w tytule dziedziczenia.
[art. 198 k.c.] - spadkobierca nie może zupełnie dowolnie dysponować swoim udziałem - spadkobierca może rozporządzać udziałem za zgodą pozostałych współspadkobierców, a jeżeli nie ma takiej zgody, to rozporządzenie jest bezskuteczne o ile narusza prawa innych współspadkobierców podczas działu spadku.
Reguły współwłasności w części ułamkowej - wierzytelność nie ulegnie podziałowi, a każdy ze spadkobierców będzie miał udział w tej wierzytelności(jest wspólna wierzytelność wszystkich spadkobierców o wydanie 3000 i następnie dochodzi się podziału wedle udziałów.
Reguły prawa zobowiązań - wierzytelność podzielna dzieli się z mocy prawa - a zatem każdy ze spadkobierców nabywa wierzytelność o 1000 do dłużnika.
Stosuje się reguły wynikające z charakteru danego prawa, jeśli zatem zakładają one, że w wypadku wielości podmiotów następuje podział z mocy prawa to należy to stosować.
Spadkobierca może przed działem spadku dochodzić swojego udziału w wierzytelności podzielnej - a zatem następuje jej podział.
Jeżeli dłużnikiem wierzytelności spadkowej jest jeden ze spadkobierców, to pozostali mogą od niego dochodzić roszczeń stosownie do swoich udziałów jeszcze przed podziałem spadku.
SN ograniczył stosowanie reguł prawa zobowiązań tylko do wierzytelności podzielnych o charakterze „samoistnym” - przeciwieństwem są wierzytelności „pochodne” związane gospodarczo z rzeczą należącą do spadku, do których zasady te nie mają zastosowania(np. roszczenie o zapłatę czynszu za najem mieszkania wchodzącego w skład spadku).
Zbycie udziału w przedmiocie należącym do spadku - zbycie udziału w konkretnej rzeczy, wierzytelności, przy zachowaniu wszystkich innych udziałów w spadku - nabywca staje się następcą prawnym pod tytułem szczególnym(nie odpowiada za długi spadkowe)
Zbycie udziału w spadku - zbywca przekazuje na nabywcę całokształt swoich udziałów w prawach spadkowych - nabywca spadku staje się następcą prawnym pod tytułem ogólnym(odpowiada za długi spadkowe).
Wierzytelność - przelew, potrącenie, zwolnienie z długu - nie będzie jednak rozporządzeniem zwolnienie z długu przez jednego ze współspadkobierców przy wierzytelności niepodzielnej, bo nie wywołuje to skutku wobec innych wierzycieli.
Własność - przeniesienie, ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego.
Może być wyrażone przed, razem z, lub po rozporządzeniu.
Należy zachować formę szczególną odpowiednią dla rozporządzenia - np. zgoda na zbycie udziału w nieruchomości spadkowej powinna być wyrażona w formie aktu notarialnego.
Rozporządzenie dokonane bez zgody pozostałych współspadkobierców jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby ich prawa na podstawie przepisów o dziale spadku.
Należy uznać, że w tym wypadku powstaje stan bezskuteczności względnej, co oznacza, że rozporządzenie to będzie bezskuteczne wobec współspadkobierców, którzy nie wyrazili zgody, a zatem w szczególności przedmiot rozporządzenia może im przypaść podczas działu spadku - zapis ten budzi jednak istotne problemy w praktyce.
Regulacja opiera się na rozróżnieniu czynności zwykłego zarządu(gdzie wymaga się zgody większości spadkobierców odpowiednio do udziałów) i czynności przekraczających zwykły zarząd(gdzie wymaga się zgody wszystkich spadkobierców).
Zarząd może być ustanowiony umownie, może wynikać z regulacji ustawowej lub być ustanowiony sądownie.
Każdy spadkobierca może samodzielnie podejmować czynności zachowawcze mające na celu ochronę wspólnego prawa - np. roszczenie o wydanie rzeczy, przy czym orzecznictwo wypracowało pewne reguły szczegółowe:
Jeśli wystąpiono z roszczeniem wydobywczym, to przy braku zgody lub sprzeciwie jednego ze współspadkobierców rzecz może być wydana jedynie do rąk wszystkich spadkobierców.
W kwestii wierzytelności podzielnych „pochodnych”(np. czynsz z tytułu najmu nieruchomości spadkowej) początkowo sąd dopuszczał możliwość dochodzenia przez każdego współspadkobiercę swojego udziału, następnie jednak uznano, że spadkobierca zarządzający danym przedmiotem ma prawo dochodzić całości z takiego tytułu, chyba że inny współspadkobierca się temu sprzeciwi lub wytoczy powództwo o ten sam okres.
W przypadku wierzytelności podzielnych „samoistnych” obowiązuje odrębna zasada omówiona wcześniej.
Dział spadku obejmuje jedynie aktywa - pasywa podlegają odrębnym zasadom.
Dział spadku może być przeprowadzony na drodze sądowej(na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców) lub umownej(umowa pomiędzy wszystkimi spadkobiercami).
Z chwilą działu spadku poszczególne osoby stają się wyłącznymi podmiotami praw majątkowych wchodzących w skład spadku.
Nie ma obowiązku dokonania działu spadku w określonym terminie, a ponieważ roszczenie o dział spadku nie przedawniania się, to dział spadku trwa tak długo jak chcą tego spadkobiercy.
Podział w naturze.
Podział w naturze jest co do zasady najbardziej korzystny dla spadkobierców.
Komplikacje powstają wtedy, gdy w skład spadku wchodzi bardzo wartościowy przedmiot, którego nie da się podzielić, ani zrównoważyć innymi przedmiotami ze spadku(np. samochód, dom, obraz).
Wartość udziałów wydzielonych w naturze poszczególnym spadkobiercom może być wyrównana przez dopłaty pieniężne - przy podziale rzeczy jest to możliwe tylko przed sądem, ale na gruncie działu spadku można to przewidzieć także umownie.
Podział w naturze nie jest możliwy jeśli:
Jest to sprzeczne z przepisami ustawy - np. nie można jednej osobie przyznać własności gruntu, a innej własności domu na tym gruncie, podział nieruchomości sprzeczny z planem zagospodarowania przestrzennego.
Jest to sprzeczne ze społeczno-gospodarczym celem prawa - np. sąd może odmówić podziału gospodarstwa rolnego jeśli byłoby to niepożądane ze względów produkcyjnych.
Podział pociągałby za sobą istotną zmianę lub znaczne zmniejszenie wartości przedmiotu - większość rzeczy ruchomych, których podział byłby niemalże równoznaczny z ich zniszczeniem.
Przyznanie przedmiotu spadku z obowiązkiem spłaty.
Może rozłożyć obowiązek spłaty na raty na okres nie przekraczający 10 lat.
Określa sposób spłaty i ewentualne należne odsetki.
W przypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd może na wniosek zobowiązanego zawiesić spłatę rat już wymagalnych.
Może w razie potrzeby określić sposób zabezpieczenia tych roszczeń - w przypadku nieruchomości będzie to w szczególności hipoteka.
Zasady rozłożenia należności na raty stosuje się także do dopłat wyrównujących udział spadkowy.
Sąd może przyznać dwóm lub więcej spadkobiercom jeden przedmiot spadkowy na zasadach współwłasności ułamkowej, ale tylko na wniosek zainteresowanych - także w tym wypadku sąd ocenia czy jest to zgodne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa.
Podział cywilny.
Spadkodawca może zwolnić obdarowanego z obowiązku zaliczenia darowizny na poczet schedy spadkowej - zwolnienie takie może wynikać z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności. Oświadczenie takie może być zawarte w darowiźnie, a po dokonaniu darowizny w testamencie.
Spadkobierca może nałożyć obowiązek zaliczenia darowizn także na innych spadkobierców.
Wartość darowizn podlegających zaliczeniu dolicza się do spadku i stanowi to podstawę do obliczenia udziałów w spadku - spadek 100, dziedziczą A, B i C w częściach równych, A dostał darowiznę 20, a C darowiznę 30. Darowizny dolicza się do spadku co daje razem sumę 150.
Następnie oblicza się wysokość schedy(udziału) spadkobierców - 150 dzieli się na A, B i C w częściach równych, po 50 każdemu.
Każdemu ze spadkobierców zalicza się na poczet schedy darowizny uczynione na jego rzecz - od schedy A odlicza się darowiznę 20(50-20=30), od schedy C odlicza się 30(50-30=20) w efekcie czego spadek 100 zostaje podzielony: A=30, B=50, C=20.
Obdarowany nie jest zobowiązany do zwrotu nadwyżki.
Przy dziale spadku nie bierze się pod uwagę ani darowizny, ani tego spadkobiercy.
Mimo, że po zaliczeniu darowizny spadkobierca może nie otrzymać żadnej schedy to i tak będzie odpowiadał za długi spadkowe w odpowiedniej do swojego udziału wysokości.
Stan rzeczy - z chwili dokonania darowizny.
Cena rzeczy - z chwili dokonania działu spadku.
Przy zaliczeniu darowizny na poczet schedy nie dolicza się do wartości pożytków przedmiotu darowizny - najczęściej chodzi o nieruchomości, a zatem pieniądze uzyskane z najmu nie zostaną wliczone do wartości darowizny.
Ma wady fizyczne - jest zniszczony, niesprawny, wybrakowany.
Ma wady prawne - prawo własności w rzeczywistości przypada komuś innemu, jest obciążony ograniczonym prawem rzeczowym osoby trzeciej.
W przypadku wierzytelności wadą jest również niewypłacalność dłużnika.
W wypadku umownego podziału - spadkobierca, który przejął przedmiot dotknięty wadą ma prawo odstąpić od umowy(co spowoduje konieczność ponownego działu spadku) lub żądać od pozostałych spadkobierców odpowiedniego wyrównania pieniężnego - w obu przypadkach może mu jeszcze przysługiwać roszczenie odszkodowawcze.
W wypadku sądowego podziału - jeżeli nie zachodzi podstawa do uchylenia orzeczenia w drodze wznowienia postępowania lub kasacji - spadkobiercy przysługuje jedynie roszczenie o wyrównanie pieniężne i ewentualne odszkodowanie.
Jeżeli świadczenie jest podzielne, to dług dzieli się z mocy prawa pomiędzy spadkobierców stosowanie do ich udziałów - 4 spadkobierców dziedziczy dług o wysokości 100, a więc z mocy prawa po dziale spadku każdy będzie odpowiedzialny za 25.
Jeżeli spadkobierca przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza to świadczenie podzielne dzieli się z mocy prawa, ale jest ograniczone co do wartości aktywów danego udziału - np. spadek ma aktywa w wysokości 50, a długi w wysokości 100 - dziedziczą 2 osoby w częściach równych z dobrodziejstwem inwentarza - każdy z nich będzie odpowiedzialny za 25.
W przypadku świadczenia niepodzielnego przyjmuje się, że nawet po podziale spadku spadkobiercy odpowiadają solidarnie - przysługuje im jednak regres, który ostatecznie rozdzieli ciężar kosztów stosownie do udziałów.
Przy umowie o dział spadku należy zachować formę odpowiednią dla rozporządzeń poszczególnymi rzeczami wchodzącymi w skład spadku - np. jeśli umowa dotyczy podziału nieruchomości powinna być sporządzona w formie aktu notarialnego, w przeciwnym wypadku nieważność dotyka całą umowę, a nie tylko postanowienie dotyczące nieruchomości.
W wypadku kiedy przedmiotem dzielonego spadku nie jest nieruchomość albo podział dotyczy pozostałych przedmiotów oprócz nieruchomości - umowa może być sporządzona w dowolnej formie, przy czym jeśli wartość dzielonego spadku przekracza 2000 zł wymagana jest forma pisemna ad probationem.
Umowa wymaga oświadczeń woli wszystkich spadkobierców pod rygorem nieważności - nie znaczy to jednak, że wszystkie oświadczenia muszą być złożone jednocześnie.
Spadkobierca może uchylić się od umowy o dział spadku powołując się na błąd jedynie wtedy, kiedy błąd dotyczył stanu faktycznego, który spadkobiercy uznawali za niewątpliwy.
Jeżeli błąd jest wywołany podstępnie następuje powrót do reguły ogólnej powołania się na błąd.
Z powodu błędu można uchylić się od skutków umowy poprzez złożenie stronom oświadczenia w ciągu roku od wykrycia błędu.
Mogą umownie podzielić całość spadku lub jego część.
Nie muszą zaliczać darowizn jeżeli żaden z nich tego nie żąda.
Ponieważ prawo polskie nie przewiduje możliwości ustalenia przez spadkodawcę sposobu podziału spadku, nawet jeśli takie postanowienia zawarto są one dla spadkobierców niewiążące.
Spadkobiercy nie mogą jedynie naruszać prawnych zakazów podziału określonych przedmiotów(np. w wypadku kiedy możliwość podziału nieruchomości uzależniona jest od uzyskania decyzji administracyjnej).
Razem z działem spadku spadkobiercy powinni również dokonać jednocześnie wzajemnych rozliczeń(zwrot pożytków, wynagrodzenie za używanie rzeczy) lub zastrzec, że rozliczenia będą dokonane później - w przeciwnym wypadku nie mogą oni dochodzić wzajemnych roszczeń po dziale umownym(Prof. Piątkowski formułuje ten pogląd w oparciu o regułę rozstrzygania wzajemnych roszczeń w sądowym dziale spadku).
Postępowanie przeprowadzane jest na wniosek jednak sąd działa na zasadzie oficjalności, a zatem nie jest związany wnioskami stron.
Uprawniony do złożenia wniosku jest: spadkobierca, spadkobierca spadkobiercy, nabywca udziału w spadku, prokurator - uprawnienie nie przysługuje nabywcy udziału w przedmiocie należącym do spadku.
Sąd w postępowaniu orzeka także o istnieniu zapisów, o wzajemnych roszczeniach między współspadkobiercami oraz o zaliczeniu darowizn - roszczenia takie powinny być zgłoszone w trakcie postępowania, ponieważ po jego zakończeniu niemożliwe jest ich późniejsze dochodzenie.
Jeśli wcześniej nie nastąpiło stwierdzenie nabycia spadku sąd dokonuje tego w trakcie postępowania działowego.
Postępowanie działowe może być połączone ze zniesieniem współwłasności istniejącej na podstawie innych przepisów, a także wraz z postępowaniem o podział majątku, który objęty był małżeńską wspólnością majątkową(nie może go jednak wyprzedzać ze względu na to, że małżonek i spadkobiercy mogą jeszcze wnosić o ustalenie nierównych udziałów).
Sądowy dział powinien co do zasady obejmować cały spadek, jedynie w wyjątkowych okolicznościach może być ograniczony do części spadku.
Sąd ma obowiązek z urzędu ustalić składniki i wartość przedmiotów spadkowych, ale tylko jeśli chodzi o aktywa - można ewentualnie zaliczyć spłacone już pasywa, jeśli spadkobiercy dochodzą na tej podstawie wzajemnych rozliczeń.
W postępowaniu właściwy jest sąd spadku - na wniosek uczestnika podziału sprawa może być przekazana sądowi rejonowemu w którego okręgu znajduje się większość majątku(np. nieruchomość) lub w okręgu którego zamieszkują wszyscy spadkobiercy.
Dział na zgodny wniosek - w sytuacji kiedy zainteresowani przedstawią zgodny wniosek, który odpowiada ZWS, przepisom prawa, społeczno-gospodarczemu przeznaczeniu praw, a także nie narusza rażąco interesu uprawnionych to sąd wyda postanowienie zgodne z wnioskiem - w postępowaniu działowym sąd będzie zmierzał do wypracowania wspólnego stanowiska przez zainteresowanych.
Dział w braku zgodnego wniosku - jeżeli nie ma zgodnego wniosku, a można dokonać podziału w naturze to sąd dokonuje podziału w naturze(różnice uzupełnia się dopłatami pieniężnymi).
Orzecznictwo - podział nieruchomości w naturze może mieć miejsce poprzez podział pionowy(według płaszczyzny, którą stanowi ściana) który skutkuje powstaniem dwóch budynków ze wspólną częścią lub poprzez ustanowienie odrębnej własności lokali w budynku.
Na zgodny wniosek stron sąd może przydzielić dwóm lub więcej spadkobiercom całość lub część ich sched w taki sposób, że powstanie współwłasność w częściach ułamkowych.
Jeżeli nie ma podstaw do podziału w naturze - sąd przyzna przedmiot jednemu ze spadkobierców z obowiązkiem spłaty pozostałych lub dokona podziału cywilnego.
Rezerwa - ustawodawca wskazuje krąg spadkobierców koniecznych, którzy dziedziczą określone części ułamkowe spadku bez względu na odmienną wolę spadkodawcy , a zatem swoboda testowania dotyczy raczej pozostałej części majątku. Należy jednak podkreślić, że krąg spadkobierców koniecznych jest znacznie zawężony i dziedziczą oni z tytułu rezerwy w mniejszej części niż dziedziczyliby z ustawy(prawo francuskie).
Zachowek - określone osoby najbliższe, które są uprawnione do zachowku, w sytuacji kiedy nie są powołane do dziedziczenia ze względu na testament, mają roszczenie do spadkobierców o wypłatę określonej sumy pieniężnej stanowiącej określoną część udziału, jakie otrzymałyby przy dziedziczeniu ustawowym. Roszczenie to aktualizuje się także wtedy, kiedy określone osoby co prawda dziedziczą z ustawy, ale spadkodawca uszczuplił majątek przed śmiercią dokonując szeregu darowizn. W Polsce historycznie zawsze funkcjonował system zachowku.
Zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy - jeśli uprawniony nie dożył otwarcia spadku to uprawnienie przechodzi na jego zstępnych, chyba że nastąpiło zrzeczenie się dziedziczenia obejmujące zstępnych.
Tylko wtedy kiedy dziedziczyliby z ustawy - zgodnie z porządkiem dziedziczenia ustawowego, a więc dalsi uprawnieni nabywają roszczenie jeśli nie ma przed nimi bliższych uprawnionych.
Osobom, które traktowane są tak jakby nie dożyły spadku - kiedy zrzekły się dziedziczenia, zostały uznane za niegodne, odrzuciły spadek przypadający z ustawy - odrzucenie spadku przypadającego z testamentu nie jest równoznaczne z utratą uprawnienia do zachowku, gdyż może otworzyć drogę do dziedziczenia ustawowego.
Osobom wydziedziczonym w testamencie.
Małżonkowi wyłączonemu od dziedziczenia - w wypadku kiedy za życia spadkodawca wniósł o rozwód lub separację z winy małżonka i było to uzasadnione.
W przypadku kiedy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy lub jest to małoletni zstępny spadkodawcy - 2/3 udziału, jaki przypadałby mu z ustawy.
Małoletniość określa się w chwili otwarcia spadku, nawet jeśli w trakcie realizacji roszczenia zstępny uzyskał pełnoletniość.
Niezdolność do pracy musi istnieć w chwili otwarcia spadku - jeżeli powstała po tej dacie nie przysługuje podwyższony poziom zachowku.
W pozostałych przypadkach - ½ udziału jaki przypadłby z ustawy.
Określa się w ułamku udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku.
Ustala się wartość pieniężną spadku, do której dolicza się wartość określonych darowizn - uzyskana suma staje się substratem zachowku.
Ustala się wysokość zachowku, który jest ułamkową częścią jego substratu - mnożymy substrat zachowku przez ułamek stanowiący udział spadkowy.
Pierwszy etap obliczeń - ustalenie udziału spadkowego.
Ustala się udział jaki uzyskałby uprawniony w wypadku dziedziczenia z ustawy, przy czym:
Uwzględnia się spadkobierców niegodnych i tych, którzy spadek odrzucili.
Nie uwzględnia się tych, którzy zrzekli się dziedziczenia lub zostali wydziedziczeni.
Ustalony udział mnoży się przez ½ lub przez 2/3 - w zależności od zakresu uprawnienia do zachowku.
W ten sposób otrzymuje się ułamek, który wyraża udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku.
Drugi etap obliczeń - substrat zachowku.
Obliczamy tzw. czystą wartość spadku - jest to różnica pomiędzy aktywami a pasywami spadku - a zatem majątkową wartość dodatnią(czyli to co na plus) - przy obliczaniu długów nie bierze się pod uwagę obciążeń z tytułu zachowku, zapisu czy polecenia.
Początkowo przyjmowano przeliczanie według cen z chwili otwarcia spadku, po krytyce ustalono ostatecznie, że przeliczenie odbywa się według cen z chwili orzekania o zachowku.
Do czystej wartości spadku dolicza się wartość darowizn uczynionych przez spadkodawcę na rzecz spadkobierców, osób uprawnionych do zachowku oraz innych osób - wyłączone są drobne darowizny zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach.
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku - darowanie nowego samochodu 5 lat temu spowoduje doliczenie ceny nowego samochodu z dnia obliczania zachowku.
Szpunar i Gwiazdomirski wskazują, że należy tutaj doliczyć także kwoty wypłacone z rachunków bankowych i funduszy emerytalnych poza dziedziczeniem - kwoty te powinny być traktowane jak darowizny i stanowić podstawę do obliczania zachowku.
Pewne darowizny są ustawowo wyłączone od doliczenia:
Darowizny uczynione wcześniej niż 10 lat przed otwarciem spadku na rzecz osób nie będących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku - a contrario należy zatem przyjąć, że darowizny na rzecz spadkobierców lub osób uprawnionych do zachowku są zaliczane bez ograniczenia czasowego.
Przy obliczaniu zachowku zstępnego nie dolicza się darowizn uczynionych kiedy jeszcze spadkodawca nie posiadał zstępnych, chyba że została dokonana na mniej niż 300 dni przed urodzeniem zstępnego.
Przy obliczaniu zachowku małżonkowi nie dolicza się darowizn uczynionych przed zawarciem małżeństwa.
Darowiznę uczynioną przez spadkodawcę,
Powołanie do spadku
Zapis.
Nie otrzymał nic - przysługuje mu roszczenie o zachowek w pełnej wysokości.
Otrzymał sumę mniejszą od zachowku - przysługuje mu roszczenie o uzupełnienie zachowku.
Przeciwko spadkobiercy testamentowemu - jeśli pominięto osoby uprawnione do zachowku, które dziedziczyłyby z ustawy.
Przeciwko spadkobiercy ustawowemu - jeśli po doliczeniu darowizn okaże się, że udział spadkowy jest niższy niż zachowek. Zobowiązanym może być wtedy współspadkobierca ustawowy.
Co do zasady odpowiada według reguł dotyczących długów spadkowych - w razie przyjęcia prostego spadku bez ograniczeń, przy dobrodziejstwie inwentarza ograniczenia, do chwili działu współspadkobiercy odpowiadają solidarnie.
Gdy zmniejszeniu ulega zapis obciążony dalszym zapisem, to również dalszy zapis ulega zmniejszeniu.
Gdy zapis polega na świadczeniu niepodzielnym(nie można go zmniejszyć) można się domagać wykonania zapisu z uiszczeniem odpowiedniej wpłaty przez zapisobiercę.
Gdy zapisobierca sam jest uprawniony do zachowku można żądać zmniejszenia jedynie o nadwyżkę nad jego zachowkiem.
Spadkobierca obciążony zapisem, który jest jednocześnie uprawniony do zachowku może żądać zmniejszenia zapisów do takiej wysokości, żeby pozostał mu jego własny zachowek.
Doktryna nie jest zgodna co do charakteru roszczenia o zmniejszenie zapisów lub poleceń - nie jest określone w ustawie czy jest to prawo podmiotowe kształtujące(a zatem staje się skuteczne przez samo złożenie oświadczenia woli uprawnionego) czy też możliwość żądania od sądu zmniejszenia obowiązków poprzez wydanie konstytutywnego orzeczenia.
Zapisy i polecenia, którymi obciążył go spadkodawca.
Zachowki innych uprawnionych.
Uprawniony do zachowku nie otrzymał pełnej wartości zachowku.
Uprawniony nie może otrzymać należnej kwoty od spadkobiercy.
Obdarowany nie odpowiada jeśli rzecz zużył lub utracił, a więc wtedy gdy nie jest już wzbogacony, chyba że liczył się z obowiązkiem zapłaty określonej sumy.
Uważa się, że obdarowany powinien liczyć się z obowiązkiem zapłaty dopiero od momentu dowiedzenia się o roszczeniu uprawnionego.
Roszczenie przeciwko spadkobiercy testamentowemu - 3 lata od ogłoszenia testamentu.
Roszczenie przeciwko spadkobiercy ustawowemu - 3 lata od otwarcia spadku.
Roszczenie przeciwko obdarowanemu - 3 lata od otwarcia spadku.
Uporczywe postępowanie uprawnionego w sposób sprzeczny z ZWS - przyczyna ta jest spełniona jeśli postępowanie ma charakter uporczywy(stały, długotrwały), a także jest sprzeczne z wolą spadkodawcy(spadkodawca upominał uprawnionego lub wyrażał swoją dezaprobatę). Postępowanie to może polegać np. na popełnianiu przestępstw, nadmierne spożywanie alkoholu, rozwiązły tryb życia, uchylanie się od pracy itp.
Dopuszczenie się wobec spadkodawcy lub najbliższej mu osoby umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu i wolności lub rażącej obrazy czci.
Uporczywe niedopełnianie przez uprawnionego obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy - odmowa dostarczenia środków utrzymania, nieudzielanie pomocy czy opieki w razie ciężkiej choroby.
Wydziedziczenie jest skuteczne jeśli zostało zawarte w testamencie - jeśli jednak testament utraci ważność, wydziedziczenie nie będzie skuteczne.
Wydziedziczenie jest bezskuteczne nawet jeśli znajduje się w ważnym testamencie, jeśli okaże się, że przyczyna do wydziedziczenia faktycznie nie istniała - np. doktryna uznaje, że jeśli po sporządzeniu testamentu uprawniony trwale zmienił swój tryb życia będący przyczyną wydziedziczenia, to można uznać wydziedziczenie za bezskuteczne.
Jeżeli spadkodawca przebaczył uprawnionemu, to nie może go już wydziedziczyć - chyba że istnieje nowa podstawa do wydziedziczenia.
Jeżeli spadkodawca przebaczył uprawnionemu, a mimo tego nie zmienił testamentu, to wydziedziczenie jest bezskuteczne - w tym wypadku istnieją jednak zdania odmienne - Gwiazdomirski twierdzi, że jedynie zmiana testamentu może odwołać wydziedziczenie.
Zbycie dotyczy tylko ogółu praw majątkowych - spadkobierca w ten sposób nie może uwolnić się od długów spadkowych, choć nabywca spadku staje się w takim wypadku współdłużnikiem.
Nie jest konieczne wymienianie składników spadku w umowie - wystarczy określenie czy chodzi o całość czy część udziału.
Do rozporządzenia udziałem w spadku nie jest konieczna zgoda współspadkobierców - umowa ta nie zmienia sposobu podziału spadku, a zatem nie narusza praw współspadkobierców.
Umowa zbycia spadku ma jednocześnie skutek zobowiązujący i rozporządzający(najczęściej to umowa sprzedaży lub darowizny).
Jeżeli strony oddzielnie zawarły umowę zobowiązującą, a oddzielnie umowę rozporządzającą to umowa rozporządzająca jest ważna jedynie w wypadku ważności umowy zobowiązującej.
Umowa o zbycie spadku(a także obie umowy jeśli zobowiązująca i rozporządzająca są oddzielne) wymaga formy aktu notarialnego pod rygorem nieważności.
Chęć szybkiego spieniężenia spadku - spadkobierca nie musi czekać na postępowanie działowe i sprzedaż poszczególnych części, ale od razu sprzedaje całość.
Chęć przekazania spadku konkretnej osobie - w Polsce niemożliwe jest odrzucenie spadku na rzecz innej osoby, spadkobierca może jednak w drodze darowizny przekazać swój udział komuś innemu.
Powstaje problem w momencie kiedy po zawarciu umowy dział spadku się zwiększa - jeśli umowa nie rozstrzyga tej sytuacji powstaje praktyczny problem co do interpretacji.
Nabywca wchodzi w prawa zbywcy w takim zakresie w jakim one zbywcy przysługiwały - nie przewiduje się ochrony nabywcy w dobrej wierze.
Umowa może być zawarta przed stwierdzeniem nabycia spadku - w takim wypadku na postanowieniu i tak będzie nazwisko zbywcy.
Nabywca udziału w spadku może żądać działu spadku.
Jeśli zbycie spadku było odpłatne(sprzedaż, zamiana) to spadkobierca odpowiada wobec nabywcy za wyrównanie ubytku wartości powstałego przez zużycie lub rozporządzenie nieodpłatne przedmiotami należącymi do spadku.
Zasada surogacji obowiązuje jedynie w okresie przed zawarciem umowy.
Przepisy o surogacji mają charakter dyspozytywny - strony mogą uregulować te kwestie odmiennie.
Spadkobierca nie odpowiada za wady fizyczne lub prawne poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład spadku - umowa dotyczy udziału w spadku, a nie konkretnych przedmiotów.
Spadkobierca odpowiada za wady prawne dotyczące udziału spadkowego - np. jeśli przy umowie zapewniał, że przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, a w istocie przyjął go wprost. W takim wypadku stosuje się odpowiednio przepisy o rękojmi za wady prawne przy sprzedaży lub darowiźnie w zależności od rodzaju umowy na podstawie której nastąpiło zbycie spadku.
Odpowiedzialność nabywcy za zapisy i polecenia ogranicza się zawsze do wartości czynnego spadku(jedynie do wysokości aktywów spadku).
Nabywca odpowiada za długi całym swoim majątkiem.
Nabywca aż do chwili działu spadku odpowiada solidarnie z pozostałymi spadkobiercami.
Porządek dziedziczenia ustawowego.
Skutki rozporządzeń testamentowych - powołanie spadkobierców itp.
Określenie stanowiska prawnego spadkobiercy - nabycie spadku, zdolność do dziedziczenia, niegodność itp.
Określenie kręgu osób uprawnionych do zachowku.
Sporządzanie testamentów.
Umowy zbycia spadku.
Umowa o dział spadku.
Oświadczenia woli dotyczące spadku - np. stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku obowiązujące w dniu złożenia tych oświadczeń.
Testament holograficzny w postaci listu - orzecznictwo dopuszcza możliwość sporządzenia testamentu holograficznego w postaci listu, przy czym trzeba bardzo dokładnie i indywidualnie oceniać charakter takich listów:
Art. 950. k.c.
Testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego.
Testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego, stosuje się przepisy prawa o notariacie.
Art. 951. k.c.
§ 1. Spadkodawca może sporządzić testament także w ten sposób, że w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego.
§ 2. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz przez świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu.
§ 3. Osoby głuche lub nieme nie mogą sporządzić testamentu w sposób przewidziany w artykule niniejszym.
Istnienie możliwości sporządzenia testamentu allograficznego było uzasadnione utrudnieniami w dostępie do notariusza oraz trudnością dla pewnych osób co do sporządzenia testamentu holograficznego, a zatem dopuszczono sporządzenie testamentu przed odpowiednim urzędnikiem (utrzymano regulację z 1946).
Obecnie dostęp do notariuszy jest znacznie rozszerzony, panuje także większa świadomość w społeczeństwie co do sporządzania testamentów holograficznych co powoduje, co w połączeniu z rozrośniętymi obowiązkami urzędników powoduje wątpliwości co do ratio legis utrzymania tej instytucji.
Testament allograficzny jest sporządzany przez uprawnionego urzędnika państwowego, obecnie jest to:
Urzędnik uprawniony jest bez względu na właściwość miejscową miejsca zamieszkania spadkodawcy i nie może przekazywać swoich uprawnień innym osobom nawet pracownikom podległego urzędu.
Testament sporządzony przed osobą nieuprawnioną jest nieważny - na tym tle powstaje problem testamentów sporządzanych w okresie PRL - to przepisy kodeksu cywilnego wskazują na urzędników uprawnionych, a często wraz z reorganizacją administracyjną nie szły nowelizacje k.c., a zatem uprawnione były organy nieistniejące lub istniejące nie miały uprawnień(w pewnym sensie korygowało to liberalne orzecznictwo sądów).
Zdarzało się także, że odpowiednie władze(zwłaszcza na najniższym szczeblu organizacyjnym - gromady) miały beztroskie podejście do przepisów co powodowało nieważność wielu testamentów z powodów wad formalnych.
Problem może pojawić się w praktyce, bo badając ważność przepisów należy brać pod uwagę stan prawny z dnia sporządzania testamentu.
Procedura sporządzenia testamentu allograficznego:
Naruszenie któregokolwiek z tych wymogów formalnych powoduje bezwzględną nieważność testamentu, przy czym orzecznictwo dopuszczało konwersję wadliwego testamentu allograficznego na testament ustny co spotkało się ze stanowczą krytyką doktryny postulującej usunięcie testamentu allograficznego z kodeksu.
Testamenty szczególne
Wszystkich testamentów szczególnych dotyczą dwie zasady generalne:
Obecnie przepisy przewidują trzy rodzaje testamentów szczególnych:
Spośród wszystkich testamentów szczególnych ma największe znaczenie ze względu na tradycje prawną - powszechny głównie w środowisku wiejskim.
Art. 952. k.c.
§ 1. Jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków.
§ 2. Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie.
§ 3. W wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.
Testament ustny może być sporządzony w jednej z dwóch sytuacji(przesłanki alternatywne):
Testament ustny polega na tym, że spadkodawca oświadcza swoją ostatnią wolę ustnie w obecności co najmniej trzech świadków - określenie ustnie należy rozumieć ściśle(nie może zatem jedynie potwierdzić ustnie pisemnego projektu testamentu).
Testament ustny może być także sporządzony za pomocą znaków alfabetu głuchoniemych, jeśli jest on w pełni zrozumiany, bez żadnych wątpliwości przez wszystkich świadków.
Ustność oświadczenia woli i obecność trzech świadków są wystarczającymi przesłankami formalnymi ważności testamentu, natomiast ustawa przewiduje jeszcze obowiązek potwierdzenia treści testamentu na piśmie, od której uzależnia skuteczność tego testamentu(zgodnie z zasadą verba volant, scripta manent - słowa ulatują, pisma pozostają).
Stwierdzenie treści testamentu może nastąpić w dwojaki sposób:
Przedstawiony sposób udowodnienia treści testamentu ustnego ma charakter dowodów wyłącznych, co oznacza, że sąd nie dopuści innego dowodu stwierdzającego treść testamentu.
W doktrynie początkowo panował pogląd, że testament ustny może być potwierdzony poprzez jego spisanie jedynie przed śmiercią spadkodawcy, a po śmierci spadkodawcy jedynym sposobem były zgodne zeznania świadków - SN w 1980 uchwałą siedmiu sędziów wpisał do księgi zasad prawnych, że testament ustny zarówno przed jak i po śmierci można potwierdzić w jakikolwiek z tych dwóch sposobów.
Art. 953. k.c.
Podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym można sporządzić testament przed dowódcą statku lub jego zastępcą w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swą wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków; dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania, i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy, po czym pismo podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy. Jeżeli zachowanie tej formy nie jest możliwe, można sporządzić testament ustny.
Testament w podróży jest szczególną wersją testamentu allograficznego, z tym, że w miejsce urzędnika państwowego wchodzi dowódca statku lub jego zastępca(tylko na polskiej jednostce).
Ustawodawca wskazuje, że jeżeli nie jest możliwe sporządzenie tego testamentu, to zamiast tego można sporządzić testament ustny(przy czym jest niekonsekwentny co do szczególnych okoliczności, które dozwalają na sporządzenie testamentu ustnego).
Art. 954. k.c.
Szczególną formę testamentów wojskowych określi rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej wydane w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości.
Testament wojskowy mogą sporządzić żołnierze Sił Zbrojnych, a także niektóre osoby cywilne, tylko w czasie mobilizacji lub wojny albo przebywania w niewoli.
Szczegółowe regulacje dotyczące tej formy testamentu są przewidziane w rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej z 1965.
Świadkowie testamentu
We wszystkich wypadkach kiedy przepisy wskazują na obecność świadków przy sporządzaniu pewnych form testamentu pewne osoby wyłączone są od zdolności do bycia świadkiem.
Art. 956. k.c.
Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu:
1) kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych;
2) niewidomy, głuchy lub niemy;
3) kto nie może czytać i pisać;
4) kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament;
5) skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.
Nie może być świadkiem:
Jeżeli jedna z osób wymienionych jest świadkiem, to cały testament jest nieważny, chyba że było więcej świadków niż wymaga ustawa i po wyłączeniu jest ich wymagana liczba.
Art. 957. k.c. [fragment]
§ 1. Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.
§ 2. Jeżeli świadkiem była jedna z osób wymienionych w paragrafie poprzedzającym, nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament.
Wyłączona od pełnienia funkcji świadka jest także osoba:
Jeżeli jedna z osób wymienionych jest świadkiem to testament jest ważny z wyłączeniem postanowienia dotyczącego osoby dla jakiej przewidziano korzyść - jeżeli jednak z treści testamentu lub okoliczności wynika, że bez tego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu tej treści to cały testament jest nieważny.
Kodeks nie przewiduje sankcji nieważności jeśli osobą, której przypada korzyść jest notariusz lub urzędnik biorący udział w sporządzaniu testamentu, jednakże w prawie o notariacie przewiduje się zakaz dokonywania przez notariusza czynności, które dotyczą jego lub jego bliskich(szeroki krąg podmiotów). Doktryna uznaje, że w drodze analogii stosuje się te zasady także w stosunku do urzędnika.
Konwersja, odwołanie, ogłoszenie i wykładnia testamentu
Konwersja testamentu
Konwersja testamentu - konwersja testamentu polega na tym, że testament, który nie spełnia wymagań pewnej formy może zostać uznany za ważny, jeśli spełnia wymagania innej formy testamentu(pojęcie konwersji na gruncie innych gałęzi oznacza przekształcenie jednej czynności prawnej w inną, natomiast na gruncie prawa spadkowego oznacza przekształcenie jednego testamentu w inny, który jest taką samą czynnością prawną).
Przykłady konwersji:
Powództwo o ustalenie nieważności testamentu - istniał spór w doktrynie co do dopuszczalności powództwa o ustalenie nieważności testamentu. Orzecznictwo przyjęło koncepcję, że powództwo to jest dopuszczalne jeśli interes powoda nie może być zaspokojony w żaden inny sposób (w szczególności przez postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku).
Odwołanie testamentu
Spadkodawca w każdym momencie może odwołać swój testament - musi do tego posiadać zdolność testowania, a oświadczenie woli w tym zakresie musi być wolne od wad.
Art. 946. k.c.
Odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testamentu zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.
Art. 947. k.c.
Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu.
Odwołanie testamentu może być dokonane na dwa sposoby:
Kilkakrotne odwołanie - prawo polskie nie określa skutków jakie wywołuje odwołanie testamentu, który odwołał poprzedni testament(np. testament A został odwołany testamentem B, który następnie testator zniszczył) - należy jednak uznać, ze odwołany uprzednio testament nie odzyska w takiej sytuacji swojej ważności(zniszczenie testamentu B nie przywróci ważności testamentu A).
Ogłoszenie testamentu
Sąd spadku z chwilą uzyskania potwierdzenia śmierci danej osoby ma obowiązek podjąć działania mające na celu ustalenie czy osoba pozostawiła spadek, a jeżeli stwierdzi jego istnienie otwiera go i odczytuje, z której to czynności sporządza się protokół z wzmianką w testamencie.
Wykładnia testamentu
Art. 948. k.c.
§ 1. Testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy.
§ 2. Jeżeli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść.
Wykładnia testamentu może budzić pewne wątpliwości zwłaszcza w sytuacji kiedy osoba sporządzająca testament niewprawnie posługuje się pojęciami prawnymi, których używa - dlatego też przewidziane są szczególne zasady wykładni:
Ustanowienie spadkobiercy
Ustanowienie spadkobiercy to termin techniczno - prawny zarezerwowany dla powołania spadkobiercy w testamencie(powołanie jest pojęciem szerszym, bo dotyczy także powołania z ustawy).
Art. 959. k.c.
Spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób.
W polskim prawie spadkowym dozwolone jest ustanowienie spadkobiercy lub kilku spadkobierców co do całości lub co do części spadku - można zatem sporządzić testament, który będzie dotyczył jedynie części spadku(jest to wyraz swobody testowania), a co do reszty będą funkcjonować zasady dziedziczenia ustawowego (w prawie rzymskim obowiązywała zasada, że nie można rozporządzić po części przez testament a po części przez ustawę - nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest).
Problem powstaje w sytuacji kiedy testament jest sporządzony bez pomocy prawnika i spadkodawca nie użył pojęcia spadek, a jedynie przepisał poszczególnym osobom elementy majątkowe spadku - powstaje pytanie czy jest to powołanie kilku spadkobierców do spadku, czy też są to zapisy.
Art. 961. k.c.
Jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.
W stosunku do takich spornych sytuacji istnieją dwie reguły:
Należy wziąć pod uwagę, że:
Konsekwencją ustalenia osób wymienionych w testamencie za spadkobierców jest to, że obok składników majątkowych dziedziczą oni także stosownie do udziału resztę spadku, a więc przedmioty niewymienione i długi spadkowe.
Zakaz warunku i terminu
Art. 962. k.c.
Zastrzeżenie warunku lub terminu, uczynione przy powołaniu spadkobiercy testamentowego, uważane jest za nie istniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie zostałby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne. Przepisów tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku.
W prawie polskim ustanowienie spadkobiercy nie może nastąpić pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu - chodzi tutaj o zapobiegnięciu niepewności i komplikacji prawnych.
Co do zasady postanowienia zawierające warunek lub termin w stosunku do ustanowienia spadkobiercy są nieważne(uważa się, że spadkobierca ustanowiony jest bezwarunkowo i bezterminowo), ale na gruncie tego problemu mogą powstać wątpliwości co do interpretacji woli spadkobiercy w takim wypadku należy dokładnie zinterpretować wolę i motywy jakimi kierował się przy zawieraniu tego postanowienia:
Przepisów tych nie stosuje się jeśli ziszczenie lub nieziszczenie warunku lub nadejście terminu miało miejsce przed otwarciem spadku - stan niepewności już nie występuje(np. syn się pobrał i założył rodzinę przed śmiercią spadkodawcy).
Podstawienie(substytucja)
W nauce prawa spadkowego wyróżnia się dwa rodzaje podstawienia(substytucji):
Art. 963. k.c.
Można powołać spadkobiercę testamentowego na wypadek, gdyby inna osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą (podstawienie).
Podstawienie zwykłe polega na tym, że spadkodawca powołuje spadkobiercę testamentowego na wypadek, gdyby inny spadkobierca(z ustawy lub testamentu) nie chciał lub nie mógł być spadkobiercą(np. w razie jak nie będzie dziedziczył mój syn to niech dziedziczy mój brat).
W takim wypadku spadkobierca pierwotny nazywa się spadkobiercą ustanowionym(niefortunne określenie bo może to być spadkobierca nie tylko testamentowy ale i ustawowy), a spadkobierca na wypadek jest nazywany spadkobiercą podstawionym.
Spadkobierca podstawiony będzie więc dziedziczył w sytuacji kiedy spadkobierca ustanowiony:
Należy przy tym zauważyć, że okoliczności takie albo istnieją już w chwili otwarcia spadku(spadkodawca ustanowiony zrzekł się spadku lub go nie dożył) albo skutkują z mocą wsteczną(odrzucił spadek lub został uznany za niegodnego) - a zatem spadkobierca podstawiony zawsze nabywa spadek z chwilą jego otwarcia.
(jeśli zatem spadkodawca podstawiony zmarł po otwarciu spadku, a przed odrzuceniem go przez spadkobiercę ustanowionego, to spadek przejdzie na spadkobierców spadkobiercy podstawionego).
Spadkobierca może być podstawiony zamiast jednego lub kilku spadkobierców ustanowionych - np. jeżeli nie dziedziczy żadne z moich dzieci to niech dziedziczy brat.
Spadkobiercą podstawionym może być także spadkobierca ustanowiony - np. jeżeli jedno z moich dzieci nie dziedziczy to niech jego udział dziedziczy drugie dziecko.
Art. 964. k.c.
Postanowienie testamentu, przez które spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę do zachowania nabytego spadku i do pozostawienia go innej osobie, ma tylko ten skutek, że ta inna osoba jest powołana do spadku na wypadek, gdyby spadkobierca nie chciał lub nie mógł być spadkobiercą. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, iż spadkobierca bez takiego ograniczenia nie byłby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne.
Podstawienie powiernicze polega na tym, że spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę do zachowania spadku i do pozostawienia go innej osobie.
Konstrukcja ta przewiduje, że spadkobierca ustanowiony zachowa spadek dla siebie(przy czym w zasadzie nie może nim swobodnie rozporządzać poprzez żadne czynności zarówno inter vivos jak i mortis causa) a po nastąpieniu konkretnego wydarzenia (np. swojej śmierci) przekaże go kolejnej wskazanej osobie - spadkobiercy podstawionemu.
Takie postanowienie rodzi poważne komplikacje prawne i ograniczenia obrotu, z tego powodu jest ono dopuszczalne w niewielu systemach prawnych - w Polsce wyklucza je już właściwie zakaz ustanawiania spadkobiercy pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, choć w stosunku do podstawienia powierniczego ustawodawca regulują tą kwestię odmiennie:
Przyrost
Przy dziedziczeniu z testamentu powstaje problem w sytuacji kiedy jeden ze spadkobierców testamentowych nie chce lub nie może dziedziczyć - czy w takim wypadku jego udział powinni dziedziczyć pozostali spadkobiercy testamentowi, czy też spadkobiercy ustawowi - w większości systemów uznaje się, że bardziej zgodne z wolą spadkobiercy jest dziedziczenie spadkobierców testamentowych co jest rozwiązywane najczęściej za pomocą instytucji przyrostu.
Art. 965. k.c.
Jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział, w braku odmiennej woli spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im udziałów (przyrost).
Jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z nich(lub kilku) nie chce lub nie może dziedziczyć to w braku odmiennej woli spadkodawcy(np. w braku podstawienia) jego udział przypada pozostałym spadkobiercom w stosunku do przypadających im udziałów.
Warunki zastosowania przyrostu:
Jeżeli żaden ze spadkobierców ustanowionych nie może lub nie chce dziedziczyć albo spadkobierca wyłączył zastosowanie przyrostu - to odpowiednio całość lub część masy spadkowej będą dziedziczyć spadkobiercy ustawowi.
Inne postanowienia testamentowe
Zapis
Art. 968. k.c.
§ 1. Spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis).
§ 2. Spadkodawca może obciążyć zapisem także zapisobiercę (dalszy zapis).
Zapis - to rozrządzenie testamentowe, które zobowiązuje spadkobiercę lub innego zapisobiercę do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz określonej osoby, zwanej zapisobiercą - zapis wywołuje jedynie skutki obligacyjne, a zapisobierca przyjmując przysporzenie majątkowe nie staje się spadkobiercą.
Po stronie zapisobiercy tworzy się wierzytelność, która podlega regulacji prawa zobowiązań, natomiast nie staje się on następcą prawnym spadkodawcy ani też nie odpowiada za długi spadku.
Podmiot obciążony:
Zapisobierca obciążony dalszym zapisem może uwolnić się od obowiązku wobec dalszego zapisobiercy na trzy sposoby - np. A otrzymał samochód i ma zapłacić 10.000 dla B:
Zapisobierca
Art. 972. k.c.
Przepisy o powołaniu spadkobiercy, o zdolności do dziedziczenia i o niegodności stosuje się odpowiednio do zapisów.
Zapisobierca:
Jeżeli zapisobierca nie chce lub nie może przyjąć zapisu, to obciążony tym zapisem spadkobierca lub zapisobierca jest zwolniony od obowiązku, ale w razie braku odmiennej woli spadkodawcy powinien wykonać dalsze zapisy - np. A jest spadkobiercą, który ma przekazać B samochód, a ten ma przekazać 10.000 do C, to jeśli B nie dożyje to A nie musi przekazywać samochodu, ale powinien przekazać C 10.000.
Zapis nie wygasa, jeśli nie będzie dziedziczył ustanowiony w testamencie spadkobierca - roszczenie zapisobiercy będzie skuteczne wobec osoby, która będzie faktycznym spadkobiercą(czy to na mocy ustawy, czy testamentu, podstawienia, przyrostu itp.).
Przedmiot zapisu
Przedmiotem zapisu jest zawsze określone świadczenie majątkowe:
W braku odmiennej woli spadkodawcy zapis rzeczy oznaczonej co do tożsamości jest bezskuteczny, jeżeli w chwili otwarcia spadku rzecz ta nie należała do majątku zmarłego lub w chwili śmierci był on zobowiązany do zbycia tej rzeczy - powstaje pytanie na czym w takim razie ma polegać obowiązek obciążonego jeśli spadkodawca uzna, że ten zapis jest skuteczny.
Zapis rzeczy oznaczonych co do gatunku jest skuteczny bez względu na to, czy takie rzeczy znajdowały się w majątku zmarłego w chwili otwarcia spadku (zgodnie z zasadą genus perire non censetur). Obciążony powinien świadczyć rzeczy średniej jakości uwzględniając potrzeby zapisobiercy.
Wykonanie zapisu
Wykonanie zapisu polega na spełnieniu świadczenia oznaczonego w zapisie, co ma miejsce poprzez zawarcie umowy pomiędzy obciążonym spadkobiercą lub zapisobiercą, a zapisobiercą lub dalszym zapisobiercą, przy czym jest to czynność prawna inter vivos i podlega regulacjom odpowiednim dla danego rodzaju umów.
Zapisobierca nabywa zatem prawo skuteczne względem spadkobiercy lub innego zapisobiercy, i staje się on następcą prawnym pod tytułem szczególnym tej osoby, nie jest natomiast następcą prawnym spadkodawcy.
Jeżeli przedmiotem świadczenia są rzeczy oznaczone co do gatunku obciążony powinien świadczyć rzeczy średniej jakości z uwzględnieniem potrzeb zapisobiercy.
Odpowiedzialność obciążonego za wady rzeczy będącej przedmiotem świadczenia
Art. 977. k.c.
Jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do tożsamości, do roszczeń zapisobiercy o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, o zwrot pożytków lub o zapłatę ich wartości, jak również do roszczeń obciążonego zapisem o zwrot nakładów na rzecz stosuje się odpowiednio przepisy o roszczeniach między właścicielem a samoistnym posiadaczem rzeczy.
Jeżeli w okresie pomiędzy otwarciem spadku, a wykonaniem zapisu rzeczy oznaczone co do tożsamości będące przedmiotem zapisu znajdują się u obciążonego to:
W tym wypadku stosuje się przepisy o roszczeniach pomiędzy właścicielem a samoistnym posiadaczem rzeczy, przy czym obciążony działa w złej wierze od chwili kiedy dowiedział się lub z łatwością mógł się dowiedzieć o zapisie(zapisobiercę traktuje się jak właściciela, mimo, że jeszcze nim nie jest).
Roszenie o wykonanie zapisu powstaje z chwilą otwarcia spadku - w braku odmiennej woli spadkodawcy(ustanowienie warunku lub terminu) staje się ono wymagalne z chwilą ogłoszenia testamentu.
W sytuacji wielości podmiotów obciążonych zapisobierca może się domagać:
Orzecznictwo - w postępowaniu o dział spadku sąd nie może rozstrzygać o roszczeniach zapisobierców wobec spadkobierców, chyba, że zapisobierca jest jednocześnie spadkobiercą dzielonego spadku.
Roszczenie o wykonanie zapisu przedawnia się w ciągu 5 lat od dnia wymagalności - chwila ogłoszenia testamentu lub wykonania zapisu na rzecz obciążonego.
Polecenie
Art. 982. k.c.
Spadkodawca może w testamencie włożyć na spadkobiercę lub na zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem (polecenie).
Polecenie polega na tym, że spadkodawca w testamencie zobowiązuje spadkobiercę lub zapisobiercę do określonego działania nie czyniąc nikogo wierzycielem.
Konstrukcja polecenia nie tworzy węzła obligacyjnego pomiędzy zobowiązanym a jakimkolwiek podmiotem, mimo, że nakłada obowiązek, przy czym może to być obowiązek zarówno o charakterze materialnym jak i niematerialnym - ta specyficzna instytucja prawna ma głębokie korzenie historyczne i stosowana jest w takich sferach, gdzie konstrukcja zobowiązania cywilnego byłaby niecelowa lub niewłaściwa.
Polecenie ustanawia się w szczególności w celu:
Wykonania polecenia może żądać każdy ze spadkobierców, wykonawca testamentu lub w przypadku polecenia w interesie społecznym właściwy organ państwowy, przy czym obowiązek ten dochodzony jest w procesie trzeba pamiętać, że żaden z tych podmiotów nie jest wierzycielem.
Dominuje pogląd, że co do zasady można się domagać wykonania polecenia z użyciem przymusu państwowego. Wyjątek:
Problem powstaje w sytuacji przedawnienia zobowiązania - ponieważ ma ono charakter naturalny trudno jest określić, czy osoba zobowiązania kiedykolwiek zwolni się z obowiązku jego wykonania.
Wykonawca testamentu
Wykonawcę testamentu powołuje się w celu jednolitego zarządu spadkiem do momentu jego działu, a także wskazanie osoby mającej dopilnować zaspokojenie długów spadkowych i wykonania zapisów i poleceń, oraz zapobiega powstaniu sporów na tym tle pomiędzy spadkobiercami lub zapisobiercami.
Wykonawca testamentu:
Zakres obowiązków i uprawnień wykonawcy testamentu:
Wykonawca działa we własnym imieniu, ale na rachunek spadkobierców, a w zakresie sprawowania zarządu nad masą spadkową ma zdolność sądową(może pozywać i być pozywanym) - jest zatem szczególnym rodzajem zastępcy pośredniego.
Wykonawcy przysługuje wynagrodzenie za pełnienie funkcji, przy czym do wzajemnych roszczeń spadkobierców z wykonawca testamentu stosuje się przepisy o zleceniu za wynagrodzeniem.
Obowiązki wykonawcy gasną z chwilą:
Pozycja prawna spadkobiercy
Przyjęcie lub odrzucenie spadku
Nabycie spadku nie jest obowiązkiem spadkobiercy - jest zależne od jego woli, przy czym istnieją dwa rozwiązania tej kwestii:
W prawie polskim spadkobierca nabywa spadek z chwilą jego otwarcia z mocy samego prawa, może jednak w oznaczonym terminie:
Gmina lub Skarb Państwa nie mogą odrzucić spadku jeśli są dziedzicami koniecznymi, natomiast mogą spadek odrzucić jeśli dziedziczą na podstawie testamentu.
W okresie od otwarcia spadku do upływu terminu na oświadczenie w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku, nabycie spadku przez spadkobiercę ma charakter tymczasowy i przysługuje mu prawo podmiotowe kształtujące, które pozwala ostatecznie ustalić sytuację prawną. Dopóki istnieje sytuacja tymczasowa:
Sytuacja tymczasowa jest ograniczona terminem z uwagi na niepewność w stosunkach prawnych, dlatego też po upływie terminu przyjmuje się fikcję prawną, że spadkobierca przyjął spadek wprost.
Transmisja
Transmisja(łac. transmissio hereditatis) występuje w momencie kiedy spadkobierca zmarł przed upłynięciem terminu do oświadczenia woli bez złożenia tego oświadczenia(w trakcie trwania sytuacji tymczasowej) - w takim wypadku na osoby dziedziczące po zmarłym przechodzi także prawo podmiotowe kształtujące(konsekwencja zasady sukcesji generalnej).
Transmitariusz jest w praktyce powołany do dwóch spadków, po spadkodawcy i po transmitencie: W tej sytuacji transmitariusze może:
Skutki prawne przyjęcia lub odrzucenia spadku
Skutki prawne:
Prawo polskie nie zna dorozumianego przyjęcia spadku, a zatem może zaistnieć sytuacja w której spadkobierca obejmie spadek i będzie nim zarządzał jak własnością, a później go odrzuci - powstaje wtedy problem rozliczenia z tytułu prowadzonego zarządu pomiędzy tym który spadek odrzucił, a tym który spadek przyjął.
Przepis przewiduje, że do rozliczeń z tego tytułu stosuje się przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia.
Przepisy nie regulują problemu czynności związanych ze spadkiem, a podjętych przez spadkobiercę, który potem odrzucił spadek jeśli nie zostaną potwierdzone przez spadkobierców, którzy spadek przyjęli - w takim wypadku uznaje się, że osoby trzecie korzystają z takiej ochrony jaka jest przewidziana w przepisach szczegółowych dotyczących poszczególnych czynności jeśli zostaną spełnione przewidziane tam przesłanki.
Zaskarżenie odrzucenia spadku
Art. 1024. k.c.
§ 1. Jeżeli spadkobierca odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli, każdy z wierzycieli, którego wierzytelność istniała w chwili odrzucenia spadku, może żądać, ażeby odrzucenie spadku zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego według przepisów o ochronie wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika.
§ 2. Uznania odrzucenia spadku za bezskuteczne można żądać w ciągu sześciu miesięcy od chwili powzięcia wiadomości o odrzuceniu spadku, lecz nie później niż przed upływem trzech lat od odrzucenia spadku.
W sytuacji odrzucenia spadku wierzyciele spadkobiercy, który spadek odrzucił mają roszczenie o stwierdzenie bezskuteczności odrzucenia wobec nich jeżeli odrzucenie spadku naruszało ich interes(wierzytelność) - roszczenie to oparte jest na generalnej skardze chroniącej wierzycieli(łać actio pauliana). :
Termin do przyjęcia lub odrzucenia spadku
Art. 1015. k.c.
§ 1. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania.
§ 2. Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku. Jednakże gdy spadkobiercą jest osoba nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna, brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Termin ten ma charakter zawity prawa materialnego i biegnie odmiennie dla każdego spadkobiercy - bieg terminu rozpoczyna się w dniu w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania(najczęściej jest to śmierć spadkodawcy jeśli spadkobierca wiedział, że w razie śmierci będzie powołany, ale może być także np. moment dowiedzenia się o tym, ze testament jest nieważny).
Bieg terminu w wypadku transmisji
Art. 1017. k.c.
Jeżeli przed upływem terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku spadkobierca zmarł nie złożywszy takiego oświadczenia, oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone przez jego spadkobierców. Termin do złożenia tego oświadczenia nie może się skończyć wcześniej aniżeli termin do złożenia oświadczenia co do spadku po zmarłym spadkobiercy.
W wypadku transmisji termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie może upłynąć wcześniej niż termin do złożenia oświadczenia dotyczącego spadku po transmitencie. Na gruncie tego przepisu powstały jednak duże spory co do jego wykładni:
Skutki bezskutecznego upływu terminu
Jeżeli w wyznaczonym terminie spadkobierca nie złoży odpowiedniego oświadczenia woli uważa się, że przyjął spadek wprost - ta fikcja prawna ma na celu zamknięcie niepewności w obrocie prawnym.
Od tej zasady istnieją jednak wyjątki - w takiej sytuacji uważa się, że spadkobierca przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza:
Oświadczenie woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku
Przyjęcie lub odrzucenie spadku jest czynnością prawną jednostronną, która podlega ogólnym przepisom o oświadczeniu woli, a także szczególnym regulacjom przewidzianym w prawie spadkowym:
Tryb i forma oświadczenia woli
Oświadczenie można złożyć:
Orzecznictwo - termin jest zachowany jeśli przed jego upływem wpłynęło pismo będące wnioskiem o odebranie oświadczenia woli choćby samo oświadczenie lub protokół sporządzono po upływie terminu.
Oświadczenie powinno zawierać wskazanie, czy spadek przyjmowany jest wprost czy z dobrodziejstwem inwentarza, jeśli nie ma oznaczenia uważa się, że spadek przyjęty jest wprost.
Wady oświadczenia woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku
Do tego oświadczenia stosuje się przepisy ogólne o wadach oświadczenia woli(z wyjątkiem pozorności, która nie wchodzi w grę ze względu na to, że oświadczenie to nie jest składane drugiej stronie).
W pewnym zakresie obowiązuje regulacja szczególna - w odniesieniu do błędu i groźby.
Art. 1019. k.c.
§ 1. Jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli z następującymi zmianami:
1) uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem;
2) spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.
§ 2. Spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu.
§ 3. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd.
Spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby złożył oświadczenie lub go nie złożył, może się uchylić od skutków prawnych przy spełnieniu dodatkowych przesłanek.
Błąd:
Przy błędzie wywołanym podstępnie - nie ma ograniczeń co do istotności i treści oświadczenia.
Błąd co do prawa - Prof. Piątkowski uważa, że w pewnych okolicznościach spadkobierca może powołać się na błąd co do prawa, przy czym powinien on być nie tylko istotny i dotyczący treści oświadczenia, ale także usprawiedliwiony:
Spadkobierca nie może jednak powołać się na błąd jeśli myślał, że brak oświadczenia jest równoznaczny z odrzuceniem spadku.
Groźba:
Możliwość uchylenia się od skutków jest ograniczona terminem:
Uchylenie się od skutków prawnych:
Stwierdzenie nabycia spadku
Koncepcja nabycia spadku z chwilą jego otwarcia ma taki skutek, że nie ma żadnego zewnętrznego przejawu przejścia praw ze spadkodawcy na spadkobiercę, co z kolei wprowadza niepewność w obrocie prawnym - dlatego też w prawie polskim przyjęto koncepcję sądowego stwierdzenia nabycia spadku, które potwierdza dla wszystkich kto i w jakim zakresie dziedziczy.
Stwierdzenie nabycia spadku wydaje sąd w drodze postanowienia po przeprowadzeniu postępowania nieprocesowego - w postępowaniu wymienia się spadkobierców i ich udziały spadkowe(nie wymienia się osób, które nie chciały lub nie mogły dziedziczyć, tak jakby spadku nie dożyły).
Postanowienie może być wydane nie wcześniej niż 6 miesięcy od otwarcia spadku, chyba że:
Postanowienie ma charakter deklaratywny, stwierdza jedynie istniejący już stan prawny, nie czyni nikogo spadkobiercą - z tego postanowienia wynika domniemanie, że osoba, która jest wskazano jako spadkobierca jest spadkobiercą.
Domniemanie to jest wzruszalne, ale można obalić je tylko w szczególny sposób - trzeba uzyskać uchylenie lub zmianę postanowienia sądu, które stanowi podstawę domniemania.
Stwierdzenie nabycia spadku posiada walor dowodowy, że osoba w nim wskazana jest spadkobiercą.
Wyłączność dowodowa - stwierdzenie nabycia spadku jest wyłącznym dowodem względem osoby trzeciej, która nie rości sobie praw do spadku z tytułu dziedziczenia(muszą zachodzić dwie okoliczności):
Jeżeli jednak osoba trzecia, która nie rości sobie praw do spadku(np. wierzyciel spadkodawcy) kieruje roszczenie przeciwko spadkobiercy, wtedy nie musi ona posiadać stwierdzenia spadku, wystarczy, że osoba ta wykaże innymi dowodami, że pozwany jest spadkobiercą.
Stwierdzenie spadku nie jest konieczne także w stosunkach pomiędzy współspadkobiercami(np. żądanie o udział w dochodach z majątku spadkowego).
Art. 1028. k.c.
Jeżeli ten, kto uzyskał stwierdzenie nabycia spadku albo poświadczenie dziedziczenia, lecz spadkobiercą nie jest, rozporządza prawem należącym do spadku na rzecz osoby trzeciej, osoba, na której rzecz rozporządzenie następuje, nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działa w złej wierze.
W obrocie prawnym może powstać problem w sytuacji kiedy osoby trzecie nabywają prawa lub spełniają świadczenie wobec osoby, która wydaje się być spadkobiercą, a potem okazuje się, że nim nie jest(np. nie chce lub nie może dziedziczyć) - może się zatem okazać, że niektóre czynności będą bezskuteczne.
Jeżeli ten kto uzyskał stwierdzenie nabycia spadku lecz spadkobiercą nie jest, rozporządza prawem należącym do spadku na rzecz osoby trzeciej(choćby nieodpłatnie) to osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona z obowiązku, chyba że działa w złej wierze - zasada ta jednak nie dotyczy czynności wyłącznie zobowiązujących.
W praktyce muszą wystąpić dwie przesłanki:
Regulacja ta nie chroni osoby trzeciej w sytuacji:
Roszczenie rzeczywistego spadkobiercy - rzeczywisty spadkobierca może w określonych przypadkach domagać się od osoby podającej się za spadkobiercę naprawienia szkody związanej z rozporządzeniem prawem, a jeśli czynność została dokonania nieodpłatnie to ma roszczenie z bezpodstawnego wzbogacenia wobec osoby trzeciej.
Postępowanie w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku
Procedura:
Czynności sądu - w dużej mierze sąd działa z urzędu(mimo, że postępowanie jest na wniosek):
Uchylenie lub zmiana postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku
Co do zasady od stwierdzenia nabycia spadku służy odwołanie na ogólnych zasadach k.p.c. z trzema szczególnymi zasadami:
Jeżeli sąd uchyli postanowienie o stwierdzenie nabycia spadku ze względu na jego wady, ma obowiązek wydać nowe postanowienie zgodne ze stanem rzeczywistym.
Poświadczenie dziedziczenia
Poświadczenie dziedziczenia jest nową instytucją prawną wprowadzoną w 2008 roku.
Konstrukcja ta zakłada, że notariusz może poświadczyć dziedziczenie, które jest zrównane w skutkach prawnych ze stwierdzeniem nabycia spadku i stosuje się do niego odpowiednie przepisy:
Dziedziczenie może być poświadczone notarialnie:
Notariusz wprowadza akt poświadczenia do systemu teleinformatycznego - nie może wprowadzić takiego aktu jeśli jest w tym systemie już informacja o potwierdzeniu dziedziczenia tego spadku.
Poświadczenie może uchylić:
Ochrona dziedziczenia
Spadkobierca wstępuje w ogół praw majątkowych spadkodawcy, a zatem przysługują mu wszystkie roszczenia, jakie przysługiwały spadkodawcy w odniesieniu do składników spadku - np. roszczenie o wydanie rzeczy, roszczenie o spełnienie świadczenia itp.
Poza tym, w toku rozwoju historycznego prawa spadkowego wykształciło się odrębne roszczenie spadkobiercy o ochronę dziedziczenia, czyli o ochronę całości uprawnień spadkobiercy do spadku - roszczenie to służy przeciwko temu, kto bezpodstawnie przypisuje sobie uprawnienia spadkodawcy (hereditatis petitio).
Art. 1029. k.c.
§ 1. Spadkobierca może żądać, ażeby osoba, która włada spadkiem jako spadkobierca, lecz spadkobiercą nie jest, wydała mu spadek. To samo dotyczy poszczególnych przedmiotów należących do spadku.
§ 2. Do roszczeń spadkobiercy o wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotów należących do spadku, o zwrot pożytków lub o zapłatę ich wartości, jak również o naprawienie szkody z powodu zużycia, pogorszenia lub utraty tych przedmiotów oraz do roszczeń przeciwko spadkobiercy o zwrot nakładów stosuje się odpowiednio przepisy o roszczeniach między właścicielem a samoistnym posiadaczem rzeczy.
§ 3. Przepisy powyższe stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy żąda wydania swego majątku osoba, co do której zostało uchylone orzeczenie o uznaniu jej za zmarłą.
Uprawniony i zobowiązany - podmioty
Roszczenie przysługuje rzeczywistemu spadkobiercy przeciwko osobie, które włada spadkiem, jak spadkobierca, mimo, że spadkobiercą nie jest.
Pozwanym w procesie może być osoba, która:
Możliwe sytuacje w których osoba nieuprawniona dostaje spadek:
Treść roszczenia
Uprawniony może żądać wydania przedmiotów, które wchodzą w skład spadku - w istocie zatem roszczenie to podobne jest do roszczenia windykacyjnego, ale ma inną podstawę prawną.
Obok roszczenia głównego uprawniony może dochodzić także innych roszczeń lub w przypadku niemożliwości zaspokojenia roszczenia głównego - roszczeń odszkodowawczych o charakterze zastępczym.
Powód we wniosku powinien określić przedmioty wchodzące w skład spadku tak aby można było takie orzeczenie wykonać - w tym celu może zażądać od pozwanego, aby ten przedstawił spis przedmiotów należących do spadku, które nabył w posiadanie.
Roszczenie o ochronie dziedziczenia można podnieść po spełnieniu dwóch przesłanek:
Ciężar dowodu przesłanek spoczywa na powodzie, czyli rzeczywistym spadkobiercy występującym o ochronę, ale nie musi od udowadniać prawa spadkodawcy do poszczególnych przedmiotów(jest to znaczne ułatwienie).
Powód musi także przede wszystkim udowodnić, że jest spadkobiercą - w zasadzie dopuszczalne są wszelkie dowody, ale w praktyce najlepiej jest jeśli posiada stwierdzenie nabycia spadku - jeżeli jednak osoba władająca spadkiem posiada stwierdzenie nabycia spadku, to powód może je obalić jedynie w odpowiednim trybie dla zmiany orzeczenia o stwierdzeniu nabycia spadku(przepisy te stosuje się odpowiednio do poświadczenia dziedziczenia).
Pozwany może się bronić poprzez:
Roszczenia uzupełniające
Obok roszczenia o wydanie spadku, spadkobiercy rzeczywistemu przysługują także inne roszczenia:
Osobie, która dotychczas władała spadkiem mogą przysługiwać roszczenia:
Do dochodzenia tych roszczeń stosuje się odpowiednio przepisy o roszczeniach pomiędzy właścicielem, a samoistnym posiadaczem rzeczy.
O zakresie roszczeń decyduje także dobra lub zła wiara władającego spadkiem
Zakres zastosowania przepisów:
Przedawnienie roszczenia
Roszczenie o ochronę dziedziczenia ma charakter majątkowy, a zatem przedawnia się na zasadach ogólnych w terminie 10 lat od dnia otwarcia spadku - nawet jeśli spadkobierca jest osobą prawną i prowadzi działalność gospodarczą to nie obowiązuje termin 3 letni.
W zakres tego roszczenia wchodzi roszczeni o wydanie spadku, a także roszczenia uzupełniające wymienione w art. 1029 k.c.
Roszczenie to przedawnia się niezależnie od roszczeń przysługujących z tytuły praw wchodzących w skład spadku(np. roszczenie o zapłatę czynszu), które to roszczenia przedawniają się na zasadach właściwych dla danego rodzaju.
Roszczenie o ochronę dziedziczenia może przedawnić się wcześniej niż w terminie 10 lat, ale jest to właściwie wtórna konsekwencja wcześniejszej utraty statusu rzeczywistego spadkobiercy - jest to związane z upływem innych terminów zawitych, np.:
Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe
W zakres spadku wchodzą nie tylko aktywa, ale także pasywa - długi spadkodawcy, które wraz z dziedziczeniem przechodzą na jego spadkobierców, którzy stają się za nie osobiście odpowiedzialni.
W historycznym rozwoju prawa spadkowego wykształciły się dwie przeciwstawne zasady co do zakresu odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe:
W obecnych systemach prawnych te zasady funkcjonują obok siebie, przy czym zasadą jest nieograniczona odpowiedzialność, a odpowiedzialność ograniczona występuje w sytuacjach przewidzianych w ustawie.
Zasady odpowiedzialności w prawie polskim
Odpowiedzialność za długi spadkowe jest oparta w Polsce na trzech zasadach:
Zasady te w określonych szczegółowo sytuacjach doznają pewnych wyjątków, ale ich urzeczywistnienie jest możliwe dopiero z chwilą przyjęcia spadku.
Odpowiedzialność do chwili przyjęcia spadku
Do chwili przyjęcia spadku spadkobierca odpowiada za długi spadkowe tylko ze spadku - a więc w praktyce jest to odpowiedzialność ograniczona przedmiotowo(cum viribus hereditatis) - rozwiązanie to jest podyktowane tymczasowym charakterem nabycia spadku do momentu jego przyjęcia(może go jeszcze odrzucić).
W tym okresie istnieją zatem dwie masy majątkowe - majątek spadkowy oraz majątek osobisty spadkobiercy.
Odpowiedzialność po przyjęciu spadku
Odpowiedzialność nieograniczona
Od chwili przyjęcia spadku co do zasady spadkobierca odpowiada w sposób nieograniczony:
1972 uchwała 7 sędziów SN - w szczególnie wyjątkowych wypadkach możliwe jest ograniczenie, a nawet wyłączenie odpowiedzialności spadkobiercy ze względu na ZWS zwłaszcza w stosunku do spadkobierców nieświadomych konsekwencji prawnych swojego zachowania.
Odpowiedzialność ograniczona
Na zasadach odpowiedzialności ograniczonej za długi spadkowe odpowiada:
Jeżeli złożono oświadczenie woli o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a inwentarz nie był sporządzony wcześniej to sporządzenie inwentarza następuje z urzędu(wpisuje się w niego składniki spadku, czyli aktywa i pasywa).
Spadkobierca, który odpowiada za długi z dobrodziejstwem inwentarza, odpowiada przed wierzycielami jedynie z przedmiotów umieszczonych w inwentarzu czyli do wysokości tzw. stanu czynnego spadku.
Ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy odpada jeśli podstępnie nie podał do inwentarza przedmiotów należących do spadku albo podał nieistniejące długi - w takim wypadku następuje powrót do odpowiedzialności nieograniczonej.
Tryb spłacania długów spadkowych
Ustawodawca polski nie zamieścił ani regulacji dotyczącej kolejności spłacania długów spadkowych ani szczególnego trybu postępowania w tym przedmiocie.
Zamiast tych regulacji wprowadził pewien surogat w postaci przepisów art. 1032 k.c.
Art. 1032. k.c.
§ 1. Jeżeli spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, spłacił niektóre długi spadkowe nie wiedząc o istnieniu innych długów, ponosi on odpowiedzialność za nie spłacone długi tylko do wysokości różnicy między wartością ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku a wartością świadczeń spełnionych na zaspokojenie długów, które spłacił.
§ 2. Jeżeli spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, spłacając niektóre długi spadkowe wiedział o istnieniu innych długów spadkowych, ponosi on odpowiedzialność za te długi ponad wartość stanu czynnego spadku, jednakże tylko do takiej wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe.
W przepisie przewidziane są dwie sytuacje:
Ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe nie dotyczy odpowiedzialności rzeczowej w wypadku zastawu lub hipoteki - odpowiedzialność idzie za rzeczą bez względu na osobę właściciela.
Odpowiedzialność spadkobiercy z tytułów zapisów i poleceń:
Odpowiedzialność współspadkobierców
Do momentu dokonania działu spadku współspadkobiercy odpowiadają za długi spadkowe solidarnie:
Wspólność majątku spadkowego
Praktyka pokazuje, że bardzo często spadek przechodzi na kilka osób, które stają się współspadkobiercami tego spadku - ustawodawca musi w takiej sytuacji rozstrzygnąć co do charakteru prawnego i skutków takiego wspólnego dziedziczenia.
Możliwe są dwa podstawowe rozwiązania tego problemu:
Art. 1035. k.c.
Jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów niniejszego tytułu.
W polskim prawie spadkowym do spadku dziedziczonego przez kilku współspadkobierców stosuje się poprzez odesłanie przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych wraz z pewnymi regulacjami szczegółowymi.
Co do zasady należy zatem przyjąć, że jest to współwłasność w częściach ułamkowych, natomiast wszelkie regulacje odmienne należy traktować w charakterze wyjątku.
Stosowanie przepisów o współwłasności
Stosowanie przepisów o współwłasności doznaje pewnych ograniczeń:
Do wspólności spadku nie stosuje się:
Regulacja ta dotyczy w tym wypadku majątku spadkowego, który należy rozumieć wyłącznie jako aktywa, czyli ogół praw majątkowych, natomiast pasywa podlegają odrębnej regulacji dotyczącej odpowiedzialności za długi spadkowe.
Wspólność wierzytelności spadkowych
Ponieważ majątek spadowy składa się nie tylko z rzeczy i praw własności, ale także z ograniczonych praw rzeczowych czy wierzytelności, co powoduje pewne wątpliwości - powstało pytanie, czy w wypadku współdziedziczenia wierzytelności ze świadczeniem podzielnym(np. trzy osoby dziedziczą w częściach równych wierzytelność o 3000 zł) należy stosować:
Orzeczenie SN z 1967 - Sąd w orzeczeniu wskazuje, że:
Zasady te godzą jednak w integralność masy spadkowej jako całości przed jej działem - działu spadku mogą dokonać umownie spadkobiercy lub sąd, natomiast w takim wypadku decydowałby sam spadkobierca o tym co przypadnie mu w udziale.
Według Prof. Piątkowskiego prowadzi to do wniosku, że wierzytelności spadkowe, nawet te podzielne, przed działem spadku mogą być dochodzone jedynie przez wszystkich współspadkobierców łącznie.
Rozporządzanie udziałem w przedmiocie należącym do spadku
Należy wyraźnie odróżnić:
Przy rozporządzaniu udziałem w poszczególnych przedmiotach należących do spadku ustawodawca przyjął zasadę, że potrzebna jest do tego zgoda wszystkich współspadkobierców.
Art. 1036. k.c.
Spadkobierca może za zgodą pozostałych spadkobierców rozporządzić udziałem w przedmiocie należącym do spadku. W braku zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku.
Przy czym należy pamiętać, że rozporządzanie to zbycie praw lub ich obciążenie i będzie miało różnych charakter w zależności od charakteru prawa, którego rozporządzenie dotyczy:
Zgoda współspadkobierców na rozporządzenie:
W razie braku zgody współspadkobierców nie występuje bezskuteczność zawieszona charakterystyczna dla zasad ogólnych - ustawodawca przewidział w tym przypadku odrębną konstrukcję:
Zarząd majątkiem spadkowym
Do zarządu majątkiem spadkowym stosuje się przepisy dotyczące współwłasności i zarządu majątkiem wspólnym:
Dział spadku
Wspólność majątku spadkowego ustaje z chwilą działu spadku:
Problematycznym zjawiskiem jest podział spadku dla używania quoad usum(podział przedmiotów do użytku bez działu spadku) lub nawet jedynie faktyczny podział spadku(zwłaszcza nieruchomości), który powoduje nieuregulowane stosunku własnościowe, które w praktyce powodują pewne komplikacje - zjawisko to pojawia się zwłaszcza w środowisku wiejskim przy okazji podziału gospodarstwa rolnego.
Sposoby podziału majątku
Na pierwszy plan wysuwa się podział spadku w naturze(najczęściej są to rzeczy) - polega on na tym, że określone osoby dostają konkretne przedmioty, których łączna suma odpowiada udziałowi w spadku.
Zdarza się czasem, że jeden z przedmiotów wchodzących w skład spadku jest na tyle znacznej wartości, że znajdzie zastosowanie przepis o podziale rzeczy z obowiązkiem spłaty - w takim układzie jeden ze spadkobierców otrzyma dany przedmiot, przy czym będzie obciążony obowiązkiem spłaty wobec innych współspadkobierców w celu zaspokojenia ich interesów wynikających z wysokości udziałów w spadku.
Obciążenie obowiązkiem spłaty jednego ze spadkobierców przy dużej wartości przedmiotu, zwłaszcza jeśli jest to nieruchomość(np. warsztat) może doprowadzić do nadmiernej uciążliwości spłaty - w szczególności spadkobierca może nie mieć możliwości jednorazowej spłaty innych współspadkobierców. W takim wypadku sąd:
Podział cywilny polega na sprzedaży przedmiotów i podziale uzyskanych kwot pomiędzy spadkobierców stosowanie do ich udziału.
W wypadku niemożliwości dokonania podziału w naturze może mieć miejsce alternatywnie przekazanie jednemu spadkobiercy z obowiązkiem spłaty lub podział cywilny - jeśli jednak nikt nie chce wziąć danego przedmiotu, wtedy jedyną możliwością staje się podział cywilny.
W wypadku podziału sądowego podział cywilny przeprowadza się przez sprzedaż w drodze licytacji.
Wszystkie sposoby podziału spadku mogą mieć zastosowanie jednocześnie do tego samego spadku - np. nieruchomość zostanie przekazana jednemu ze spadkobierców z obowiązkiem spłaty, a reszta przedmiotów spadku podzielona w naturze.
Zaliczanie darowizn
Art. 1039. k.c.
§ 1. Jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna została dokonana ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.
§ 2. Spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny na schedę spadkową także na spadkobiercę ustawowego nie wymienionego w paragrafie poprzedzającym.
Zaliczenie darowizn ma zastosowanie jedynie przy dziedziczeniu ustawowym i tylko w sytuacji kiedy dział spadku następuje pomiędzy zstępnymi lub zstępnymi i małżonkiem spadkodawcy.
Zaliczeniu podlegają wszelkie darowizny oprócz drobnych darowizn przyjętych w danych stosunkach(np. prezent na urodziny).
Art. 1041. k.c.
Dalszy zstępny spadkodawcy obowiązany jest do zaliczenia na schedę spadkową darowizny uczynionej przez spadkodawcę jego wstępnemu.
Dalszy zstępny ma obowiązek zaliczyć darowizny uczynione na rzecz jego wstępnego - np. syn ma zaliczyć na poczet schedy darowiznę uczynioną na rzecz ojca.
Sposób zaliczania darowizn:
Jeżeli wartość darowizny przewyższa wartość przypadającej schedy:
Zaliczenie darowizn ma znaczenie jedynie przy dziale spadku, a zatem nie wpływa na odpowiedzialność za długi spadkowe.
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się:
Przykład: jeżeli spadkodawca darował 10 lat przed śmiercią nowy samochód, to w chwili działu spadku zostanie doliczona wartość nowego samochodu z dnia dokonania działu(nie dolicza się pieniędzy uzyskanych z najmu samochodu przez 10 lat).
W wyjątkowych okolicznościach za darowiznę może być doliczony nakład spadkodawcy na wykształcenie zstępnego, które przekracza przeciętny wkład przyjęty w danych stosunkach - przepis ma coraz mniejsze znaczenie, bo w obecnych czasach łożenie na wykształcenie i zdobywanie wiedzy jest powszechnie przyjęte w społeczeństwie.
Stosunki pomiędzy spadkobiercami po dziale spadku
Art. 1046. k.c.
Po dokonaniu działu spadku spadkobiercy są wzajemnie obowiązani do rękojmi za wady fizyczne i prawne według przepisów o rękojmi przy sprzedaży. Rękojmia co do wierzytelności spadkowych rozciąga się także na wypłacalność dłużnika.
Dział spadku ma doprowadzić do trwałego podziału majątku tak aby poszczególni spadkobiercy w sposób całkowicie niezależny zajęli przekazane im udziały spadkowe.
Może się jednak zdarzyć sytuacja, że przedmiot, który dany spadkobierca otrzymał w ramach swojej schedy:
W takim wypadku spadkobiercy są wobec siebie wzajemnie zobowiązani do rękojmi według przepisów o rękojmi przy sprzedaży.
Po dziale spadku co do zasady ustaje odpowiedzialność solidarna za długi spadkowe:
Umowny dział spadku
Umowa o dział spadku jest właściwie umową o przeniesienie własności w takim zakresie, w jakim dotyczy rzeczy należących do spadku.
Spadkobiercom pozostawiono dużą swobodę co do kreowania podziału spadku:
Sądowy dział spadku
Postępowanie o dział spadku kończy się wyrokiem o charakterze konstytutywnym, który kształtuje stosunki prawne pomiędzy spadkobiercami w odniesieniu do spadku.
Sądowy dział może przybrać różne postacie w zależności od tego czy spadkobiercy mają wspólne stanowisko, czy też pozostają w sporze:
Z chwilą uprawomocnienia się postanowienia działowego w którym określonym osobom przypadają określone prawa majątkowe, prawa te przechodzą na osoby wskazane w postanowieniu.
Inne zagadnienia prawa spadkowego
Zachowek
Swoboda testowania stwarza zagrożenie, że najbliższa rodzina spadkodawcy zostanie pozbawiona dziedziczenia na rzecz dalszych krewnych lub nawet osób obcych - ponieważ jedną z podstawowych funkcji prawa spadkowego jest zabezpieczenie interesów najbliższych zmarłego po jego śmierci historycznie wykształciły się sposoby ochrony praw tych osób:
Osoby uprawnione do zachowku
Art. 991. k.c.
§ 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).
§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Do zachowku uprawnieni są:
Uprawnienie do zachowku nie przysługuje:
Spadkobiercy ustawowi nie wymienieni w przepisie, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa, nie mają prawa do zachowku.
Zachowek przysługuje w wysokości:
Ustalenie wysokości zachowku
Wysokość zachowku ustala się w trzech etapach:
Ustalenie udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku:
Sposób obliczenia substratu zachowku:
Obliczenie zachowku - ostateczną wartość zachowku uzyskujemy poprzez pomnożenie substratu zachowku przez ułamek stanowiący podstawę do jego obliczenia.
Przesłanki roszczenia o zachowek
Uprawniony może żądać zapłaty określonej sumy pieniężnej z tytułu zachowku jeśli nie otrzymał równowartości zachowku poprzez:
Jeśli zatem z tych tytułów uprawniony:
Przy obliczaniu zachowku dla dalszego zstępnego zalicza się darowiznę uczynioną na rzecz bliższego zstępnego - np. przy obliczaniu zachowku wnuczka dolicza się darowiznę na rzecz ojca.
Zakres roszczenia
Roszczenie o wypłatę lub uzupełnienie zachowku kieruje się przeciwko spadkobiercy:
Spadkobierca testamentowy lub ustawowy staje się zatem dłużnikiem uprawnionego do zachowku:
Szczególne przepisy dotyczą wypadku, kiedy spadkobierca zobowiązany do zaspokojenia roszczeń o zachowek jest obciążony z tytułu zapisów i poleceń - w takim wypadku spadkobierca może domagać się odpowiedniego zmniejszenia zapisów i poleceń, przy czym zmniejszenie następuje w stosunku do ich wartości, chyba że z treści testamentu wynika coś innego.
Przykład: Zapis lub polecenie zmniejsza się o kwotę, która do obciążającego zachowku pozostaje w takiej samej relacji jak zapis lub polecenie do całości spadku - a zatem jeśli zapis odpowiada 1/3 wartości spadku to spadkobierca może żądać zmniejszenia go o 1/3 wartości zachowku - czysta wartość spadku 100 000, zapis 10 000, zachowek 50 000 - w takim wypadku zapis można zmniejszyć o 5 000.
Uprawnienie do żądania zmniejszenia zapisów i poleceń jest skuteczne pomiędzy spadkobiercą i zapisobiercą lub uprawnionym do żądania wykonania polecenia - nie daje jednak uprawnionemu do zachowku żadnych roszczeń.
Ochrona spadkobiercy uprawnionego do zachowku
Spadkobierca, który sam jest uprawniony do zachowku, odpowiada niezależnie od tego czy spadek przyjął wprost czy z dobrodziejstwem inwentarza jedynie do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek za:
Spadkobierca uprawniony nie ma zatem obowiązku wyzbyć się własnego zachowku żeby zaspokoić roszczenia innych.
Roszczenie subsydiarne do przeciwko obdarowanemu
Uprawnionemu do zachowku może przysługiwać także roszczenie subsydiarne wobec obdarowanego przez spadkodawcę o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku, przy spełnieniu dwóch przesłanek:
Obdarowany wobec uprawnionego do zachowku odpowiada całym swoim majątkiem, ale jedynie w zakresie wzbogacenia(stosuje się przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu):
Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, to odpowiada jedynie do wysokości nadwyżki nad własnym zachowkiem.
Jeżeli jest kilku obdarowanych, to w pierwszej kolejności odpowiadają ci obdarowani najpóźniej.
Obdarowanemu przysługuje upoważnienie przemienne(facultas alternativa) - może zwolnić się od obowiązku wypłaty określonej sumy pieniężnej poprzez wydanie przedmiotu darowizny.
Dziedziczenie i przedawnienie roszczenia o zachowek
Roszczenie o zachowek przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej tylko wtedy, kiedy spadkobierca sam jest uprawniony do zachowku po pierwszym spadkodawcy - np. roszczenie syna o zachowek po ojcu może przejść na wnuka, ale nie na przyjaciela ojca, choćby dziedziczył z testamentu.
Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem trzech lat:
Roszczenie spadkobiercy o zmniejszenie zapisów lub poleceń przedawnia się w terminie 3 lat od ogłoszenia testamentu.
Wydziedziczenie
Wydziedziczenie w prawie polskim jest to pozbawienie osoby uprawnienia do zachowku - nie jest zatem wydziedziczeniem pominięcie w testamencie.
Art. 1008. k.c.
Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Wydziedziczenie może wynikać tylko z testamentu i z przyczyn wymienionych w ustawie - przyczyna opisana w ustawie powinna wynikać z treści testamentu:
Skuteczność wydziedziczenia:
Przebaczenie - przebaczenie w przypadku wydziedziczenia ocenia się tak samo jak w przypadku niegodności dziedziczenia, z tym, że skutki prawne są odmienne:
Zstępni wydziedziczonego nie tracą z tego powodu uprawnienia do zachowku, choćby wydziedziczony przeżył spadkodawcę.
Umowa o zbycie spadku
Przez umowę o zbycie spadku spadkobierca, który spadek przyjął, przenosi na inną osobę całość lub ułamkową część spadku - spadkobierca może zatem zbyć całość lub część swojego udziału bez względu na to czy dziedziczy całość czy część spadku.
Do zbycia spadku stosuje się ogólne zasady dotyczące przeniesienia własności i przelania wierzytelności:
Umowa o zbycie spadku może być spowodowana:
Skutki umowy o zbycie spadku
Nabywca spadku wchodzi w ogół praw spadkobiercy uzyskanych z dziedziczenia, a więc jest to następstwo prawne pod tytułem ogólnym - nie ma jednak skutku zwalniającego spadkobiercy z odpowiedzialności za długi spadkowe.
W odniesieniu do zbycia udziału spadkowego funkcjonuje zasada surogacji - jeżeli spadkobierca w okresie od otwarcia spadku do zawarcia umowy rozporządzał przedmiotami spadkowymi lub je utracił w taki sposób, ze przysługuje mu roszczenie o odszkodowanie to powinien przekazać nabywcy spadku wszystko co uzyskał w zamian za te przedmioty(także niezrealizowane roszczenia odszkodowawcze).
Rękojmia za wady:
Korzyści i ciężary związane z przedmiotami należącymi do spadku przechodzą z chwilą umowy na nabywcę, chyba że strony postanowiły inaczej.
Odpowiedzialność za długi spadkowe
W razie zbycia spadku nabywca odpowiada za długi spadkowe solidarnie ze zbywcą i w takim zakresie jak zbywca:
Strony nie mogą wyłączyć umownie odpowiedzialności spadkobiercy za długi - regulacja ta ma charakter ius cogens - zwolnienie spadkobiercy z odpowiedzialności za długi może być dokonane jedynie poprzez umowę pomiędzy nabywca a zbywcą spadku za zgodą wierzyciela.
W braku odmiennej umowy nabywca jest zobowiązany względem zbywcy do zaspokojenia długów spadkowych - stosunek ten jest skuteczny jedynie pomiędzy zbywcą a nabywcą spadku, jeśli zatem nabywca dopuści do tego, że wierzyciele ściągną od zbywcy należność to nabywca będzie ponosił odpowiedzialność odszkodowawczą.
Przepisy intertemporalne
Do spraw spadkowych stosuje się prawo obowiązujące w chwili śmierci spadkodawcy, jeśli ustawa nie stanowi inaczej.
Pojęcie spraw spadkowych należy rozumieć przy tym szeroko - zalicza się do nich:
Prawo obowiązujące w chwili dokonania czynności jest stosowane w odniesieniu do:
Do działu spadku otwartego przed wejściem w życie kodeksu stosuje się przepisy kodeksu - chyba że wcześniej zawarto umowę o dział spadku lub zakończyło się postępowanie w I instancji.
Jeżeli na gruncie innych regulacji spadki pozostały wakujące lub bezdziedziczne stosuje się do nich przepisy o dziedziczeniu Skarbu Państwa.
W razie wątpliwości jakie przepisy należy stosować stosuje się przepisy kodeksu cywilnego.
1
Wyszukiwarka