Wykład 1. Stres psychologiczny

Historia badań nad stresem

• Hans Selye - lekarz, psycholog, jako pierwszy , w latach 30-tych XX wieku wprowadził termin „stres” do nazewnictwa medycznego, autor koncepcji stresu biologicznego. Swą karierę zawodową rozpoczął od pracy w laboratorium eksperymentalnym: dwóm grupom szczurów aplikował codziennie zastrzyki, grupie eksperymentalnej z określoną substancją chemiczną, grupie kontrolnej z solą fizjologiczną. Po sekcji zwłok okazało się, że u wszystkich szczurów zaobserwowano zmiany w strukturze fizycznej i stwierdzono te same przypadki chorobowe np. wrzody żołądka i dwunastnicy, skurczenie masy tkankowej lub powiększenie nadnerczy. Zatem stwierdził, że oddziaływał tu inny czynnik niż tylko wstrzykiwana substancja, czynnikiem tym były zastrzyki sprawiające ból. Inne eksperymenty na szczurach polegały na poddawaniu ich wysiłkowi fizycznemu, oddziaływaniu wysokich i niskich temperatur -wyniki sekcji wykazywały podobne do wcześniejszych objawy chorobowe. Reakcję tę nazwał Selye Ogólnym Zespołem Adaptacyjnym (General Adaptation Syndrome - GAS).

Zainicjował też badania nad hormonami z grupy glukokortykoidów wydzielanych w czasie sytuacji stresowych. Zwrócił uwagę lekarzy i psychologów na wszechobecność stresu poprzez wydanie w 1975 r. książki „Stres okiełznany” (Stress without Distress)- zdefiniował tam pojęcie stresu, przesuwając akcent z czynników szkodliwych na wymagania stawiane organizmowi. Wprowadził wcześniej nie znane pojęcia eustres i dystres.

• Od II wojny światowej nastąpił wzrost zainteresowań badaniami nad problematyką stresu. Światowa literatura przedmiotu odnotowała w latach 40 - tych pozycję Roya Grinkera i Johna Spiegela „Men under Stress” z 1945 r., w której został opisany stres wojenny. Amerykański neurolog Harold Wolff (1898 - 1962), na podstawie koncepcji Cannona i Selyego przedstawił w 1953 r. własne ujęcie zwane koncepcją zdarzeń stresowych i choroby. Według autora stres jest procesem dynamicznym, w którym uwzględnia się dystres, koszty stresu, sposoby radzenia sobie z nim oraz pozytywne jego aspekty tj: radość z pokonania przeszkody życiowej lub zdobycie doświadczenia.

• W latach 50-tych XX wieku Irwing Janis prowadził badania nad reakcjami pacjentów przed czekającymi ich zabiegami chirurgicznymi i rozszerzył pojęcie na stres psychologiczny. Efekty tego stresu wynikające z uwięzienia i izolacji stały się polem do badań dla psychologów wojskowych w czasie wojny koreańskiej (1950 - 1953). W okresie wojny wietnamskiej (1957-1975) zebrano wiele danych na temat fizjologicznych i psychologicznych konsekwencji stresu wynikających z działań wojennych takich jak: traumatycznych przeżyć wojennych, reakcji na bombardowanie, obozów koncentracyjnych i wynikających z uwięzienia.

• Od lat 50-tych XX wieku Richard Lazarus prowadził badania nad stresem psychologicznym w formie eksperymentów laboratoryjnych, w 1966 r. opublikował monografię dotyczącą stresu i radzenia sobie w sytuacjach zagrożenia „Psychological stress and the coping process”, którą rozwinął i uściślił wydając wraz z Susane Folkman w 1984 r. kluczową dla koncepcji poznawczej stresu pracę: „Stres appraisal and coping”.

• Thomas Holmes i Richard Rahe - autorzy koncepcji zmian życiowych, w latach 60 - tych XX wieku prowadzili szerokie badania dotyczące wydarzeń życiowych, obejmujące związek między uwarunkowaniami sytuacyjnymi a zachorowalnością. Po przeanalizowaniu ponad 5 tysięcy przypadków i stworzyli listę stresorów w zależności od stopnia obciążenia. W ten sposób powstał kwestionariusz SRRS, na podstawie którego można ocenić przewidywane ryzyko wystąpienia choroby.

• W Polsce systematyczne zainteresowanie problematyką stresu, głównie psychologicznego, ujawiło się w połowie lat 60. XX wieku. Przodowali w nich Janusz Reykowski i Tadeusz Tomaszewski z Uniwersytetu Warszawskiego oraz Tomasz Kocowski z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Od lat 80. nieprzerwanie podejmowane są szerokie badania wpływu nasilonego stresu na psychikę ludzką. Do rodzimych, współczesnych znanych psychologów zajmujących się tą dziedziną należy zaliczyć m. innymi: Irenę Heszen - Niejodek, Helenę Sęk, Stanisławę Tucholską, Zofię Ratajczak, Bogdana Dudka, Jerzego Koniarka, Władysława Łosiaka, Jana Strelaua, Jana Terelaka, Włodzimierza Oniszczenko, Bogdana Zawadzkiego i innych.

• Od listopada 2007 r. istnieje Polskie Towarzystwo Badań nad Stresem Traumatycznym, które należy do Europejskiego Towarzystwa Badań nad Stresem Traumatycznym (European Society for Traumatic Stress Studies; ESTSS). Wśród jego celów statutowych znajduje się m. in. rozwijanie i propagowanie badań naukowych dotyczących wpływu i skutku zdarzeń traumatycznych na funkcjonowanie jednostki i społeczności.

Pojęcie stresu - najczęstsze z ujęć:

• Stres, stress - czynnik fizyczny, chemiczny albo emocjonalny (jak uraz, alergen czy strach), do którego organizm nie potrafi się wystarczająco przystosować i który powoduje napięcia fizjologiczne, mogące być korzystne dla organizmu albo przyczynić się do wybuchu choroby; (b.silne) napięcie (psych.)

• Stres - stan wzmożonego napięcia organizmu, spowodowany oddziaływaniem szkodliwych bodźców fizycznych i psychicznych, wywołujących mobilizację sił lub, przy dłuższym trwaniu, prowadzących do zaburzeń organicznych i psychosomatycznych

Obecnie słowo to jest stosowane w wielu kontekstach na określenie różnorodnych przyczyn, stanów i reakcji naszego organizmu. Jest terminem ogólnym opisującym psychologiczną i fizjologiczną reakcję na bodziec zwany stresorem, wyprowadzający organizm ze stanu równowagi. Odpowiedzią na stresor są reakcje stresowe, które służą przywróceniu w organizmie homeostazy.

• Hans Selye - badania nad stresem od lat 30. XX w.

- pojęcie stresu biologicznego - proces G.A.S. ( Uogólniony Zespół Przystosowania:

3 fazy - alarmowa, odporności, wyczerpania

R. Lazarus - poznawcza koncepcja stresu ( od lat 70-tych XX w.):

STRESORY-------------------ORGANIZM=========== STRES?

(STAN SOMATYCZNY = stan napięcia

+ OSOBOWOŚĆ) wewnętrznego

Ocena poznawcza:

bilans: stresory > zasoby distres: zagrożenie lub strata, emocja -

eustres : wyzwanie +

- Fizyczne

np. zimno możliwe negatywne skutki stresu: zmiany

hałas -fizjologiczne - AUN

brak snu (objawy somatyczne)

ból /np. pot, przyspieszenie

tętna, ból głowy

- psychiczne CUN

(objawy psychiczne )

-Psychologiczne /np. lęk, agresja, luki

w pamięci

zagrożenie

przeciążenie

frustracja /reakcje: agresja, regresja, apatia, fiksacja

deprywacja/blokada potrzeby

konflikt wewnętrzny/ motywacyjne: ++;- -, +-

Rys.1 : Trzy stadia reakcji stresowej wg Sely'ego

Źródło: Stephen M. Kosslyn i Robin S. Rosenberg : Psychologia, Wyd. Znak Kraków 2006, str. 586.

Współcześnie za najwybitniejszy autorytet w dziedzinie stresu psychologicznego uważany jest Richard Lazarus (1922-2002), profesor psychologii Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley w USA i autor tzw. transakcyjnej teorii stresu - . stres psychologiczny, uwarunkowany jest zarówno przez cechy środowiska jak i przez właściwości człowieka znajdującego się w określonej sytuacji.

Lazarus proponuje ujmować stres w płaszczyźnie trzech kontekstów, współzależnych z sobą i jednocześnie mogących istnieć niezależnie od siebie. Są to konteksty :

• społeczny - to relacja jednostki z otoczeniem

• psychologiczny - własne reakcje emocjonalne, zachowania, ocena sytuacji

• fizjologiczny - mobilizacja do działania, przystosowanie organizmu.

Ujmując istotę koncepcji - stres to efekt braku równowagi pomiędzy wymaganiami stawianymi organizmowi i jego możliwościami poradzenia sobie z nimi.

Krzywa Yerkesa - Dodsona - różne skutki stresu dla działania

Źródło: H. Jones: Nie mam czasu na stres, Warszawa 1998, str. 52

MECHANIZMY OBRONNE - NIEŚWIADOME ZACHOWANIA SŁUŻĄCE ZMNIEJSZANIU NAPIĘCIA WEWNĘTRZNEGO

np. klasyfikacja Z. Freuda:

wyparcie/represja

projekcja

racjonalizacja

sublimacja

inne mechanizmy obronne:

• odreagowanie poprzez agresję

• czynności zastępcze (sprzątanie, jedzenie, zakupy, hazard,)

• zachowania odurzające - alkoholizm, nikotynizm, lekomania, narkomania)

Strategie radzenia sobie ze stresem - świadome SPOSOBY ZWALCZANIA STRESU

Np. spotkania towarzyskie, wykonywanie zadania zgodnie z planem, aktywność fizyczna i sport, sen

Wykład 2. Stres organizacyjny i zawodowy

Stres w pracy

Sytuacje zawodowe powodujące stres ( stresory):

• Nadmiar i niedobór zadań

• Stres organizacyjny i wypalenie zawodowe

• Mobbing w pracy

• Bezczynność zawodowa

• Bezrobocie

Stres organizacyjny = STRES ZAWODOWY

Stresory organizacyjne związane z rolą zawodową :

• Przeciążenie zadaniami :

- ilościowe

- jakościowe

- odpowiedzialnością -menedżer!

• Wieloznaczność roli

• Konfliktowość roli

Prezentacja PPT

Wykład 3. Wypalenie zawodowe

Syndrom wypalenia zawodowego ( burnout)

- charakterystyczny dla wykonywania zawodów związanych z brakiem satysfakcji z pracy i niewidocznością jej rezultatów ( zawody społeczne - np. opiekun społeczny, terapeuta, lekarz/pielęgniarz, nauczyciel)

- jako przejście do fazy wyczerpania w modelu GAS wg Sely'ego

- 3 fazy wypalenia wg Ch. Maslach ( 1994):

1.Nadmierne i długotrwałe obciążenie pracą - skutek wyczerpanie fizyczne i emocjonalne

2.Zachowania zdehumanizowane w pracy - cynizm, apatia, sztywność, rutyna - emocjonalny dystans do pracy

3.Wypalenie terminalne- trwałe deficyty postaw i motywacji do pracy

Bezrobocie - jako stresor

• Sytuacja gdy jednostka chce pracować a nie ma dla niej zatrudnienia

Skutki psychologiczne bezrobocia

• Zmiany samopoczucia w kierunku stale niskiego- tzw. krzywa Clarka:

• 1.gwałtowne załamanie( żal i pretensje)

• 2.poprawa nastroju ( korzyści z nowej sytuacji)

• 3. Punkt zwrotny- utrata nadziei na nową pracę - powoduje stały spadek nastroju

Skutki tego: marazm, depresja, roszczeniowość, patogenne

( choroby), kryminogenne

Psychologiczne skutki bezrobocia

• Teoria deprywacji wg M. Jahody (1982)

• nawet rekompensata utraty dochodów ekonomicznych nie kompensuje poczucia utraty sensu życia

• mechanizm: utrata wraz z pracą strukturalizacji czasu i stymulacji do aktywności i rozwoju uzdolnień

• Skutki- rezygnacja, depresja, postawy roszczeniowe

Mobbing - jako stresor

Mobbing - pojęcie

• to bezpodstawne, ciągłe i długotrwałe dręczenie, zastraszanie, prześladowanie, szykanowanie człowieka w pracy nie tylko przez przełożonego, ale czasem także przez współpracowników,

• powodujące poczucie bezsilności, upokorzenia i krzywdy,

• prowadzące  w konsekwencji do ogólnego złego samopoczucia i pogorszenia stanu zdrowia ofiary

Sytuacja prawna

• Od 1 stycznia 2004 r. pojęcie mobbingu zostało wprowadzone do kodeksu pracy, zgodnie z którym pracodawca ma obowiązek zwalczania mobbingu w swoim zakładzie pracy, a  mobbowany (dręczony) pracownik może dochodzić odszkodowania od pracodawcy [Ustawa o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw z dnia 14 listopada 2003 roku (Dz. U. 2003 nr 213 poz. 2081).

www.mobbing.pl.

Pomoc psychologiczna

definicja - jakiekolwiek oddziaływanie korekcyjne za pomocą środków psychologicznych

( werbalnych i niewerbalnych) przywracające równowagę psychiczną i poprawiające funkcjonowanie społeczne jednostki

- zastosowanie- w sytuacji istnienia patologii lub zagrożenia patologią zachowania

Formy pomocy psychologicznej :

• psychoterapia - profesjonalna terapia psychologiczna

• promocja zdrowia - uniemożliwienie lub odroczenie momentu utraty zdrowia psychicznego i fizycznego przez propagowanie zdrowego stylu życia

• interwencja kryzysowa - doraźna pomoc psychologiczna w sytuacji kryzysu osobistego

Ćwiczenia 2 . DETERMINANTY ODPORNOŚCI PSYCHICZNEJ

Zmienne odporności na stres - wyznaczniki osobowościowe i wsparcie społeczne

1/ styl zachowania A i B

W toku badań nad stresem okazało się, że indywidualne sposoby zachowania się ludzi wzmacniają u nich stres i bywają powodem chorób. Zachowania te przekładają się na styl życia. W latach pięćdziesiątych XIX w. dwóch amerykańskich kardiologów Mayer Friedman i Ray Rosenmann określili dwa odrębne wzorce zachowań, zwane typami A i B.

- Typ A to klasyczny stresowiec, sam doświadcza ciągłego napięcia i powoduje stres u innych. Ten wzorzec zachowania jest powodem chorób układu krążenia i układu trawiennego. Częsty pospiech, liczne napięcia i niezaspokojona potrzeba osiągnięć powodują wybuchy gniewu i izolację, prowadząc do koncentracji głównie na obowiązkach zawodowych bez dystansu i wytchnienia.

- Typ B jest tego przeciwieństwem i ludzie nie działają na własną szkodę w sytuacjach stresowych. W życiu jednak najbardziej powszechne jest występowanie typów mieszanych z przewagą jednego typu nad drugim. W poniższej tabeli podana jest szczegółowa charakterystyka typów A i B.

Charakterystyka typów (wzorców) zachowania A i B:

Typ A	Typ B
- ambicje - szybkie tempo życia - niecierpliwość - wykonywanie kilku czynności naraz -podejmowanie wielu zadań i obowiązków; perfekcjonizm - często odczuwana wrogość i irytacja - częsta krytyka innych - duża potrzeba kontroli sytuacji i osiągnięć - rywalizacja	- dystans - spokojne tempo życia - cierpliwość - wykonywanie jednej czynności -elastyczność, umiarkowanie, brak tendencji perfekcjonistycznych - rozumienie i szacunek dla innych - brak potrzeby dużej kontroli i osiągnięć - współdziałanie

Źródło: A. Dyląg: Stres - towarzysz życia w J.Robakiewicz (red.) Człowiek i psychologia, Bielsko - Biała 2005, str. 196

Z przeglądu popularnych teorii osobowości wynika, że nie istnieje jednolita teoria, która w pełni wyjaśniałaby rolę osobowości jako wyznacznika odporności na stres. Każdy typ teorii wnosi odmienne spojrzenie w nasze rozumienie tematu. Dlatego rozpatrując osobowość w kontekście wyznacznika odporności na stres, trzeba uwzględnić szereg różnorodnych wątków tj. uwarunkowania genetyczne jednostki, styl życia, funkcjonowanie układu nerwowego, procesy myślowe, uczuciowe czy aktywności.

Należy jednak uznać, iż spójna wewnętrznie osobowość jest podstawowym warunkiem odporności psychicznej organizmu. Jedynie taka gwarantuje stabilizację zachowań i prawidłowe reakcje. Istnieją uniwersalne osobowościowe wyznaczniki odporności na stres dotyczące struktury, stopnia dojrzałości jednostki czy wewnętrznej spójności.

Zaliczyć tutaj można takie składniki osobowości, jak:

• obraz siebie i samoocena- w zależności od tego jak dana osoba postrzega siebie i rzeczywistość zależeć będzie jej poziom odporności na stres. Przy bardziej negatywnym obrazie siebie emocje są silniejsze i wpływają dezorganizująco i destabilizująco na zachowanie;

• stopień lękliwości i poczucia zagrożenia - jednostki słabo oceniające swoje możliwości przejawiają skłonności do wyolbrzymiania lub przeceniania trudności. Z kolei za wysoka samoocena powoduje niekiedy podejmowanie zbyt trudnych zadań;

• światopogląd i różne cele życiowe - to postrzeganie świata i konkretne oczekiwania życiowe. Siła i kierunek działań ludzkich w dużej mierze są zdeterminowane tymi wyznacznikami;

• nawyki reagowania na trudności - dotyczą właściwości układu nerwowego i temperamentu

• potrzeby, dążenia i aspiracje - poczucie własnej wartości, możliwości, potrzeba rozwoju związane są z równowagą systemu osobowości;

• dojrzałość społeczno - emocjonalna - to akceptowanie siebie, stałość i wewnętrzna harmonia .

Wyznaczniki te ilustruje poniższy rysunek.

Czynniki osobowościowe wpływające na odporność na stres

Źródło: J.Moryś, M.Jeżowska, A.Rynkiewicz: Artykuł poglądowy Znaczenie stresu w patogenezie nadciśnienia tętniczego. Część II .Dwumiesięcznik Nadciśnienie tętnicze, Gdańsk 2005. Tom 9, nr 5, str. 377

2/Inne zasoby osobowościowe

Zasoby osobowościowe to zmienne podatności lub odporności na stres. Są związane z postrzeganiem sytuacji stresowej i metodami radzenia sobie z nią. Do zasobów tych zaliczane jest najczęściej:

• Twardość psychiczna - optymizm, kontrola sytuacji stresowej, pozytywne nastawienie do rozwiązania problemu, działania w kierunku rozwiązania trudności;

• Poczucie kontroli - sterowność wewnętrzna i zewnętrzna. To czynnik możliwości wpływu na sytuacje stresową. Osoby zewnątrzsterowne gorzej funkcjonują w sytuacjach stresowych, gdyż brak im przekonania o możliwości wpływu na zmianę sytuacji. Ta cecha powoduje, że w okolicznościach trudnych posiadają większe poczucie odpowiedzialności za działania, nie działają emocjonalnie lecz racjonalnie. Natomiast w przypadku długotrwałego stresu osoby wewnątrzsterowne są bardziej efektywne bo przekonane są o własnym wpływie na rozwiązanie problemu.

• Poczucie koherencji - spójność i spoistość myślenia, działania; kształtowanie i nastawienie człowieka do rzeczywistości tak, aby mógł w niej twórczo funkcjonować. Wyróżniamy tutaj trzy elementy : zrozumiałość, sterowalność i sensowność;

Koncepcja SALUTOGENEZY / GENEZY ZDROWIA/ Aarona Antonovskiego/ lata 90.XX w - nowaujęcie zdrowi i choroby / psychicznym , fizycznym i społecznym

• Zrozumiałość( ZR) - osoba rozumiel racjonalnie sytuację stresową , łaczy przyczyny logiczne ( stresory) i skutki stresu, potrafi wyjaśnic objawy swoich reakcji / metalna strona koherencji, zależy od możliwości intelektualnych jednostki i od odpornosci na stres

• Sterowalność ( ST) - zdolość wyboru odpowiedniego kierunku zachowania w stresie , odpowiednei motywy zachowania pozwaljące przekształcić sytuację stresową w neutralną/ motywacyjny skłądnik

• Sensowność( SE) - zdolość do nadania znaczenia / sensu sytuacji stresowej , zaakceptowania emocji towrzyszącej stresowi/ emocjonalny składnik koherencji

• Kompetencje społeczne - umiejętności przyczyniające się do skutecznej interakcji z otoczeniem; to posiadanie cech osobowościowych takich jak optymizm, pozytywne, otwarte nastawienie do innych ludzi, empatia. Osoby o wysokich kompetencjach społecznych w mniejszym stopniu przykładają wagę do doznawanych emocji, w tej sytuacji ich pozytywne nastawienie nie ulega tak szybkiemu obniżaniu. Nie gromadzą oni i nie kumulują złych emocji, korzystają ze wsparcia otoczenia.

• Siła ego - wiąże się z poziomem świadomości człowieka i poczuciem jego własnej wartości , co ma niewątpliwy wpływ na reakcje stresowe i sposób radzenia sobie ze stresem. Wysoka samoświadomość zwiększa uwagę człowieka na reakcje stresowe , powodując wczesne uruchamianie strategii radzenia sobie ze stresem. Natomiast niska samoświadomość blokuje człowieka, stąd człowiek stosuje mało skuteczne strategie obronne oparte na niedojrzałych, nieefektywnych formach zachowania tj. alkohol, agresja, ucieczka. Poczucie własnej wartości wiąże się z osobistą satysfakcją oraz prawidłowym funkcjonowaniem systemu immunologicznego, warunkującym odporność na sytuacje trudne i stresowe. Osoby o obniżonej samoocenie, niedojrzałe emocjonalnie i społecznie źle radżą sobie w sytuacjach trudnych i stresowych.

Rola wsparcia społecznego

Drugim - poza osobowościowym - istotnym wyznacznikiem odporności na stres jest wsparcie społeczne, najogólniej rozumiane jako dostępna pomoc otoczenia w sytuacjach trudnych i stresowych. Dobre wsparcie jest często uwarunkowane radzeniem sobie ze stresem. Podstawową komórką dostarczającą wsparcia jest rodzina. Wsparcie takie analizuje się pod względem strukturalnym obejmującym poprawne funkcjonowanie jej członków i funkcjonalnym dotyczącym mechanizmów dostarczania wsparcia. Wyróżniane są trzy aspekty wsparcia funkcjonalnego:

• emocjonalny - najbardziej znaczący bo dotyczy intymności, empatii, przywiązania, obdarzania uczuciem. Ten typ wsparcia wzmacnia poczucie własnej wartości, umożliwiając konstruktywne rozwiązywanie sytuacji trudnych'

• informacyjny - to wzbogacanie zasobów i strategii radzenia sobie ze stresem. Polega na udzielaniu porad, informowaniu, opiniowaniu, które wzmacniają motywację do walki z sytuacjami stresowymi;

• instrumentalny - polega na dostarczeniu pomocy materialnej w formie rzeczowej lub pieniężnej.

Schemat zależności pomiędzy zmiennymi pośredniczącymi w zjawisku odporności na stres przedstawiono na rysunku 5.

Mediatory odporności na stres

Źródło: J.Moryś, M.Jeżowska, A.Rynkiewicz Artykuł poglądowy Znaczenie stresu w patogenezie nadciśnienia tętniczego. Część II .Dwumiesięcznik Nadciśnienie tętnicze, Gdańsk 2005. Tom 9, nr 5, str. 378

Ćwicz. 1 Zarządzanie stresem

Radzenie sobie ze stresem jest zamierzonym wysiłkiem, jaki podejmuje jednostka w sytuacji stresowej.

copying wg Richarda Lazarusa i Susan Folkman - oznacza aktywność podejmowaną w odpowiedzi na czynniki wywołujące stres.

Radzenie sobie ze stresem traktujemy jako proces, strategię i styl.

- Proces stanowi całość aktywności , ma złożoną strukturę, jest długotrwały, dynamiczny i wprowadza zmiany do sytuacji pierwotnej.

- Strategie są mniejszymi aktywnościami, a styl to indywidualny, charakterystyczny dla jednostki zbiór strategii.

Proces radzenia sobie ze stresem pełni podwójną funkcję:

- uregulowania emocji - poprzez obniżenie napięcia i negatywnych stanów emocjonalnych oraz poprzez stymulowanie emocji w celu mobilizacji do działania

- instrumentalną - mająca na celu rozwiązanie problemu stanowiącego źródło stresu poprzez zmianę otoczenia lub własnej aktywności

Podjęte w związku z tym działania mogą być skierowane na otoczenie i na siebie oraz gdy mamy do czynienia ze stratą, jak i wtedy gdy traktujemy sytuację jako wyzwanie.

Wyróżniamy pięć podstawowych sposobów radzenia sobie ze stresem:

• poszukiwanie informacji

• bezpośrednie działanie

• powstrzymywanie się od działania

• poszukiwanie wsparcia

• procesy intrapsychiczne

- Poszukiwanie informacji służy samouspokojeniu lub potwierdzeniu słuszności wcześniejszej decyzji. Świadomość sytuacji ułatwia przystosowanie się do teraźniejszości i pomaga przetrwać w przyszłości. Czasami unikamy informacji i wolimy pozostać w niepewności aby osiągnąć samouspokojenie. Taki stan podtrzymuje nadzieję i odporność psychiczną jednostki bo znajomość faktów mogłaby niekiedy doprowadzić do załamania.

-Podejmowanie bezpośrednich działań, służących zmianie sytuacji. Działania bywają bardzo różnorodne i służą z jednej strony przezwyciężeniu skutków zdarzenia z przeszłości np. nowy związek partnerski, jak i tego co dzieje się w teraźniejszości. Mogą również zapobiegać przyszłym zagrożeniom np. oszczędzanie na tzw `czarną godzinę'.

Powstrzymywanie się od działania lub brak reakcji może niekiedy przynieść więcej pożytku i okazać się skuteczniejszym sposobem poradzenia sobie ze stresem niż jakiekolwiek aktywność z naszej strony. Bywa, że sytuacja pozwala na wybór formy zachowania.

Poszukiwanie wsparcia polega na zwracaniu się o pomoc w trudnych sytuacjach do innych w celu złagodzenia skutków własnych negatywnych reakcji. Im lepsze relacje z otoczeniem, tym nasze radzenie sobie jest większe. W podrozdziale 3: Osobowość wyznacznikiem odporności na stres wzmiankowałam o trzech aspektach wsparcia społecznego jako mediatorach odporności na stres. Helena Sęk wyróżnia cztery rodzaje wsparcia jakiego oczekują ludzie: emocjonalne, instrumentalne, informacyjne, duchowe będących osłoną przed negatywnymi skutkami stresu.

- Wsparcie emocjonalne - to zaangażowanie się w naszą sytuację np.: `nie martw się', `jestem z tobą', `jak mogę ci pomóc ?'. Obdarowani takim wsparciem doświadczamy empatii, opieki, miłości, zaufania i troski. Te pozytywne uczucia pomagają znieść trudną sytuację, nie dopuszczają do samotnych zmagań się ze stresem i wpływają budująco na nasze samopoczucie;

- Wsparcie instrumentalne - to zaangażowanie materialne lub czasowe w sytuację np.: `jutro przyjdę i ci pomogę', `pożyczę ci pieniądze'. Stanowi ono konkretną formę pomocy udzielanej przez osoby wspierające. Ten rodzaj wsparcia redukuje stres poprzez realne zwiększenie naszych zasobów czasowych lub finansowych;

- Wsparcie informacyjne - to wzbogacenie istniejących zasobów poprzez dzielenie się informacją np.: `czy wiesz, że należy ci się zasiłek ?' lub `jest tańszy lek i bardziej skuteczny'. Udzielanie rad, wskazówek i dzielenie się informacją w istotny sposób może przyczynić się do zwiększenia naszej skuteczności;

- Wsparcie duchowe - jest typem wsparcia pośredniego, dotyczy pozytywnej oceny naszych działań dokonanych przez osoby trzecie np. przełożonego. Poprzez wyrażenia `świetnie sobie poradziłaś', `dobra robota', `widać, można na ciebie liczyć' poprawiają nam nastrój oraz powodują wzrost poczucia własnej wartości.

- Wsparcie społeczne ma ogromne znaczenie w procesie częstego zmagania się ze stresem. Pomoc, jaka możemy otrzymać od innych ludzi stanowi istotny bufor antystresowy.

Procesy intrapsychiczne to wewnętrzne metody zaradcze dotyczące procesów poznawczych. Tym mianem określa się sposoby, służące uruchomieniu mechanizmów obronnych np. samooszukiwanie siebie poprzez zaprzeczenie np. `to nie może być prawda', pozorowanie reakcji np. udawanie, czy wreszcie unikanie zagrożenia poprzez wycofanie, racjonalizację, intelektualizację czy projekcję.

Podstawowe sposoby radzenia sobie w sytuacjach stresowych:

Źródło: Źródło: J.Moryś, M.Jeżowska, A.Rynkiewicz Artykuł poglądowy Znaczenie stresu w patogenezie nadciśnienia tętniczego. Część II .Dwumiesięcznik Nadciśnienie tętnicze, Gdańsk 2005. Tom 9, nr 5, str. 376

Strategie zaradcze: zorientowane na problem i zorientowane na emocje:

Strategie zorientowane na problem	Opis
Aktywne radzenie sobie	Aktywne podejmowanie prób usunięcia czynnika wywołującego stres lub złagodzenie skutków jego działania
Planowanie	Rozważanie różnych możliwości poradzenia sobie ze stresorem
Instrumentalne wsparcie społeczne	Poszukiwanie konkretnej porady, wsparcia lub informacji
Hamowanie konkurencyjnych aktywności	Wstrzymanie innych form aktywności w celu skoncentrowania się na radzeniu sobie ze stresem
Radzenie sobie przez powstrzymanie aktywności	Oczekiwanie na odpowiedni moment dla podjęcia działania
Strategie zorientowane na emocje
Emocjonalne wsparcie społeczne	Poszukiwanie zrozumienia, sympatii i wsparcia moralnego od innych osób
Rozładowanie emocji	Skupienie się na własnych doznaniach i jawne ich wyrażanie
Pozytywna reinterpretacja i rozwój	Reinterpretacja sytuacji stresowej, nadająca jej charakter pozytywny lub pozwalająca traktować ją jako wyzwanie
Spadek zaangażowania behawioralnego	Zredukowanie wysiłków zmierzających do poradzenia sobie ze stresem
Spadek zaangażowania umysłowego	Zajęcie się innymi czynnościami w celu odwrócenia uwagi od stresora

Źródło: S.M. Kosslyn i R. S. Rosenberg : Psychologia, Kraków 2006, str. 604

Dla strategii zorientowanych zarówno na problem, jak i na emocje występują dwa warianty radzenia sobie: poznawcze i behawioralne. W pierwszej strategii poznawcze modalności radzenia sobie dotyczą myślenia o sposobach rozwiązywania problemów, a behawioralne sporządzania planu działania i postępowania według niego. Dla strategii zorientowanych na emocje , modalności poznawcze dotyczą unikania i prób zapomnienia o sprawie. Natomiast behawioralne - zaangażowania się w inne przedsięwzięcie.

Zofia Ratajczak (2000) zakłada istnienie czterech strategii zaradczych, tworzących określoną sekwencję działań, podyktowaną przez tzw. rozwój sytuacji zagrożenia:

- Strategia prewencyjna, do zastosowania przed nastąpieniem zagrożenia, które może wystąpić w przyszłości. Zapobieganie zdaje się być najbardziej sensowne i najlepsze do zaakceptowania ponieważ człowiek jest już psychicznie przygotowanym. Ma też czas, by się nastawić na zagrożenie i później lepiej wykorzystać swoje zasoby w walce z nim.

- Strategia ataku, walki, aktywnego mierzenia się z „agresywnym” czynnikiem bezpośrednio zagrażającym zdrowiu i życiu. Następuje tutaj duży wydatek intelektualny i energetyczny . Nie zawsze bywa ona strategią optymalną.

- Strategia obrony (ochrony) siebie, ukrywania się, oszczędzania sił i środków, zasłaniania i czekania, aż zagrożenie samo się zmniejszy, co może w ogóle nie nastąpić.

- Strategia ucieczki to popularny sposób radzenia sobie w tzw. sytuacjach beznadziejnych, gdy już nic nie można zmienić lub zrobić. Jednostkę wówczas ogarnia poczucie niemożności i bezradności. Odczucia tego typu tworzą syndrom rzeczywistej bezradności i rzeczywistego braku sił.

W obliczu stresu korzysta się na ogół z więcej niż jednej strategii radzenia sobie. Uzależnione jest to od sytuacji oraz posiadanych przez człowieka osobistych zasobów np.: poziomu optymizmu, poczucia własnej wartości, przekonania dotyczącego wewnętrznego umiejscowienia kontroli itp . Zatem wybór strategii jest sprawą indywidualną, a jej skuteczność zależy w pewnym sensie od tego, czy właściwie ocenia się możliwość dokonania zmian swego położenia.

W organizacji strategie działań przyjęte w celu zapobiegania stresom należą do działań prewencyjnych, realizowanych poprzez programy zarządzania stresem. Mamy do czynienia ze strategiami ukierunkowanymi na jednostkę oraz organizację. Wśród strategii ukierunkowanych na człowieka wymienić należy:

• związane z czynnikami psychologicznymi (np. realna ocena własnych aspiracji i możliwości)

• związane z czynnikami fizycznymi/fizjologicznymi (np. programy dotyczące ćwiczeń fizycznych, diety)

• związane ze zmianą zachowania (np. stosownie treningów relaksacyjnych, ograniczanie zachowań typowych dla wzorca zachowania A)

• zmiana środowiska pracy jednostki (np. przeniesienie niektórych pracowników do innego miejsca pracy lub innej organizacji, gdzie stosuje się niższe wymagania).

Strategie ukierunkowane na organizację grupowane są w trzy kategorie:

• zmiana charakterystyki organizacji (np. szkolenia, zmiana systemu nagradzania, rozwój opieki zdrowotnej)

• zmiana charakterystyki ról (np. udział w podejmowaniu decyzji, zmniejszenie przeciążenia rolą)

• zmiana charakterystyki zadań (np. projektowanie zadań zgodnie z preferencjami i możliwościami i pracowników).

Autorzy klasyfikacji stylów radzenia sobie ze stresem Norman S.Endler i James D.A.Parker wyróżnili trzy style radzenia sobie:

• skoncentrowany na zadaniu

• skoncentrowany na emocjach

• skoncentrowany na unikaniu

założyli, że działania zaradcze, jakie człowiek podejmie w określonej sytuacji stresowej są efektem interakcji pomiędzy cechami sytuacji a stylem radzenia sobie. Na podstawie analizy czynnikowej stworzyli rekomendowany w badaniach psychologicznych kwestionariusz do badania stylów radzenia sobie ze stresem - The Coping Inventory for Stressful Situations (CISS).

Style radzenia sobie w trudnych sytuacjach

Styl radzenia sobie	Charakterystyka
Styl Skoncentrowany na Zadaniu (SSZ)	Polega na podejmowaniu aktywnych działań mających na celu rozwiązanie problemu przez poznawcze przekształcenie lub próbę zmiany sytuacji
Styl Skierowany na Emocje (SSE)	Charakteryzuje się tendencją do koncentrowania się na sobie i własnych przeżyciach emocjonalnych, skłonnością do myślenia życzeniowego i dystansowania się
Styl Skoncentrowany na Unikaniu (SSU)	Opiera się na podejmowaniu działań mających na celu blokowanie myślenia o sytuacji stresowej i jej przeżywania. Przejawia się jako angażowanie się w czynności zastępcze lub poszukiwanie kontaktów towarzyskich

Źródło: J.Moryś, M. Jeżowska, A.Rynkiewicz Artykuł poglądowy Znaczenie stresu w patogenezie nadciśnienia tętniczego. Część II .Dwumiesięcznik Nadciśnienie tętnicze, Gdańsk 2005. Tom 9, nr 5, str. 377

H.Jones: Nie mam czasu na stres, Warszawa 1998, s.44

J.Moryś, M.Jeżowska, A.Rynkiewicz Artykuł poglądowy Znaczenie stresu w patogenezie nadciśnienia tętniczego. Część II .Dwumiesięcznik Nadciśnienie tętnicze. Gdańsk 2005. Tom 9, nr 5, s. 378

Tamże, s. 379

---