1

Nauki o Ziemi - nauki przyrodnicze, których przedmiotem badań jest Ziemia. Należą do nich:

• geodezja

• geofizyka

• geografia

• geografia fizyczna

• geografia społeczno-ekonomiczna

• geologia

• oceanologia

Nauki o Ziemi mogą być rozumiane jako dział nauk planetarnych.

Geodezja - nauka zajmująca się ustalaniem wielkości i kształtu Ziemi oraz określaniem położenia punktów na jej powierzchni. Wynikiem geodezyjnych pomiarów terenowych i prac kameralnych są różnego typu opracowania graficzne np. mapy czy profile ale także dokumenty tekstowe o charakterze prawnym (np. podczas rozgraniczenia nieruchomości).

Geofizyka - dyscyplina w dziedzinie nauk o Ziemi, w której bada się Ziemię jako planetę metodami naukowymi używanymi w fizyce. Przedmiotem badań w geofizyce są procesy fizyczne zachodzące obecnie oraz w przeszłości w geosferach: litosferze, atmosferze i hydrosferze. Celem badań geofizycznych jest wyjaśnienie zjawisk obserwowanych w Ziemi na gruncie pojęć i terminów fizyki wykorzystując prawa i teorie fizyki. Geofizyka jest nauką teoretyczną, której ważnym elementem są także obserwacje i eksperymenty terenowe

Geografia - nauka przyrodnicza, humanistyczna i społeczna zajmująca się badaniem powłoki ziemskiej (przestrzeni geograficznej), jej zróżnicowaniem przestrzennym pod względem przyrodniczym i społeczno-gospodarczym, a także powiązaniami pomiędzy środowiskiem przyrodniczym, a działalnością społeczeństw ludzkich.

Geografia fizyczna - jeden z podstawowych działów geografii (obok geografii społeczno-ekonomicznej, i geografii regionalnej), bada środowisko przyrodnicze jako całość (geografia fizyczna ogólna) oraz jego poszczególne komponenty (składniki):

• geomorfologia - formy powierzchni Ziemi i procesy ją kształtujące,

• hydrologia - wody w każdej postaci:

• limnologia - wody stojące,

• potamologia - wody płynące,

• oceanologia / oceanografia - Ocean Światowy,

• glacjologia - wody w stanie stałym,

• klimatologia, meteorologia i synoptyka - badania klimatu i prognozowanie pogody

• pedologia - geografia gleb,

• biogeografia - świat roślinny i zwierzęcy

• geografia fizyczna kompleksowa - jednostki środowiska przyrodniczego i powiązania między nimi.

Geografia społeczno-ekonomiczna (także: antropogeografia, geografia człowieka) - nauka geograficzna badająca różne aspekty działalności człowieka, w tym także konsekwencje społeczne i gospodarcze dla tej aktywności w przestrzeni geograficznej. Jeden z dwóch głównych działów geografii (obok geografii fizycznej)

Geologia (gr. gḗ `Ziemia', lógos `słowo', `nauka') - jedna z nauk o Ziemi, zajmuje się budową, własnościami i historią Ziemi oraz procesami zachodzącymi w jej wnętrzu i na jej powierzchni, dzięki którym ulega ona przeobrażeniom. W szerszym znaczeniu geologia dotyczy również innych planet skalistych.

Oceanografia (od greckiego Ωκεανός 'ocean' + γράφειν 'pisać', także oceanologia) - interdyscyplinarna nauka z pogranicza biologii, meteorologii, fizyki, geofizyki, zajmująca się badaniem zjawisk i procesów zachodzących w oceanach.

System nauk o Ziemi
Geografia- jest jedna z wielu nauk zajmujących się Ziemia. Definicja określa geografie jako naukę, która bada powłokę Ziemi, jej przestrzenne zróżnicowanie pod względem przyrodniczym i społeczno - gospodarczym oraz związki, jakie zachodzą miedzy środowiskiem demograficznym a działalnością człowieka. Pod pojęciem środowisko geograficzne należy rozumieć zespół warunków przyrodniczych występujących na określonym obszarze, które to wpływają na rozwój społeczno - gospodarczy społeczeństw oraz ulęgają cały czas przemiana pod wpływem sil przyrody i działalności człowieka. Zaliczamy do nich wszystkie elementy składające się na atmosferę, hydrosferę, litosferę i biosferę. Inaczej mówiąc, środowisko geograficzne jest to powłoka krajobrazowa rozpatrywana z uwzględnieniem potrzeb człowieka i zachodzących w niej zmian wywołanych jego działalnością.

Przestrzeń geograficzna- która odpowiada powłoce krajobrazowej, jest obszarem na ziemi ograniczonym w przekroju pionowym, sięgającym do dolnej granicy skorupy ziemskiej po górną granice troposfery. Jest to obszar, gdzie najsilniej zaznacza się działalność człowieka.

Geografie dzielimy na geografie fizyczna i ekonomiczna. W skład geografii fizycznej wchodzą:
geomorfologia- badającą formy na powierzchni lądów, na dnie mórz oraz procesy kształtujące te powierzchnie, wyjaśniającą powstanie form, ich rozwoju i rozmieszczenie,
hydrologia i oceanologia- zajmującą się wodami lądowymi, jak tez morzami i oceanami,
klimatologia i meteorologia- zajmuje się badaniem procesów zachodzących w atmosferze, czynnikami kształtującymi klimat, badaniem klimatów współczesnych i w minionych okresach geologicznych oraz ich klasyfikacja a także prognozowaniem zmian klimatycznych w przyszłości.
pedologia- badająca gleby, ich typ i rozmieszczenie,
fitogeografia- zajmująca się rozmieszczeniem zwierząt na Ziemi,
zoogeografia- zajmująca się rozmieszczeniem zwierząt na Ziemi.
Fitogeografia i zoogeografia badają także przyczyny zmian zachodzących w tym rozmieszczeniu w aspekcie historycznym.
Geografie ekonomiczna dzielimy na: geografie przemysłu, rolnictwa, ludności, osadnictwa, komunikacji i usług. Nauki te zajmują się każdą z osobna swoją dziedziną. Ponadto wyróżniamy geografie turyzmu, która bada wszelkie zjawiska dotyczące ruchu turystycznego.
Nauką łączącą w sobie geografie fizyczna i ekonomiczna, jest geografia regionalna, która zajmuje się zjawiskami przyrodniczymi i społeczno - gospodarczymi na danym regionie. Naukami zajmującymi się Ziemią poza geografia, są: geologia, geofizyka i geodezja.
Geologia- jest nauką, której przedmiotem badań jest skorupa ziemska, jej budowa oraz dzieje Ziemi i zachodzące w niej procesy. Podstawowymi działaniami geologii są:
geologia dynamiczna- zajmująca się procesami zachodzącymi w obrębie litosfery i na jej powierzchni kształtującymi zachodzącymi w obrębie litosfery i na jej powierzchni kształtującymi powierzchnie Ziemi;
geologia historyczna- badająca przeszłość Ziemi
geologia regionalna, obejmująca całość zagadnień geologicznych na wybranych fragmentach terenu.

Geofizyka- zajmuje się Ziemią jako cialem fizycznym i zachodzącymi procesami we wnetrzu Ziemi, litosferze, atmosferze i hydrosferze. Sposrod wielu dzialow geofizyka najbardziej znane są:
sejsmologia- nauka o trzęsieniach Ziemi
meteorologia- nauka o stanach i ruchach atmosfery
Geodezja - jest nauką, która zajmuje się określaniem kształtu Ziemi i jej rozmiarów oraz określeniem tych parametrów na wybranych fragmentach ziemi. Ponadto zajmuje się tworzeniem map i planów. Bardzo ważną nauką geograficzną jest:
kartografia- nauka o mapach i sposobach ich tworzenia, procesie redakcji i opracowania oraz o metodach przedstawiania różnych zjawisk na mapach.
Nauki geograficzne znajdują się na pograniczu nauk przyrodniczych i nauk społecznych i ekonomicznych.

2

Ziemia jest jedną z mniejszych planet naszego Układu Słonecznego, położoną jako trzecia od gwiazdy centralnej - Słońca. Nasz rodzimy Układ Słoneczny składa się z gwiazdy centralnej, 9 planet z 63 (łącznie) księżycami oraz dziesiątków tysięcy planetoid (małych planet), komet i meteorów.

Gwiazda centralna naszego układu to Słońce, wokół którego krążą liczne ciała niebieskie. Największe z tych ciał, planety, krążą wokół Słońca w jednym kierunku, po prawie kolistych orbitach. Wokół planet krążą z kolei ich satelity, m.in. największe księżyce. Planety dzielimy na:

a) wewnętrzne, nazywane też planetami grupy ziemskiej (Merkury, Wenus, Ziemia, Mars);
b) zewnętrzne, nazywane też planetami grupy jowiszowej lub planetami olbrzymami (Jowisz, Saturn, Uran i Neptun).

Schemat układu słonecznego.

Jedną z podstawowych właściwości Ziemi jako planety jest wytwarzanie przez nią rozległego pola magnetycznego. Ponieważ oś magnetyczna Ziemi nie pokrywa się z osią obrotu, bieguny magnetyczne oddalone są od biegunów geograficznych. Ponadto oś magnetyczna stale zmienia swoje położenie; bieguny magnetyczne zatem „wędrują” po powierzchni Ziemi. Obecnie północny biegun magnetyczny znajduje się na 77°18' N, 101°48' W (w Archipelagu Arktycznym, na pd. od Wysp Sverdrupa), natomiast południowy biegun magnetyczny na 65°08' S, 139°00' E (w pobliżu brzegów Antarktydy, na pd. od Australii).

Nasza planeta poddawana jest nieustannemu oddziaływaniu czynników kosmicznych. Głównymi kosmicznymi „wejściami” do geosystemu kuli ziemskiej są:

• dostawa energii słonecznej;
• filtracja części promieniowania słonecznego;
• wiatr słoneczny;
• promieniowanie gwiazd i (wtórne) Księżyca;
• przyciąganie Księżyca i Słońca;
• meteory.

Ziemia - trzecia w kolejności (licząc od Słońca) i piąta co do wielkości planeta Układu Słonecznego.
Wokół Ziemi krąży jeden naturalny satelita - Księżyc oraz prawdopodobnie dwa księżyce pyłowe i znaczna liczba sztucznych satelitów. Planeta ta uformowała się około 4,5 miliarda lat temu.
Ziemia ma właściwą masę i grawitację dla utrzymania atmosfery, która chroni przed szkodliwym promieniowaniem ultrafioletowym, a także pole magnetyczne chroniące przed pochodzącym ze Słońca promieniowaniem korpuskularnym. Oddalenie od Słońca jest właściwe dla utrzymania odpowiedniej temperatury. Uważa się, że czynniki te sprzyjały powstaniu życia na naszej planecie. Ziemia jest największą z planet skalistych w Układzie Słonecznym, a także jak dotychczas jedynym znanym miejscem występowania życia.
Płaszcz
Płaszcz ziemski sięga do głębokości 2890 km. Ciśnienie u podstawy płaszcza wynosi ok. 140 GPa. Płaszcz, w którym rozróżnia się dwie warstwy, składa się głównie z substancji bogatych w żelazo i magnez. Płaszcz górny, zwany zewnętrznym - budują go związki: chromu (Cr), żelaza (Fe), krzemu (Si) i magnezu (Mg). Górna część zewnętrznego płaszcza ma od 80 do 150 km głębokości; jest już warstwą o cechach plastycznych - stanowi jak gdyby podściółkę zapewniającą skorupie ziemskiej ruchliwość. Zachodzą w niej wszystkie procesy tektoniczne
Jądro
Ciężar właściwy Ziemi wynosi 5515 kg/m3, czyniąc ją najbardziej gęstą planetą w Układzie Słonecznym. Ciężar właściwy przy powierzchni wynosi tylko ok. 3000 kg/m3. Jądro składa się z bardziej gęstych substancji. Jądro podzielone jest zasadniczo na dwie części, stałe jądro wewnętrzne o promieniu ok. 1250 km i płynne jądro zewnętrzne wokół niego sięgające promienia ok. 3500 km. Przyjmuje się, że wewnętrzne jądro jest w stanie stałym i składa się głównie z żelaza z domieszką niklu.
Pole magnetyczne
Ziemia wytwarza pole magnetyczne zwane polem magnetycznym Ziemi pole to odpowiada w przybliżeniu polu wytworzonemu przez wielki magnes w kształcie kuli, którego bieguny położone są w pobliżu biegunów geograficznych. Oś magnetyczna nie pokrywa się jednak z osią obrotu Ziemi, lecz jest od niej odchylona o kilkanaście stopni i zmienia swoje położenie w czasie (obecnie odchylenie to wynosi około 11).

Główne parametry planety Ziemi

Objętość	1,083 x 10^12 km^3
Masa	5,975 x 10^24 kg
Średnia gęstość	5,52 g/cm^3
Średni promień	6371,00 km
Największy promień (równikowy)	6378,14 km
Najmniejszy promień (biegunowy)	6356,75 km
Różnica długości promienia pomiędzy równikowym a biegunowym	21,39 km
Spłaszczenie biegunowe	0,0034
Największa średnica	12 756,28 km
Obwód wzdłuż równika	40 075,00 km
Obwód wzdłuż południków	40 007,40 km
Powierzchnia	510,066 mln km^2
Czas obrotu wokół osi	23 godz. 56 min 4,09 s
Średnia prędkość ruchu obrotowego na równiku	468,8 m/s
Najbliższa odległość od Słońca (w peryhelium)	147,1 mln km
Najdalsza odległość od Słońca (w aphelium)	152,1 mln km
Czas obiegu wokół Słońca	365 dni 5 godz. 48 min 45,975 s
Średnia prędkość ruchu po orbicie	29 600 m/s
Średnie przyspieszenie grawitacyjne	9,81 m/s^2
Prędkość ucieczki (II prędkość kosmiczna)	11,2 km/s
Nachylenie płaszczyzny równika do płaszczyzny ekliptyki (orbity Ziemi)	23°26'21''

3

KSZTAŁT ORBITY- orbita Ziemii jest nieznacznie eliptyczna, różnica między peryhelium a aphelium wynosi 5,1 mln km przy sredniej odległości 149,5 mln km

CHARAKTER I PRĘDKOŚĆ RUCHU OBIEGOWEGO- ruch Ziemi wokół Słońca po orbicie o kształcie elipsy w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara (z punktu widzenia obserwatora patrzącego na północną półkulę).

Prędkość liniowa tego ruchu zmienia się w zależności od położenia na elipsie orbity i wynosi od 29,291 km/s do 30,287 km/s. Ziemia obiega Słońce w ciągu jednego roku gwiazdowego, czyli: 365 dni 6 godzin 9 minut 9,54 s.

Ruch obrotowy Ziemi - inaczej ruch wirowy Ziemi - obrót Ziemi wokół własnej osi. Czas jednego obrotu względem odległych gwiazd wynosi 23 godziny 56 minut i 4,1 sekundy. Okres ten nazywa się dobą gwiazdową. Na równiku prędkość wywołana obrotem Ziemi wynosi około 1674,4 km/h^], bieguny natomiast pozostają w miejscu

PRECESJA- Polega ona na tym, że północny biegun Ziemi nie jest ustawiony w przestrzeni kosmicznej sztywno, w jednym kierunku, lecz zatacza koło. Oś obrotu Ziemi sama obraca się, „mierząc” w coraz to nowe punkty na tle gwiazd. Pełny obrót osi - czyli właśnie cykl precesji - trwa około 26 000 lat.

Nutacja osi Ziemi, okresowe wahania osi obrotu Ziemi nakładające się na jej ruch wywołany zjawiskiem precesji.
Nutacja powstaje w wyniku zmian położeń Słońca i Księżyca względem równika oraz ich odległości od Ziemi. Zmiany te wywołują zmienność sił wywieranych przez Słońce i Księżyc na glob ziemski. W przypadku Ziemi głównym źródłem sił pływowych są Słońce i Księżyc, które stale zmieniają swoje względne położenie powodując nutację osi ziemskiej.
Nutacja przejawia się w okresowych zmianach zarówno prędkości cofania się punktu równonocy wiosennej po ekliptyce, jak też nachylenia równika do ekliptyki.

Planeta podwójna - nieoficjalne i niezdefiniowaneokreślenie na układ podwójny składający się z dwóch obiektów o masie planetarnej - planet lub planet karłowatych.
Stosunek mas Ziemi i Księżyca stosunek wynosi 0,01230.
Bardzo wyraźnie odczuwamy wpływ sily Ksiezyca na Ziemie- to ona decyduje o powstawaniu pływów morskich, oraz wpływa na hamowanie ruchu obrotowego naszej planety.

Zaćmienie Słońca - zjawisko astronomiczne powstające, gdy Księżyc znajdzie się pomiędzy Słońcem a Ziemią i tym samym przesłoni światło słoneczne.(2-5 na rok)

Zaćmienie Księżyca zachodzi, gdy Ziemia znajduje się między Słońcem a Księżycem będącym w pełni i Księżyc (naturalny satelita Ziemi) "wejdzie" w stożek cienia Ziemi

Barycentrum-środek ciężkości ciałą lub układu ciał jest punktem, w którym przyłożona jest wypadkowa siła ciężkości danego ciała; geometryczny środek ciężkości dwóch lub więcej mas związanych siłą grawitacji. Dla układu Ziemia - Księżyc berycentrum znajduje się około 1700 km pod powierzchnią Ziemi.

4

Ziemia ma kształt spłaszczonej na biegunach kuli, nazywanej elipsoidą obrotową lub geoidą.

Dowody potwierdzające kulistość Ziemi:

- wyprawa Magellana

- loty kosmiczne

- zdjęcia satelitarne

- kształt Księżyca

Szerokością geograficzną punktu nazywamy jego odległość od równika. Szerokość liczymy w stopniach (od 0o do 90o), w kierunku na północ lub na południe od równika

Długością geograficzną punktu nazywamy łuk równoleżnika od południka zerowego do tego punktu. Długość liczy się w stopniach (od 0o do 180o) na wschód lub zachód o południka zerowego.


Elipsoida - powierzchnia, której wszystkie przekroje płaskie są elipsami. Czasem tym słowem oznacza się też bryłę, ograniczoną tą powierzchnią. Szczególnym przypadkiem elipsoidy jest elipsoida obrotowa, powierzchnia ograniczona powstała przez obrót elipsy wokół własnej osi symetrii.

Geoida - bryła, której powierzchnia w każdym miejscu jest prostopadła do pionu wyznaczonego przez siłę ciężkości. Geoida jest teoretyczną powierzchnią, na której potencjał siły ciężkości Ziemi jest stały, równy potencjałowi siły ciężkości na średnim poziomie mórz otwartych i przedłużoną umownie pod powierzchnią lądów. Ponieważ zawiera ona lustro wody w morzach i oceanach dodatkowo określana jest jako Geoida Zerowa. Jako powierzchnia ekwipotencjalna, geoida w każdym swym punkcie jest prostopadła do kierunku siły ciężkości (lokalnego pionu).

Ponieważ 71% powierzchni naszej planety stanowią oceany, przeto najbardziej reprezentatywne przybliżenie figury Ziemi stanowi geoida. Jednak pod lądami przebieg geoidy jest skomplikowany ze względu na bardzo urozmaicony rozkład przestrzenny gęstości, głównie w przypowierzchniowych warstwach skorupy ziemskiej. Henri Poincaré (1854-1912) wykazał, że jest niemożliwe wyrażenie w sposób ścisły równania geoidy na obszarze lądów i oceanów jedną funkcją analityczną.

Przebieg geoidy jest efektem równowagi pewnych sił, jest ona zatem powierzchnią dynamiczną, stale ulegającą pewnym okresowym zmianom. W praktyce korzysta się z modelu geoidy, czyli zbioru liczb będących wartościami wysokości geoidy w węzłach siatki geograficznej.

Pojęcie geoidy wprowadził w 1873 J. F. Listing.

5

Ruch obrotowy:
- występowanie dnia i nocy
- spłaszczenie Ziemi przy biegunach
- występowanie siły Coriolisa
- różnica czasu słonecznego pomiędzy miejscami położonymi na różnych południkach
- pozorny dobowy ruch Słońca i innych gwiazd po niebie.
Ruch obiegowy:
- występowanie astronomicznych pór roku
- zmiana oświetlenia Ziemi w ciągu roku
- zmiana wysokości górowania Słońca nad widnokręgiem.
- zmiana miejsca wschodu i zachodu Słońca nad widnokręgiem
- zmienna długość trwania dnia i nocy.

Ekliptyka jest więc kołem wielkim na sferze niebieskiej po którym Słońce odbywa widomy ruch roczny.

Nie należy mylić ekliptyki i orbity Ziemi. Ekliptyka jest widomą drogą Słońca, jest wielkim kołem leżącym na sferze niebieskiej, natomiast orbita Ziemi leży w przestrzeni i jest elipsą. Ekliptyka i orbita Ziemi tylko mają ze sobą wspólnego, że leża w jednej płaszczyźnie.

Nachylenie równika niebieskiego do ekliptyki jest stałe co do kierunku i co do kąta który wynosi 23º27'.

Układ współrzędnych równonocnych - układ współrzędnych astronomicznych, którego kołem podstawowym jest równik niebieski (będący rzutem równika ziemskiego na sferę niebieską), a punktem początkowym punkt Barana oznaczany symbolem γ (odpowiednikiem punktu Barana w systemie ziemskich współrzędnych geograficznych jest południk Greenwich). Biegunami układu są północny i południowy biegun niebieski (będące rzutami biegunów geograficznych na sferę niebieską). Koła wielkie przechodzące przez te bieguny nazywa się kołami godzinnymi.

Deklinacja, δ - łuk koła godzinnego przechodzącego przez rozpatrywane ciało niebieskie, zawarty pomiędzy płaszczyzną równika niebieskiego a promieniem łączącym dane ciało niebieskie ze środkiem sfery niebieskiej.

Deklinacja zmienia się w zakresie od 90° (biegun północny) przez 0° (równik niebieski) do -90° (biegun południowy).

Rektascensja, α - (wznoszenie proste) jest łukiem równika niebieskiego zawartym pomiędzy punktem Barana a płaszczyzną koła godzinnego danego ciała niebieskiego).

Siła Coriolisa spowodowana dziennym ruchem obrotowym działa na poruszające się poziomo na Ziemi ciała, osiągając największe wartości na biegunach (przy ruchu poziomym wektory ω i v są prostopadłe, niezależnie od kierunku v), a jej składowa pozioma zanika na równiku. Siła Coriolisa działa na spadające swobodnie ciała, odchylając je od pionu w kierunku wschodnim. Siła działająca na jednostkową masę nazywa się przyspieszeniem Coriolisa. Jej istnienie zauważył Gaspard Gustave de Coriolis (1792-1843), francuski matematyk.

F_cor = -2m ω×v,
gdzie m - masa ciała, ω - wektor prędkości kątowej obracającego się układu, v - wektor prędkości liniowej ciała mierzony w obracającym się układzie odniesienia.

Pierwszą prędkość kosmiczną, odpowiadającą prędkości niezbędnej do umieszczenia ciała na niskiej, kołowej orbicie wokółziemskiej

(wynosi ona 7,91 km/s).

Prędkość ucieczki, uogólnienie drugiej prędkości kosmicznej dla dowolnego (niekoniecznie ziemskiego) pola grawitacyjnego. Jest to najmniejsza prędkość potrzebna do opuszczenia danego pola grawitacyjnego. Jeśli teoretyczna prędkość ucieczki byłaby większa od prędkości światła, to źródło pola staje się czarną dziurą.

Aberracja światła, pozorna zmiana położenia obserwowanego obiektu astronomicznego spowodowana skończoną wartością prędkości światła oraz ruchem obserwatora (najczęściej związanego z Ziemią) w czasie, w którym promień światła pokonuje drogę od ciała niebieskiego do obserwatora. Rozróżnia się aberrację światła dobową (wynikającą z ruchu obrotowego Ziemi), roczną (spowodowaną ruchem orbitalnym Ziemi) i wiekową (spowodowaną ruchem Układu Słonecznego). Aberrację światła odkrył 1728 J. Bradley.

Libracja (łc. libratio) astr. typ zjawiska polegający na oscylacyjnym, wahadłowym, nieregularnym ruchu Księżyca lub planety, co pozwala na obserwację więcej niż połowy tarczy tego obiektu.

Libracja Księżyca, wspólna nazwa kilku zjawisk, w wyniku których z Ziemi widoczne jest łącznie więcej niż połowa tarczy Księżyca. Wyróżnia się libracje geometryczne (inaczej: optyczne) i libracje fizyczne. Ruch Księżyca wokół środka układu Ziemia-Księżyc odbywa się po elipsie, przy czym środek wymienionego wyżej układu jest jednym z jej ognisk.

6

Paralaksa to zjawisko pozornej zmiany położenia obiektu oglądanego z dwóch kierunków. W praktyce najłatwiej zobaczyć zmianę położenia na tle innych, odległych obiektów.

Paralaksą geocentryczną nazywamy paralaksę, której bazą jest promień Ziemi, czyli taką, którą mierzymy z punktów odległych od siebie o promień Ziemi. Wyznaczamy ją np. dla planet Układu Słonecznego, Księżyca czy też sztucznych satelitów Ziemi. Ich położenia mierzymy na tle odległych gwiazd.

Satelitę, który krąży po orbicie kołowej przebiegającej nad równikiem Ziemi, w taki sposób, że stale znajduje się nad wybranym punktem równika, nazywamy satelitą geostacjonarnym. Satelity te krążą na orbitach znajdujących się na wysokości 35 786 km nad równikiem czyli 42 160 km od środka Ziemi. Paralaksa geocentryczna jest wygodna do pomiarów odległości w Układzie Słonecznym.

Paralaksa heliocentryczna (p - kąt paralaksy).

Paralaksa roczna (paralaksa heliocentryczna)- związana z ruchem Ziemi po orbicie wokółsłonecznej. Paralaksa heliocentryczna stała się podstawą definicji parseka - jednostki odległości używanej w astronomii: 1 pc jest to odległość ciała od Ziemi, dla której paralaksa roczna wynosi 1 sekundę kątową. Parsek jest czasem za mały na określenie odległości, więc astronomowie stosują jego wielokrotność: kiloparsek (kps) = tysiąc parseków i megaparsek (Mps) = milion parseków.

7

Właściwości Słońca

Słońce jest wielką kulą rozżarzonych gazów, odległą od nas o 150 mln km. Jego średnica jest 109 razy większa od średnicy Ziemi, a mogłoby ono pomieścić w sobie ponad milion takich globów jak nasz. Na powierzchni Słońca temperatura wynosi około 6000^o C, ale w jego wnętrzu przekracza 16 mln^o C. Słońce wysyła także promienie rentgenowskie i ultrafioletowe, szkodliwe dla zdrowia człowieka.

Stała słoneczna, natężenie promieniowania słonecznego, czyli ilość energii cieplnej (cal), jaką otrzymuje jednostka powierzchni (cm²) ustawionej prostopadle do biegu promieni w ciągu jednostki czasu (min), dopływająca do górnej granicy atmosfery.
Wartość stałej słonecznej wynosi 1381,6 W/m²=1,98 cal/ /cm²min. Stała słoneczna zależy od zdolności emisyjnej Słońca i od odległości pomiędzy Ziemią a Słońcem.
Przy dużej przezroczystości atmosfery i pionowym padaniu promieni słonecznych do powierzchni Ziemi (0 m n.p.m.) dochodzi 85% ilości energii, a ze względu na zachmurzenie przeciętnie 70%, przy wysokości Słońca 45° - 55%, a przy wysokości 10° tylko 6,5%.

Rozkład usłonecznienia na powierzchni Ziemi

8

Przedmiot badań

GEOMORFOLOGIA - nauka o formach powierz. Ziemi, zajmuje się opisem, klasyfikacją, genezą, wiekiem, ewolucją pojedynczych i zespołów form rzeźby.

Podział procesów geomorfologicznych

• Procesy endogeniczne wywołane działaniem czynników pochodzących z wnętrza Ziemi, np. wulkanizm, plutonizm, trzęsienia Ziemi, ruchy izostatyczne,

• Procesy egzogeniczne, wywołane działaniem czynników zewnętrznych, takich jak: słońce(procesy wietrzeniowe), woda (procesy fluwialne), wiatr(procesy eoliczne),lód(procesy glacjalne), pływy i fale morski (procesy abrazyjne).

9 i 10

Wietrzenie- rozpad mechaniczny i rozkład chemiczny skał wskutek działania energii słonecznej, powietrza, wody i organizmów. Zachodzi na powierzchni Ziemi i w jej powierzchniowej strefie zwanej strefą wietrzenia(głębokość od kilku do kilkudziesięciu metrów). Produktem wietrzenia są między innymi zwietrzelina, rumowisko, glina zboczowa, arkoza. Wietrzenie dzielimy na:

Wietrzenie fizyczne

(skały rozsadzają się na płyty)spowodowany dobowymi wahaniami temperatury. W ciągu dnia, wskutek działania promieni słonecznych nagrzewa i rozszerza się zewnętrzna, cienka powłoka skały. W nocy, pod wpływem obniżonej temperatury, powłoka kurczy się powodując znaczne naprężenia pomiędzy wystawioną na bezpośrednie oddziaływanie temperatury, zewnętrzną częścią, a resztą skały.

Wysokie dobowe zmiany temperatury prowadzą do występowania wielkich naprężeń, odpęknięcia i odpadania zewnętrznych części skały. Zjawisko eksfoliacji najczęściej zaobserwować można w górach, na stepach i pustyniach, obszarach pozostających pod wpływem klimatów kontynentalnych.

• mrozowe (zamróz, kongelacja)

woda zamarzająca w szczelinach skalnych zwiększa swoją objętość o ok. 9% rozsadzając skałę; produkty: rumowiska skalne, gołoborza, pył

• insolacyjne (termiczne, słoneczne)

charakterystyczne dla obszarów o dużych amplitudach dobowych temperatur; intensywnie przebiega w przypadku skał ciemniejszych; może występować w dwóch formach: rozpad ziarnisty na skutek różnej rozszerzalności cieplnej oraz wietrzenia skorupowego (łuszczenie się skały), czyli odrywanie przypowierzchniowej warstwy skalnej, która była najbardziej narażona na wahania temperatury

• eksudacja (solne)

krystalizująca w szczelinach skalnych sól, podobnie jak woda, zwiększa swoją objętość i rozsadza skałę; gdy proces zachodzi na powierzchni skały, tworzą się polewy i skorupy zwane lakierem pustynnym

• deflokulacja (ilaste)

skały ilaste mają właściwości higroskopijne, pod wpływem wody znacznie pęcznieją; gdy woda odparowuje, skały kruszeją i powstają szczeliny

Wietrzenie chemiczne

• solucja (rozpuszczanie)

skały takie jak gipsy, chlorki, dolomity, wapienie rozpuszczają się całkowicie, natomiast margle, piaskowce ulegają częściowemu rozpuszczeniu, w czasie rozpuszczania zachodzi proces solwatacji - łączenie się cząstek rozpuszczalnika z cząsteczkami substancji rozpuszczanej.

• ługowanie

proces rozpuszczania i wymywania minerałów.

• hydroliza

zachodzi pod wpływem wody i powoduje rozpad minerałów na części zasadowe i kwaśne, które łatwiej erodują. Dotyczy głównie krzemianów oraz skaleni.

• hydratacja (uwodnienie)

przemiana minerałów bezwodnych w słabo uwodnione, nie niszczy minerałów ale zmienia ich własciwosci fizyczne np. suche iły - zwięzłe, uwilgotnione - wzrasta objętość, spada spoistość; czerwony bezwodny hematyt w połączeniu z wodą daje mniej zwięzły żółty limonit; anhydryt po połączeniu z wodą daje gips.

• karbonatyzacja (uwęglanowienie)

przekształcenie minerałów (głównie krzemianów i glinokrzemianów) w węglany. Przykładem jest węglan wapnia, który w połączeniu z wodą zawierającą dwutlenek węgla przechodzi w łatwo rozpuszczalny kwaśny węglan wypłukiwany przez wodę.

• oksydacja (utlenienie)

minerały łączą się z tlenem np. zamiana siarczków na siarczany.

• redukcja

pozyskiwanie elektronów walencyjnych, zmiana formy utlenienia związku z wyższego poziomu na niższy.

• chelatyzacja

proces produkcji przez organizmy substancji organicznych (np. hemoglobina, chlorofil, kwasy humusowe i fulwowe), w centrum związku występuje metal, który jest związany z pierwiastkami C,N,H,O, proces ten powoduje dekompozycje skał, które zawierają w swym składzie metale.

Wietrzenie biologiczne

• mechaniczne

korzenie roślin wciskają się w szczeliny skalne i rozpychają je

• chemiczne

działanie substancji organicznych będących produktami zwierzęcymi lub roślinnych

• działanie bakterii

np. bakterie beztlenowe zamieniają gips w siarkę

• działanie zwierząt ryjących

przedostawanie się wody przez nory i korytarze wspomaga wietrzenie chemiczne

Produktem wietrzenia (zarówno fizycznego jak i chemicznego) jest zwietrzelina.

Intensywność i charakter wietrzenia zależą od rodzaju skały oraz od warunków klimatycznych (głównie od ilości wody oraz temperatury). W klimacie suchym (pustynnym) przeważa wietrzenie fizyczne. W klimacie gorącym i wilgotnym - wietrzenie chemiczne.

Denudacja - degradacja, procesy denudacyjne-procesy niszczące powodujące wyrównywanie i stopniowe obniżenie powierzchni Ziemi. Obejmuje procesy takie jak wietrzenie i erozja (ruchy masowe -przemieszczanie okruchów skalnych (efektów dezintegracji blokowej i ziarnowej) z terenów wyżynnych na nizinne, powodujące wyrównanie terenu (peneplenizacja)). Zazwyczaj transportowany materiał trafia ostatecznie do oceanów, gdzie jest deponowany w postaci skał okruchowych jak piaskowce. Na obszarach obfitych w zwietrzelinę denudacja zmierza do obniżenia podłoża skalnego.

Średnia prędkość "zdzierania kontynentów" wynosi około 6 mm/1000 lat. Po odciążeniu terenu przez denudację zwykle następują ruchy tektoniczne, które wynoszą obniżony teren.

Wyróżnia się cztery stadia denudacyjne:

• najmłodsze, początkowe - tworzy się sieć rzek, przeważa wietrzenie mechaniczne

• młodociane - rozwijają się dopływy większych rzek, liczne osuwiska, główne znaczenie ma wietrzenie mechaniczne

• dojrzałe - zanikają osuwiska, zaczyna odgrywać rolę spełzywanie, powierzchnia pierwotna obszaru nie istnieje, rzeki mają w miarę wyrównane profile

• starcze - peneplena, szerokie doliny, twardziele, ostańce

Erozja - proces niszczenia powierzchni terenu przez wodę, wiatr, słońce, siłę grawitacji i działalność organizmów żywych (w tym człowieka).

Efekty działania erozji:

• zmiana rzeźby terenu, a czasami także zmiana struktury podłoża,

• w przypadku erozji skał, efektem jest rozpoczęcie procesów glebotwórczych,

• w przypadku erozji gleby, efektem jest obniżenie jej wartości, a czasem wręcz jej usunięcie i odsłonięcie skalistego podłoża.

Rodzaje erozji:

erozja lodowcowa (glacjalna)- to żłobienie terenu przez płynący lodowiec, który:

• wygładza podłoże - detersja

• wyrywa duże odłamki skalne z podłoża - detrakcja

• zdziera całe podłoże - egzaracja.

erozja wodna

• erozja deszczowa (ablacja deszczowa) - spłukiwanie luźnej, wierzchniej warstwy terenu (zwłaszcza cząstek gleby) przez wody deszczowe

• erozja rzeczna - przenoszenie cząstek przez prąd rzeki bądź falowanie wody:

1. W górnym biegu rzeki występują:

• erozja wgłębna - polega na wcinaniu się rzeki w koryto rzeczne poprzez niszczenie go przez niesione przez rzekę materiał skalny
  Efekty: tworzenie się dolin głębokich i wąskich V-kształtnych

• erozja wsteczna - cofanie się źródeł rzeki w kierunku działu wodnego (może doprowadzić do przejęcia początkowego odcinka innej rzeki tzw.kaptaż).
  Efekty: łączenie się dwóch cieków wodnych w odcinkach źródliskowych (kaptaż), wyrównywanie się brzegów rzeki i "cofanie się" wodospadów, powstawania kotłów eworsyjnych

• W środkowym biegu rzeki:

• erozja boczna - podmywanie brzegów rzeki, spowodowane nierównomiernym nurtem rzecznym
  Efekty: meandry (zakola rzeczne), starorzecza (meandry odcięte od głównej rzeki wałem ziemi - groblą), łachy (wyspy rzeczne), niszczenie brzegów

• erozja denna - żłobienie dna rzeki przez płynącą wodę i niesiony przez nią materiał.
  Efekty: powstają terasy zalewowe

• W dolnym biegu rzeki zwykle nad erozją przeważa akumulacja osadów niesionych przez rzekę
  Efekty: powstawanie form ujść rzecznych: delt i estuariów.

• erozja morska (abrazja) - niszczenie brzegów przez falowanie i pływy (przypływy i odpływy)

erozja eoliczna (wiatrowa)-to przenoszenie cząstek gleby i rozkruszonych skał przez wiatr (deflacja), szlifowanie skał przez niesione przez wiatr ziarna piasku (korazja) oraz deponowanie cząstek na powierzchni gleby (akumulacja) (wydmy).

ruchy masowe-to zespół procesów, z których siłą sprawczą jest przyciąganie ziemskie. Wyróżnia się m.in.:

1. Odpadanie - odrywanie się od litego podłoża i spadanie fragmentów zwietrzałej skały

2. Obrywanie - obrywanie się mas skalnych bądź ziemnych z nawisów, przy czym oderwane elementy przemieszczają się drogą powietrzną.

3. Osuwanie - na ogół szybkie przemieszczanie się w dół stoku mas glebowo-zwietrzelinowych. Osuwanie ma miejsce najczęściej na skutek nadmiernego uwilgotnienia lub zmian w rzeźbie terenu, powodujących zwiększenie nachylenia stoku, w wyniku czego traci on stateczność przyjmując różne płaszczyzny poślizgu.

4. Spływy - (soliflukcja), spływanie nadmiernie uwilgotnionych mas glebowo-zwietrzelinowych po płaszczyźnie poślizgu utworzonej przez nierozmarzniętą jeszcze warstwę gruntu. Zachodzi najczęściej na utworach glebowych o dużej zawartości części ilastych i pyłowych, na stokach o wystawie północnej i spadkach powyżej 30%. Typową formą dla tego rodzaju erozji są jęzory soliflukcyjne.

5. Pełzanie - mechanizm podobny do osuwania, jednak ruch mas ziemnych przebiega wolniej, miąższość przemieszczanej warstwy bywa znacznie większa.

6. Osiadanie - powolne obniżanie się powierzchni terenu wskutek zmniejszenia objętości gruntu. Osiadanie często towarzyszy procesom sufozji.

Akumulacja (agradacja, depozycja, namywanie, nanoszenie) - geologiczny proces gromadzenia się osadów (okruchów mineralnych, skał, szczątek roślin i zwierząt) na dnie zagłębień terenu w wyniku działania:

• wody (np. rzeczna),

• wiatru (wiatr napotykając na swej drodze przeszkodę rozpoczyna akumulację materiału skalnego w postaci odsypów, wałów, wydm. Najbliżej od miejsc wywiewania osadzają się piaski począwszy od gruboziarnistych do coraz drobniejszych, a najdalej pyły),

• lodowca (akumulacja lodowcowa i rzeczno-lodowcowa, podstokowa oraz eoliczna).

Akumulacja materiału skalnego zależy od:

• rzeźby terenu,

• zmian wilgotności klimatu,

• roślinności znajdującej się na danym obszarze.

Kras (procesy krasowe, krasowienie) - procesy rozpuszczania skał przez wody powierzchniowe i podziemne, jeden z rodzajów wietrzenia chemicznego. Krasowieniu podlegają skały krasowiejące: przede wszystkim wapienie, a także dolomity, margle, gips, anhydryt, halit (potocznie sól kamienna).

Formy krasowe dzieli się na powierzchniowe i podziemne. Do powierzchniowych form krasowych należą:

• Żłobki krasowe - są to bruzdy o głębokości dochodzącej do 2 metrów, szerokości do kilkudziesięciu centymetrów i długości od kilku do kilkunastu metrów. Tworzą się, w wyniku rozpuszczenia skał węglanowych podczas spływających strużek wody opadowej.

• Żebra krasowe - grzbiety skalne o wysokościach 2 - 3 metrów, rozdzielające żłobki krasowe. Powstają pomiędzy dwoma strużkami spływającej wody.

• Leje krasowe - owalne zagłębienia w powierzchni skał, o średnicy od kilku metrów do kilku kilometrów i głębokościach dochodzących niekiedy do 300 metrów. Powstają w miejscach, w których wody opadowe spływają w szczelinę skalną, lub w wyniku zapadnięcia się stropu jaskini.

• Uwały - rozległe, nieregularne obniżenia, powstałe z połączenia się lejów krasowych.

• Polja - wielkie kotliny o powierzchniach dochodzących do kilkuset kilometrów kwadratowych, o stromych zboczach. Powstają w wyniku połączenia się uwałów.

• Ostańce denudacyjne - iglice, kopy, stożki i inne formy skalne samotnie sterczące ponad powierzchnią zrównania. Powstają ze skał odpornych na procesy krasowe, w wyniku rozpuszczenia otaczających je skał krasowiejących.

Spośród podziemnych form krasowych najbardziej charakterystyczne są:

• Jaskinie - groty skalne, powstałe w wyniku rozpuszczenia i wypłukania skał węglanowych przez wody płynące w szczelinach znajdujących się wewnątrz skalnego masywu.

• Stalaktyty - nacieki w formie sopli, zwisające ze stropu jaskini. Powstają ze skraplających się ze stropu jaskini kropli wody, z których wytrąca się węglan wapnia i osadza się w formie stalaktytu.

• Stalagmity - nacieki w postaci stożków, wyrastających z dna jaskini. Powstają z wytrąconego węglan wapnia, który pochodzi ze skraplających się ze stropu jaskini kropli wody.

• Stalagnaty - kolumny łączące dno ze stropem jaskini. Powstają w wyniku połączenia się stalagmitu ze stalaktytem.

• Draperie - nawisy i nacieki w postaci zasłon zwisające ze stropu lub ścian jaskini. Powstają z wytrąconego węglanu wapnia pochodzącego z wypływającej ze szczelin w ścianach jaskini wody.

PROCESY GLACJALNE Są związane z oddziaływaniem lodu na powierzchnię. Może to być lodowiec górski bądź nizinny.
a) Różnice między lodowcem górskim a lądolodem to: lądoloda są większe, występują w wysokich szer. Geogr. Lodowce górskie występują na większych wysokościach bezwzględnych, w niskich szerokościach geografocznych, granica wieloletniego śnieguprzebiega znacznie wyżej a niżeli w wysokich.
b) Budowa lodowca górskiego: jęzor lodowcowy, pole firnowe, morena - materiał transportowany przez lodowiec.
c) Warunki konieczne do powstania lodowca: 
-granica wieloletniego śniegu ? jest to linia powyżej której więcej śniegu spada w ciągu roku niż się topi.
-miejsce, półka skalna na którym gromadzi się śnieg
-wilgotny klimat z opadami śniegu.

1.
Erozja glacjalna zachodzi w wyniku: detersji, detrakcji i egzaracji.
detersja - szlifowanie i rysowanie podłoża przez znajdujący się w ruchu lodowiec i niesiony przez niego materiał. 
detrakcja - odrywanie od podłoża odłamków skalnych. 
egzaracja - zdzieranie materiału z podłoża.

a) Do erozyjnych form polodowcowych należą: 
*cyrk (kar) lodowcowy nieckowate zagłębienie otoczone z trzech stron stromymi zboczami, a z czwartej wygładzonym progiem skalnym. Cyrk powstaje w miejscu dawnego pola firnowego ? intensywne wietrzenie mrozowe. Po ustąpieniu lodowca zagłębienie może wypełnić się wodą ? jezioro cyrkowe; 
* rysa lodowcowa zadrapanie na powierzchni skał w dnie i zboczach dolin, spowodowane żłobieniem podłoża przez materiał skalny wtopiony w lodowiec; 
*wygład lodowcowy (baraniec, muton) powierzchnie litej skały wyszlifowane przez przesuwający się lód; 
* dolina U-kształtna dolina o płaskim, szerokim dnie i prawie pionowych stokach wyrzeźbiona przez jęzor lodowcowy, zwana inaczej doliną żłobową. Powstała z przekształcenia górskiej doliny rzecznej V-kształtnej w wyniku intensywnego wietrzenia mrozowego; 
* dolina wisząca (zawieszona) boczna dolina o dnie położonym na wyższym poziomie niż dno głównej doliny polodowcowej.

2.
Glacjalnymi formami erozyjnymi są: rysy i bruzdy, misy i rynny, mutony.

3.
Glacjalnymi formami akumulacyjnymi sa m.in.: wzgórza moreny czołowej, równiny moreny dennej, wały moreny bocznej.

*boczna- wał położony wzdłuż bocznych krawędzi jęzora lodowcowego zbudowany z ostrokrawędzistych okruchów pochodzących z niszczenia zboczy górskich; 
* środkowa- powstaje w wyniku połączenia moren bocznych dwóch łączących się jęzorów lodowcowych;
* denna- lekko faliste wzniesienie zbudowane z okruchów skalnych wtopionych w dno lodowca i osadzonych na dnie doliny; 
* czołowa- wzniesienia powstające u czoła jęzora lodowcowego, bardzo szybko rozmywane przez wody topniejącego jęzora.

- Procesy fluwiglacjalne (rzecznolodowcowe) zachodzą w wyniku działania wód roztopowych pochodzacych z topniejącyh lodowców.
- Doliny lodowcowe są U-kształtne

PROCESY FLUWIALNE

związane są z działąlnością wody płynącej (rzek). Każda rzeka na skutek grawitacji płynie od wyżej położonego źródła do znajdującego się niżej ujścia.
Polegaja one na niszczeniu (erozji), transporcie i budowaniu (akumulacji)

1. Działalność rzeki w odniesieniu do podłoża.
a) działalność erozyjna (niszcząca)
>Bieg górny: erozja wgłębna (denna) - wcinanie się rzeki w podłoże skalne i pogłębianie w ten sposób 
powstałego koryta, 
erozja wsteczna - podcinanie i wymywanie przez rzekę materiału budującego progi 
skalne. 
>Bieg środkowy: erozja boczna - podcinanie brzegów przez nurt rzeki. meandry - zakola.
b) transport
- grubszy materiał, czasami nawet głazy, transportowane są w górnym odcinku rzeki, gdzie rzeka ma duży spadek
- najdrobniejszy materiał transportowany jest w dolnym odcinku rzeki
c) akumulacja
- odsypy śródkorytowe i boczne, szczególnie w miejscach załamania spadku rzeki
- odsypy meandrowe ? w zakolach rzeki
- delty ? w miejscach gdzie rzeka uchodzi do płytkiego morza, niesie dużo osadu mineralnego i/lub brakuje pędów morskich.
Doliny rzek są V-kształtne.

PROCESY GLACJALNE Są związane z oddziaływaniem lodu na powierzchnię. Może to być lodowiec górski bądź nizinny ? lądolud. (- gruba warstwa lodu, przykrywająca ląd) .Np. zlodowacenie Antarktydy.

a) Różnice między lodowcem górskim a lądolodem to: lądoloda są większe, występują w wysokich szer. Geogr. Lodowce górskie występują na większych wysokościach bezwzględnych, w niskich szerokościach geografocznych, granica wieloletniego śniegu przebiega znacznie wyżej a niżeli w wysokich.

b) Budowa lodowca górskiego: jęzor lodowcowy, pole firnowe, morena - materiał transportowany przez lodowiec.

c) Warunki konieczne do powstania lodowca: 
-granica wieloletniego śniegu ? jest to linia powyżej której więcej śniegu spada w ciągu roku niż się topi.
-miejsce, półka skalna na którym gromadzi się śnieg
-wilgotny klimat z opadami śniegu.


- Procesy fluwiglacjalne (rzecznolodowcowe) zachodzą w wyniku działania wód roztopowych pochodzacych z topniejącyh lodowców.
- Doliny lodowcowe są U-kształtne

PROCESY EOLICZNE
Procesy eoliczne związane są z działalnością wiatru. Czyli poziomym ruchem powietrza przy powierzchni Ziemi.

1. Działalność niszcząca wiatru.
a) W wyniku deflacji czyli wywiewania powstają niecki deflacyjne i bruk deflacyjny
bruk deflacyjny - . warstwy żwiru lub gruboziarnistego piasku, którego wiatr nie jest w stanie przetransportować.
niecki deflacyjne ? niezbyt głębokie zagłębienia pozostawione przez wywiewany materiał skalny

b) Korazja oznacza ścieranie skał przez ziarna niesione z wiatrem. Prowadzi ona do powstawania grzybów skalnych i graniaków, trójgrańce.

2. Formami akumulacji eolicznej są wydmy: 
>barchany - mające kształt półksiężyca
>paraboliczne - mają one kształt półksiężyca, lecz ich ramiona skierowane są pod wiatr, >poprzeczne
>podłużne
>gwiaździste
3. Wywiewany drobny materiał sklany, najczęściej less, tworzy rozległe pokrywy eoliczne.
Rodzaje pustyń: Hamada - pustynia skalista. Serir - pustynia żwirowa. Erg - pustynia piaszczysta.

WYBRZEŻA MORSKIE

Plaże są efektem akumulacji piasku i żwiru

1. Typy wybrzeży powstałych w wyniku działalności morza:
-wybrzeże mierzejowe,-lagunowe,-dalmatyńskie,-fiordowe,-szkierowe,-riasowe,-limanowe mierzejowe
? lagunowe ? z odciętą przez lido laguną, np. północne wybrzeża Zatoki Meksykańskiej;
? dalmatyńskie ? powstające przez zalanie pasma górskiego równoległego do linii wybrzeża ? nad powierzchnią wody znajdują się najwyższe partie pasm górskich, tworzące długie wysepki równoległe do linii brzegu, np. wybrzeże w Dalmacji i Kalifornii;
? fiordowe ? wytworzone przez zalanie dolin polodowcowych, które stają się długimi, wąskimi, głęboko wciętymi w ląd zatokami, o prawie pionowych wysokich brzegach. Fiordowe są wybrzeża Norwegii, Grenlandii, Alaski i Patagonii; 
? szkierowe ? zalane obszary z licznymi mutonami ? setki małych skalistych wysepek (dawne mutony), np. wybrzeża Szwecji, Alaski, Finlandii;
? riasowe ? powstałe w wyniku zalania obszaru górskiego z pasmami ułożonymi prostopadle do wybrzeża. Kulminacje gór stanowią półwyspy, a w dolinach rzecznych tworzą się głęboko wcięte zatoki. Wybrzeża riasowe występują np. w Irlandii, Bretanii, Normandii, Hiszpanii, Grecji; 
? limanowe ? powstałe w wyniku odcięcia wałem piaszczystym lejkowatych ujść rzecznych, np. wybrzeża w północnej części Morza Czarnego.
? zalewowe (mierzejowe) ? powstające w wyniku odcinania zalewu od otwartego morza przez mierzeję, np. polskie wybrzeże Bałtyku;

2. Wybrzeża strome i płaskie.

a) Wybrzeże strome- jest silnie niszczone przez fale, co powoduje podcinanie brzegu, obrywanie i stopniowe jego cofanie ? tworzy się 
- klif (faleza), czyli strome nadbrzeżne urwisko. Materiał skalny, leżący u podnóża klifu, jest rozdrabniany przez fale
- fale przyboju ? fale uderzające o brzeg
- abrazja - erozja spowodowana działalnością morza. Niszczy klif.

b) Wybrzerze płaskie ? Tworzą je piaszczyste plaże południowego wybrzeża Bałtyku.
-Rewy - płaskie wały o przebiegu równoległym w stosunku do brzegu.
-wał burzowy ? wał powstały w wyniku większego zasięgu linii brzegowej w czasie sztormów.


11

• Hydrosfera: wodna powłoka Ziemi, przenikająca atmosferę i litosferę, obejmująca wody atmosferyczne, powierzchniowe i podziemne w postaci gazowej, ciekłej i stałej. Wody hydrosfery gromadzą się w oceanach, morzach, rzekach, bagnach, pokrywie śnieżnej, lodowcach i zbiornikach wód podziemnych. Dzieli się na kriosferę-wody niezanikającego lodu lodowcowego, morskiego i gruntowego oraz oceanosferę-wody w morzach i oceanach. Zasoby hydrosfery - 1,4mld km^3 z czego 96,5% to morza i oceany, 1,7% wody podziemne, 2,3% jest na powierzchni lądów, 0,001% to para wodna w atmosferze. Tylko 2,5% hydrosfery to wody słodkie.

• Hydrografia: dała początek hydrologii, zajmuje się opisywaniem i pomiarami otwartych obiektów wodnych np. mórz, oceanów, rzek oraz kartowaniem wód, tworzeniem map hydrograficznych głównie dla celów żeglugi.

• Hydrologia: 1) zajmuje się badaniem wody na powierzchni lub w głębi Ziemi, jej występowaniem, rozmieszczeniem, obiegiem w czasie i przestrzeni, właściwościami biologicznymi, chemicznymi i fizycznymi, działaniem ze środowiskiem i światem żywym.2) Zajmuje się też procesami rządzącymi wyczerpywaniem i uzupełnianiem zasobów wodnych na Ziemi i różnymi fazami jej cyklu hydrologicznego.

12

• Duży obieg: cykl krążenia wody między oceanem, atmosferą i kontynentem

• Mały obieg: cykl krążenia wody między oceanem i atmosferą lub między kontynentem a atmosferą.

• Bilans wodny: zestawienie obiegu wody w przyrodzie na poszczególnych obszarach z rozróżnieniem na przychody i rozchody, mierzy się go biorąc pod uwagę ilość opadów na danym terenie, odpływ powierzchniowy i podziemny i parowanie

• Zasoby hydrosfery: 1,4 mld km^3 (jest to w punkcie 11 dokładniej)

13

Zlewnia, obszar, z którego wody spływają do jednego miejsca (rzeki, jeziora itp.). Jeśli miejscem tym jest ujście rzeki do morza lub ujście do rzeki głównej, to taką zlewnię nazywamy dorzeczem, a jeśli jest to zbiornik morski - zlewiskiem danego morza. Granice zlewni wyznacza dział wodny, biegnący najczęściej grzbietami wzniesień. Zlewnia jest podstawową jednostką hydrograficzną.




Schemat zlewni rzeki

Parametry zlewni:

1) Długość zlewni L[km] - największa odległość w linii prostej między ujściem i punktem najbardziej oddalonym na dziale wodnym.

2) Długość maksymalna zlewni L_max[km] - długość doliny rzeki głównej od ujścia do punktu na dziale wodnym w przedłużeniu odcinka źródłowego.

3) Średnia szerokość zlewni B[km] - stosunek powierzchni zlewni do jej długości maksymalnej. Wyraża się wzorem:


, gdzie

A - powierzchnia zlewni [km²]

L_max - długość maksymalna zlewni

4) Obwód zlewni P[km] - długość działu wodnego określona na podstawie mapy topograficznej.

5) Wskaźnik wydłużenia zlewni C_w - iloraz średnicy koła o polu równym polu powierzchni zlewni do jej L_max. Wyraża się wzorem:




6) Powierzchnia zlewni: określana przez pomiar na mapie obszaru ograniczonego topograficznym działem wodnym (planimetrowanie). Na obszarach górskich należy zastosować poprawkę według wzoru:




, gdzie

A - powierzchnia rzeczywista [km²]

A_m - powierzchnia rzutowana [km²]

α - średnie nachylenie zlewni [°]

7) Wskaźnik kolistości zlewni - stosunek pola powierzchni zlewni do pola koła o tym samym obwodzie co obwód zlewni. Wyraża się wzorem:




Dział wód (dział wodny, rzadziej wododział) - umowna linia rozgraniczająca sąsiednie zlewnie lub dorzecza; dla wód powierzchniowych wyznacza się go na podstawie analizy ukształtowania terenu, a dla wód podziemnych w drodze rozpoznania wysokości zalegania zwierciadła wód podziemnych i układu utworów geologicznych^[1].

Istnieje hierarchia działów wód:

• kontynentalny - oddziela zlewiska mórz i oceanów,

• I rzędu - oddziela dorzecza rzek głównych,

• II rzędu - oddziela dorzecza dopływów tych rzek głównych,

• III rzędu - oddziela dorzecza dopływów tych dopływów itd.

Ciek wodny, woda (rzeki, potoki, strugi) płynąca stale, okresowo lub chwilowo w korycie naturalnym bądź sztucznym.

Elementy charakteryzujące ciek: długość cieku, brzeg lewy cieku, brzeg prawy cieku, brzeg wklęsły, brzeg wypukły, nurt cieku, linia nurtu cieku, bezwzględny spadek cieku, spadek względny cieku

Rzeka - naturalny, powierzchniowy ciek płynący w wyżłobionym przez erozję rzeczną korycie, okresowo zalewający dolinę rzeczną. W Polsce przyjmuje się, że rzekę stanowi ciek o powierzchni dorzecza powyżej 100 km²

Wodowskaz, przyrząd służący do określenia stanu wody w korycie rzeki, jeziorze lub zbiorniku wodnym. Jest to przymiar centymetrowy przymocowany do tzw. łaty mierniczej, umieszczony na brzegu albo np. przymocowany do mostu. Najczęściej wykorzystywany typ wodowskazu to wodowskaz łatowy. Minusem wodowskazów jest konieczna obecność obserwatora do wykonania odczytu stanu. Ogranicza to obserwacje do określonych terminów jako tzw. obserwacje zwyczajne wykonywane 1 raz na dobę o godzinie 6:00 UTC (czas uniwersalny koordynowany, to jest o 7:00 czasu urzędowego (lokalnego) zimowego lub o 8:00 czasu urzędowego (lokalnego) letniego, a wyjątkowo (przy dużych dobowych wahaniach stanu wody) 3 razy na dobę: w czasie zimowym o godzinie 7, 13 i 19 lub czasie letnim o godzinie 8, 14 i 20. W sytuacjach nadzwyczajnych jakimi są wezbrania i powodzie odczyt wykonuje się nawet co godzinę. Stan wody na wodowskazie odczytywany w centymetrach jest odniesiony do umownego zera wodowskazu, dowiązanego do sieci niwelacji państwowej. W Polsce nie odzwierciedla rzeczywistej warstwy wody w rzece.

Mareograf (pływomierz) - przyrząd pomiarowy (wodowskaz) służący do automatycznego pomiaru zmian poziomu morza (wysokości lustra wody).

14

Przepływ rzeki (Natężenie przepływu) - ilość wody, przepływającej przez poprzeczny przekrój koryta rzeki w jednostce czasu. Najczęściej podawana jest w m3/s.

Natężeniem przepływu nazywamy objętość wody przepływającej przez dany przekrój

poprzeczny cieku w jednostce czasu. Jednostkami natężenia przepływu są m3/s, l/s.

Q=V/t

gdzie:

V - objętość przepływającej wody [m3, dcm3],

t - czas [s, min].

Rozróżnia się dwie grupy metod pomiarowych:

A. Metody jednoparametrowe nazywane również bezpośrednimi, polegają na pomiarze

jednej zmiennej funkcji opisującej przepływ, np. wysokość strumienia wody przelewającej

się przez przelew.

B. Metody wieloparametrowe nazywane pośrednimi polegają na pomiarze kilku zmiennych

mających wpływ na wielkość przepływu, takich jak prędkość średnia, powierzchnia przekroju

hydrometrycznego i inne.

W zależności od sposobu określania prędkości rozróżnia się trzy rodzaje metod:

• metody polegające na pomiarze powierzchni przekroju poprzecznego i prędkości punktowej

w tym przekroju,

• metody polegające na pomiarze prędkości wody na pewnym odcinku (pomiary odcinkowe)

i powierzchni przekroju przeciętnego na tym odcinku cieku,

• metody polegające na pomiarze przekroju poprzecznego i spadku zwierciadła wody w tym

przekroju.

Krzywa przepływu jest to krzywa przedstawiająca związek pomiędzy stanem wody w rzece (H), a przepływem (Q).

Q = f(H)

Przybliżony kształt krzywej dla różnych profili koryt rzecznych:

• dla koryta regularnego:




• dla koryta zwężającego się ku górze:




• dla koryta nieregularnego:




15

Jeziorem nazywamy naturalny śródlądowy zbiornik wodny - zagłębienie terenu wypełnione wodą, zatrzymaną w swym spływie i niepodlegającą swobodnej wymianie z wodami morskimi. Jeziorem nie należy nazywać zbiornika wodnego utworzonego przez człowieka (stawu, zbiornika retencyjnego itp.). Jeziora cechują się bardzo różną genezą. Wyróżniamy m.in. jeziora:
• tektoniczne,
• reliktowe,
• wulkaniczne,
• lodowcowe,
• polodowcowe górskie,
• polodowcowe podgórskie (piedmontowe),
• polodowcowe niżowe,
• przybrzeżne,
• osuwiskowe,
• zakolowe,
• krasowe,
• wydmowe,
• wody gruntowej,
• organiczne.
Szereg jezior posiada genezę złożoną. Przykładem mogą tu być Wielkie Jeziora Amerykańskie, których misy są uwarunkowane tektonicznie a przemodelowane przez działalność zlodowaceń. Ze względu na okres wypełnienia wodą wyróżniamy jeziora: stałe, sezonowe i epizodyczne. Ze względu na zawartość substancji odżywczych i życie organiczne wyróżniamy jeziora: oligotroficzne, eutroficzne i dystroficzne.
Ze względu na stosunek do sieci rzecznej wyróżniamy jeziora: przepływowe (jezioro posiada jeden wypływ i co najmniej jeden dopływ), wypływowe (jezioro posiada wypływ, ale nie posiada żadnego dopływu; jest zasilane przez wody gruntowe i opady); bezodpływowe dopływowe (jezioro nie posiada wypływu, ale posiada dopływy; nadmiar wody wyparowuje lub uchodzi podziemnymi odpływami) oraz bezodpływowe bezdopływowe (jezioro nie posiada ani odpływu, ani dopływu).
Jeziora, szczególnie mniejszych rozmiarów, należą do stosunkowo nietrwałych składników krajobrazu - z reguły ulegają stopniowemu procesowi zanikania. Odbywa się to poprzez:
• zarastanie przez roślinność,
• zasypywanie materiałem (przynoszonym przez potoki, wpadającym z góry),
• obniżanie zwierciadła wody (na skutek wcinania się potoku wypływającego z jeziora, ucieczki wody w głąb lub wyparowywania).

Bagna - są to obszary podmokłe z powierzchniową warstwą gruntu okresowo lub stale zatopioną. Tworzą się one nie tylko poprzez zarastanie jezior, lecz także na terenach o wysokim poziomie wód zaskórnych i o utrudnionym ich odpływie. W bagnie zachodzi proces tworzenia się torfu. Możemy je podzielić na torfowiska wysokie, które są zasilane wodami opadowymi, oraz torfowiska niskie zasilane również wodami rzecznymi.
Bagna i mokradła to obszary o trwałym nadmiernym nawilgoceniu, wynikającym z utrudnionego odpływu wód powierzchniowych. Stanowią ważny element powierzchni Ziemi. Bardzo często są pozostałością po jeziorach, płytkich zatokach morskich, korytach rzecznych bądź rozległych deltach. Mogą też powstawać w wyniku procesów krasowych.
Bagna i mokradła są astrefowym elementem środowiska geograficznego. Spotkać je można niemal wszędzie - we wszystkich strefach klimatycznych oraz na wszystkich wysokościach między poziomem morza a strefą wieloletniego śniegu. Istnieją dla nich jednak pewne uprzywilejowane obszary - terasy zalewowe w dolinach rzecznych, pojezierza, rozległe płaskie obszary zbudowane z trudno przepuszczalnych skał, subarktyczne i arktyczne obszary wieloletniej zmarzliny, pobrzeża mórz i oceanów. Ze swą wodną specyfiką bagna i mokradła stanowią pomosty między wodami powierzchniowymi i wodami podziemnymi.

Bagna, obszary ziemi znajdujące się pod stałym wpływem wysokiego poziomu wód gruntowych, często o charakterze zastoiskowym, znajdujące się w strefie zalewowej dolin rzecznych, zagłębieniach terenowych i w miejscach po wyschniętych jeziorach.
Typowe dla bagien są rośliny błotne (helofity), przystosowane do specyficznych warunków siedliska: turzyce, wełnianki, sity, sitowie rosnące na bagiennych glebach oraz rośliny wodne (hydrofity).
W warunkach wysokiego poziomu wody gruntowej występuje proces torfotwórczy, polegający na odkładaniu się i niepełnym rozkładzie szczątków obumarłej roślinności bagiennej. Powstaje w ten sposób złoże torfowe (torfowiska i gleby bagienne. Niektóre siedliska bagienne są zadrzewione, tworząc specyficzny typ zbiorowisk roślinnych: zarośla wierzbowe, olsy i bory bagienne (bór).
Największym obszarem bagiennym w Polsce są Bagna Biebrzańskie.

Torfowisko
Jest to błotne zbiorowisko roślinne, występujące przeważnie w klimacie umiarkowanym i chłodnym, które „dostarcza” torfu. Powstaje w wyniku ciągłego osadzania się osadów na dnie jeziora i zarastania brzegów zbiornika. Zmieniają się wtedy warunki środowiskowe, przede wszystkim odczyn pH staje się kwaśny. Te procesy prowadzą do powstania bagna, a następnie torfowiska. Ma ono zdolność wchłaniania i magazynowania wody, jest także regulatorem stosunków wodnych. Torf ma znaczenie w lecznictwie (borowiny) i w rolnictwie jako składnik kompostu.

Rodzaje torfowisk
Torfowiska wysokie- powstają w miejscach, gdzie nie ma przepływu wody. Zasilane są głównie przez wodę z opadów. Mają odzcyn silnie kwaśny i nie mają prawie w ogóle składników odżywczych. Przez tak trudne warunki środowiskowe występuje małe zróżnicowanie gatunkowe roślin.
Dominują mchy torfowce, które potrafią chłonąć i magazynować wodę opadową w swoich komórkach. Mają duże możliwości wzrostu. Przyrastaąc na wysokość powodują tworzenie się nawet kilkumetrowych wzniesień. Właśnie stąd bierze się nazwa tego torfowiska.
Inne gatunki roślin występujących w torfowisku wysokim: wełnianka wąskolistna, bagno zwyczajne, żurawina błotna, borówka bagienna, rosiczka okrągłolistna.
Świat zwierzęcy jest bardziej zróżnicowany gatunkowo. Żyją tu m.in. ważki, drobne skorupiaki i inne owady wodne, a także żaby, kaczki, bobry...
Torfowiska niskie (łąkowe)- powstają w obniżeniach terenu, np. na na bagnach, w dolinach wolno płynących rzek, strumieni i starorzeczach. Są bogate w sole mineralne i próchnicę. Porastają je przede wszystkim rośliny szuwarowe, czyli trzcina pospolita, pałka wodna, skrzyp bagienny i różne gatunki turzyc, wśród których przepływa woda powierzchniowa.
Występuje tu wiele rozmaitych gatunków zwierząt, a najczęściej spotykane to: stułbie, pijawki, mięczaki.
Torfowiska przejściowe- sama nazwa wskazuje, że powstają w warunkach środowiskowych pomiędzy torfowiskami wysokimi a niskimi, czyli można je nazwać średnimi. Są to torfowiska najbardziej „uniwersalne”. Występują tu gatunki roślin i zwierząt żyjących na dwóch wyżej wymienionych torfowiskach, czyli np. wełnianka wąskolistna, borówka bagienna, trzcina pospolita (rośliny) oraz żaby, żółwie, kaczki, głuszce, bociany czarne, bobry i łosie (zwierzęta).

Bagnom często towarzyszą torfowiska. Są to tereny podmokłe porośnięte roślinnością wodolubną oraz wypełnione martwą substancją organiczną powstałą z tej roślinności.

Ze względu na sposób zasilania w wodę dzielimy je na:

• wysokie - zasilane wyłącznie wodami z odpadów atmosferycznych, występują na działach wodnych, płaskich wierzchowinach i obszarach zbudowanych ze skał nieprzepuszczalnych, ubogie w sole mineralne, silnie zakwaszone, porośnięte mchem torfowcem

• niskie - położone w obrębie dolin rzecznych, związane z przepływającą wodą, bogate w sole mineralne, porośnięte roślinnością mniej odporną na zakwaszenie

• przejściowe - mające pośrednie właściwości

Retencja wodna jest to zdolność dorzecza do zatrzymania wody. Zależy ona od ukształtowania powierzchni i pokrycia szatą roślinną, istotny wpływ ma również działalność człowieka.

Dla utrzymania procesu torfotwórczego oraz umożliwienia różnorakiego użytkowania torfowiska podstawowe znaczenie ma utrzymanie poziomu wody gruntowej na określonej głębokości i w ograniczonym przedziale zmian. Zmiany poziomu wody gruntowej zależą od istniejącej sieci hydrograficznej (melioracyjnej), budowy wierzchnich warstw torfowiska, warunku dopływu wód podziemnych, przebiegu warunków atmosferycznych oraz sposobu użytkowania torfowiska.

Wpływ mokradeł na reżim hydrologiczny.

Poszczególne typy mokradeł, a więc także i obszary w których one dominują, różnią się bardzo wyraźnie możliwością retencjonowania wody i przekazywania jej do cieków, czyli tzw. dyspozycyjnością zasobów wodnych. Różnią się także sposobem oddziaływania na wysokość zalegania poziomu wody gruntowej w zlewni. Znaczenie mokradeł naturalnych polega w głównej mierze na zatrzymywaniu wody w krajobrazie, co jest równoznaczne z ograniczeniem odpływu ze zlewni i racjonalnym rozdysponowaniem w czasie. Rolę tę poszczególne rodzaje mokradeł realizują jednak w sposób odmienny.

Mokradła stanowią istotna rolę w retencjonowaniu wody na obszarze danej zlewni, wpływają na poprawę bilansu wody w zlewni i zwiększają zasoby wodne.

Zwiększenie powierzchni mokradeł – zwiększenie retencji glebowej i krajobrazowej.

Mokradła powodują zahamowanie spływu wód wielkich na skutek retencjonowania wody w porach gleby i powierzchni torfowiska.

ZAGROŻENIA MOKRADEŁ I ZWIĄZANYCH Z NIMI KRAJOBRAZÓW JAKO WYNIK ZMIAN W STOSUNKACH WODNYCH

Odwodnienie i obniżenie przeciętnego poziomu wody gruntowej przerywa proces akumulacji masy organicznej, inicjując jednocześnie niekorzystne dla środowiska procesy murszenia oraz stwarza też inne zagrożenia dla środowiska spowodowane:

• zanikaniem torfowisk a także gleb mineralno organicznych z krajobrazu.

• naruszeniem równowagi hydrologicznej i ogólnym obniżeniem poziomu wód gruntowych.

• zmniejszeniem retencji mokradeł.

• ograniczeniem sanitarnego oddziaływania mokradeł.

• zmniejszeniem oddziaływania mokradeł na warunki mikroklimatyczne.

16

Kriosfera - część hydrosfery, obejmująca wody w postaci nie zanikającego lodu lodowcowego, morskiego i gruntowego.

Lodowiec - wolno płynąca masa lodu powstałego z przekształcenia pokładów wiecznego śniegu. Lodowce są największym rezerwuarem wody słodkiej na Ziemi i drugim po oceanach wody na świecie. Badaniem lodowców zajmuje się glacjologia.

Lądolód - gruba warstwa lodu przykrywająca wielki obszar ziemi; występuje na Antarktydzie i Grenlandii. W Polsce występował podczas zlodowaceń plejstoceńskich. Tworzy lekko wypukłą tarczę zbudowaną ze śniegu i lodu, rozpływającą się na boki pod wpływem własnego ciężaru. Lądolód może osiągać miąższość do 4000 m.

Wieczna zmarzlina - zjawisko trwałego (minimum dwa kolejne lata) utrzymywania się części skorupy ziemskiej w temperaturze poniżej punktu zamarzania wody niezależnie od pory roku. Powstaje w warunkach suchego i jednocześnie zimnego klimatu (o średniej temperaturze powietrza poniżej -11 stopni Celsjusza). Jej głębokość na tych obszarach, na których przetrwała od plejstocenu waha się w granicach od 150-300 metrów.

Linia wiecznego śniegu, granica wiecznego śniegu, granica wieloletniego śniegu - wysokość, wyrażona w metrach n.p.m., powyżej której opad śniegu przewyższa jego topnienie w bilansie rocznym. Położenie granicy wieloletniego śniegu zależy głównie od czynników:

• klimatycznych, zwłaszcza średniej temperatury lata i ilości opadów atmosferycznych (klimatyczna granica wieloletniego śniegu),

• pogodowych (sezonowa granica wieloletniego śniegu)

• geomorfologicznych: rzeźba terenu, nachylenie, ekspozycja itp

Zlodowacenie - okres, w czasie którego znaczne obszary Ziemi pokryte są lądolodem. W historii Ziemi okresy lodowcowe występowały kilkukrotnie, również obecnie prawdopodobnie znajdujemy się w takim okresie, potocznie zwanymepoką lodowcową. Prawdopodobnie w każdym z wielkich zlodowaceń następowały po sobie regularne okresy lodowcowe, w których lód zajmował większe obszary (glacjały) oraz przejściowe okresy, w których lądolód cofał się, ale nie zanikał (interglacjały, obecnie). W czasie plejstocenu klimat ulegał znacznym wahaniom, po fali zimna (glacjale) następowało ocieplenie zwane interglacjałem.

• 1200-950 (250) - zlodowacenie podlaskie (północno-wschodniopolskie, Narwi) (Günz)

• 950-730 (220) - interglacjał przasnyski (podlaski) (Günz/Mindel)

• 730-430 (300) - zlodowacenie krakowskie (południowopolskie, Sanu) (Mindel)

• 430-300 (130) - interglacjał mazowiecki (wielki) (Mindel/Riss)

• 300-130 (170) - zlodowacenie środkowopolskie (Odry, Odry i Warty) (Riss)

• 130-115 (15) - Interglacjał eemski (Riss/Würm)

• 115-11,5 (103,5) - zlodowacenie północnopolskie (bałtyckie, Wisły, Vistulian, Wisła, wisła) (Würm)

17

Roczny przebieg opadów atmosferycznych jest wyraźnie zróżnicowany wraz z szerokością geograficzną.

* W pasie okołorównikowym wyróżnia się dwa okresy z obfitymi opadami (deszcze zenitalne)

* W szerokościach zwrotnikowych obserwuje się opady, które występują tu tylko podczas górowania Słońca przez jeden okres w roku. Strefa podzwrotnikowa jest wybitnie sucha. Średnie roczne opady często nie przekraczają 100 mm.

* Na obszarach szerokości międzyzwrotnikowych, zwłaszcza na wschodnich wybrzeżach kontynentów obserwuje się wzmożoną intensywność opadów w porze letniej związaną z występowaniem monsunów

*  W szerokościach umiarkowanych dominują opady związane z niżami barycznymi. W pobliżu zbiorników wodnych opady rozłożone są prawie równomiernie w ciągu roku dając maksimum na przełomie jesieni i zimy a minimum na wiosnę. W głębi lądów najwyższe sumy opadów odnotowuje się w okresie letnim, gdyż występują na tych szerokościach zarówno opady niżowe, jak i opady konwekcyjne wywołane  prądami wstępującymi nad silnie nagrzaną powierzchnią.

W Polsce średnie roczne sumy opadów wynoszą 600 mm. Najniższe odnotowuje się na Niżu Polski (ok. 500 mm), najwyższe natomiast w Tatrach (do 1700 mm).

Hydrogram
Hydrogram - wykres przedstawiający zmienność w czasie przepływu (m³/s), stanu wody lub innych parametrów takich jak np. zmiana stężenia roztworów. Pojęcie używane przeważnie w odniesieniu do przepływu wody.

Współczynnik spływu powierzchniowego jest to stosunek miedzy ilością wody która spłynie z danej powierzchni do kanału, a ilością wody która spadła na tę powierzchnię. Jest to wielkość charakterystyczna dla każdego rodzaju zlewni

Intercepcja - proces zatrzymywania wody opadowej przez szatę roślinną lub inne obiekty abiotyczne (dachy budynków, drogi).

Przechwytywanie opadu przez obiekty abiotyczne nazywane jest zwilżaniem. Zjawisko to można przedstawić specyficznie jako zbiornik intercepcji. Zbiornik ten ma swoją objętość, jeśli opad jest mniejszy od zbiornika intercepcji to do powierzchni Ziemi nie dotrze ani jedna kropla wody. Im więcej roślinności i im więcej pięter zbiorowości roślinnej, tym więcej wody jest zatrzymywane i nie dochodzi do powierzchni gruntu. Można wyróżnić 3 podstawowe piętra zbiornika intercepcji. Są to: piętro drzew, krzewów oraz runa leśnego.

 Ewapotranspiracja proces parowania terenowego (np. w obrębie użytku zielonego), obejmujący transpirację (parowanie z komórek roślinnych) oraz ewaporację (parowanie z gruntu).

Rozróżnia się:

• ewapotraspirację aktualną (rzeczywistą)

• ewapotraspirację potencjalną - wskaźnik mówiący o tym, jak szybko mogłaby zachodzić parowanie, gdyby dostępność wody była wystarczająca.

18

Wyż baryczny, antycyklon -w meteorologii jeden z układów barycznych, obszar wysokiegociśnienia atmosferycznego, w którym najwyższe panuje w centrum układu a prądy powietrza skierowane są na zewnątrz ku obszarom o niższym ciśnieniu. Wirowy ruch mas powietrza w antycyklonie odbywa się na półkuli północnej zgodnie z ruchami wskazówek zegara.

Niż baryczny, cyklon - jeden z układów barycznych, system niżowy, w którym występują zazwyczaj układy frontalne. Nacisk jest tutaj położony na to, że niż baryczny jest zjawiskiem pogodowym, a nie po prostu obszarem niskiego ciśnienia. Wraz z przyjściem centrum niżu obserwuje się spadek ciśnienia i zazwyczaj zmianę innych parametrów, takich jak temperatura czy zachmurzenie. Wbrew potocznym oczekiwaniom wiatr w rozwiniętym (czasowo) niżu barycznym nie wieje od obszaru ciśnienia wysokiego do niskiego, lecz równolegle do linii stałego ciśnienia. W niżu wiatry wieją cyklonalnie, czyli na półkuli północnej przeciwnie do wskazówek zegara.

, Ciepły wycinek niżu - przestrzeń cieplejszego powietrza między strefami ciepłego i chłodnego frontu atmosferycznego, ulegająca stopniowej redukcji podczas okluzji. Zanik ciepłego sektora zachodzi niemal zawsze najpierw przy powierzchni gruntu, a następnie na coraz większej wysokości.

 masa powietrza - duży obszar troposfery o szczególnym pionowym uwarstwieniu termicznym, wilgotności powietrza i innych wspólnych cechach, które nabyła przez dłuższy pobyt nad określonym typem podłoża. Strefy przejściowe między masami powietrza to fronty atmosferyczne.

Przykład dla Polski: Masy powietrza arktyczno-morskie (PAm) - Masa napływająca znad Arktyki (N), wiosną i latem przynosi opady (czasem śniegu) i ochłodzenie, jesienią i zimą powoduje ochłodzenie oraz duże opady śniegu

W meteorologii okluzją nazywa się łączenie się frontów atmosferycznych w obszarze związanym z niżem barycznym.

Inwersja temperatury (inwersja termiczna lub po prostu inwersja) to w meteorologii zjawisko atmosferyczne polegające na wzroście temperatury powietrza wraz z wysokością.

Adwekcja  w meteorologii oznacza poziomy ruch, przepływ płynu (cieczy lub gazu) (np. mas powietrza), w przeciwieństwie do konwekcji, która jest ruchem pionowym. Adwekcja powoduje napływanie powietrza o odmiennych właściwościach (temperaturze, wilgotności) niż powietrze zalegające nad danym terenem. Adwekcja jest jedną z podstawowych przyczyn zmian pogody.

• stan równowagi stałej (atmosfera stabilna)
  występuje kiedy aktualny gradient termiczny jest mniejszy od wilgotno adiabatycznego (0,5 st. C / 100 m), tzn. spadek temperatury wynosi np. 0,3 st. C na 100 m wzniesienia; w takich warunkach każda paczka powietrza i tego suchego i tego wilgotnego stanie się ostatecznie chłodniejsza od otoczenia i zacznie opadać (brak warunków do konwekcji).

• stan równowagi względnej
  występuje gdy aktualny gradient termiczny jest pośredni między sucho adiabatycznym (1 st. C / 100 m) a wilgotno adiabatycznym (0,5 st. C / 100 m) - wynosi np. 0,6 st. C / 100 m. Taki stan atmosfery jest najczęściej spotykany. Wnoszenie nienasyconego powietrza w tym stanie najczęściej powoduje front atmosferyczny lub topografia terenu (góry) jeśli powietrze to jest dostatecznie wilgotne, na pewnym poziomie staje się nasycone - dochodzi do kondensacji, powstają chmury (opady). Taki proces często powoduje letnie burze i opady.

• stan równowagi chwiejnej (atmosfera niestabilna)
  występuje jeśli aktualny gradient termiczny jest większy od sucho adiabatycznego (1 st. C / 100 m), tzn. spadek temperatury wynosi np. 1,2 st. C / 100 m. Każdy blok powietrza w tym stanie atmosfery będzie się stale unosić, gdyż zawsze będzie cieplejszy od otoczenia. Taki stan atmosfery najczęściej ma miejsce w warstwie atmosfery przy powierzchni ziemi w upalny i słoneczny dzień.

Pionowy gradient temperatury - zjawisko zmiany temperatury wraz z wysokością w atmosferze a także wielkość określająca zmianę temperatury w atmosferze ziemskiej, przypadającą na jednostkę wysokości. Zazwyczaj jest wyrażany w stopniach Celsjusza na 100 metrów wysokości (°C/100 m).

Gradient ciśnienia - wielkość fizyczna określająca kierunek najszybszego przyrostu ciśnienia gazu lub cieczy, a także szybkość tego przyrostu. Wielkość ta ma fundamentalne znaczenie wmechanice płynów i dyscyplinach pochodnych, m.in. w hydrodynamice podziemnej i meteorologii, gdyż w przypadku braku niezrównoważonych sił zewnętrznych jej wartość decyduje o kierunku i szybkości przepływu płynów (np. powietrza w atmosferze lub wód podziemnych). Gradient ciśnienia jest wielkością wektorową, a jego jednostką w układzie SI jest paskal na metr (Pa/m).

Stan nasycenia

Para wodna kondensuje kiedy osiąga nasycenie w powietrzu, dla danej zawartości pary wodnej w powietrzu następuje to poniżej temperatury zwanej temperaturą punktu rosy. Kondensacja na zimnej powierzchni następuje w wyniku ochłodzenia warstwy powietrza w pobliżu tej powierzchni. W idealnie czystym otoczeniu para wodna nie kondensuje pomimo osiągnięcia stanu nasycenia, kondensujące cząsteczki pary muszą przyłączać się do istniejących w powietrzu drobin pyłów, kryształków lub kropelek wody zwanych jądrami nukleacji - innymi słowy, kondensacja pary wodnej jest nukleacją heterogeniczną. Kondensacja pary wodnej oddaje energię i powoduje ocieplenie powietrza lub powierzchni na której następuje kondensacja. (Wybaczcie nie mogłem znaleźć normalniej definicji)

Prężność pary wodnej (ciśnienie pary wodnej) - ciśnienie cząstkowe wywierane przez parę wodną zawartą w powietrzu, określane w jednostkach ciśnienia - milimetrach słupa rtęci (mm Hg) lub hektopaskalach (hPa).

19

Przez pojęcie cyrkulacji atmosfery należy rozumieć ruch zarówno dużych mas powietrza, obejmujący całą planetę lub kontynent, jak i nakładające się nań różnorodne systemy prądów powietrznych mniejszej skali. Cyrkulacja atmosfery wtstępuje wskutek niejednakowego nagrzania powieszchni Ziemi w wyniku nierównomiernego dopływu energii promieniowania słonecznego. Wynika to z faktu, że ilość energii słonecznej docierającej do określonego obszru zależy od kąta padania promieni słonecznych i jest funkcją pory roku i dnia. Różnice temperatury między powieszchnią Ziemi a atmosferą i w samej przyziemnej atmosferze, zwłaszcza między strefami małych i dużych szerokości geograficznych, wywołują różnice ciśnienia, te zaś powodują powstanie prądów powietrznych. Uśredniony, wielkoskalowy ruch powietrza atmosferycznego, odbywający się w skali całej kuli ziemskij lub kontynentu nosi naswę ogólnej cyrkulacji atmosfery. Gdyby nie ruch obrotowy Ziemi i zróżnicowanie jej powieszchni, to powietrze nagrzane w strefie międzyrównikowej, jako lżejsze niż leżące dalej od równika, wznosiło by się, górą płynęło ku biegunom równolegle do południków, tam wskutek ochłodzenia opadało i dołem wracało z powrotem do równika, płynąc także równolekle do równika. Jednak siła Coriolisa, występująca przy ruchu obrotowym Ziemi, odchyla prąd powietrza od kierunku gradientu ciśnienia. Natomiast zróżnicowanie powieszchni Ziemi i związane z nim niejednakowe nagrzwanie się, szczególnie kontynentów i oceanów, daje początek wielu nakładającym się na siebie, zamkniętym cyrkulacjom powietrza mniejszej skali - regionalnym i lokalnym, niesłychanie komplikującym planetarne prądy atmosferyczne. Schemat ogólnej cyrkulacji atmosfery można przedstawić następująco: w strefie równikowej nagrzane powietrze wznosi się do góry i część tego powietrza odpływa na północ, a część na południe.  W związku z tym w strefie równikowej powstaje pas obniżonego ciśnienia o niewielkiej prędkości wiatru dolnego nazywany pasy ciszy równikowej. Odpływające górą ne półkuli północnej w stronę bieguna powietrze równikowe pod wpływem działania siły Coriolisa odchyla swój kierunek ruchu coraz bardziej w prawo od kierunku południkowego, w skutek czego na szerokości geograficznej około 35o powietrze to przemieszcza się już równolegle do równoleżników. Powietrze płynące na półkuli południowej w stronę bieguna odchyla się w kierunku przeciwnym niż na półkuli północnej. Dzięki temu w okolicy zwrotników tworzą się zapory powietrzne utrudniające swobodny przepływ powietrza znad równika dalej ku większym szerokościom geograficznym. Powoduje to powstawanie w szerokościach zwrotnikowych na obu półkulach pasów wysokiego ciśnienia natury dynamicznej (wyżów zwrotnikowych). Wzrost ciśnienia atmosferycznego przy Ziemi w okolicy zwrotników powoduje odpływ powietrza dołem w stronę równika. Ten dolny wiatr wiejący od zwrotników do równika, nazywany pasatem, ma na półkuli północnej początkowo kierunek północny, ale pod wpływem siły Coriolisa zbacza w prawo od kierunku pierwotnego i przechodzi w wiatr północno - wschodni. Pasaty na półkuli północnej i południowej, osiągające średnio prędkość 5-8 m/s, spotykają się w pobliżu równika (linia zbieżności pasatów), jako prądy powietrza o dosyć zróżnicowanej temperaturze, tworzące tam strefę nazywaną zazwyczaj fromtem równikowym. Pionowy zasięg pasatu nie przekracza kilku klilometrów. Po zewnętrznej stronie pasów wyżów zwrotnokowych, między 35o a 65o szerokości geograficznej N i S, wiatry< początkowo sterowane ku biegunom, w skutek działania siły Coriolisa przybierają kierunek zbliżony do zachodniego (strefy wiatrów zachodnich). W szerokościach tych obserwuje się jednak częste zmiany kierunku prądów powietrznych wskutek dużej ilości przemieszczających się niżów i wyżów barycznych, dzięli którym powietrze polarne przemieszcza się na południe a zwrotnikowe na odwrót, przenika daleko na północ. Na granicy pasów wyżów zwrotnikowych i stref wiatrów zachodnich powstają strefy nazywane planetarnymi strefami frontowymi, o dużych poziomych gradientach temperatury. W strefach tych na różnych wysokościach, a szczególnie w górnej troposferze, występuje wiatr o bardzo durzej prędkości tzw. prąd strumieniowy (jet-steam). W okolicy biegunów cyrkulacja atmosferyczna związana jest z istnieniem dnia i nocy polarnej. W dolnej troposferze obszarów okołobiegunowych przeważa wschodni kierunek spływy powietrza. Układ ogólnej cyrkulacji atmosferycznej wyrażniej zaznaczają się na mapach klimatycznych, obrazujących rozkład miesięcznych lub sezonowych wartości parametrów meteorologicznych. Rzeczywisty obraz cyrkulacji atmosfery widoczny na mapach synoptycznych znacznie odbiega od przedstawionego schematu, gdyż stanowi ona ruch wypadkowy nakładających się na siebie układów cyrkulacyjnych różnej skali przestrzennej i czasowej.

20

Czynniki kształtujące klimat spowodowały na różnych obszarach Ziemi zróżnicowanie wysokości temperatur i opadów oraz ich specyficzny rozkład w ciągu roku. Umożliwiło to wydzielenie stref klimatycznych, a w ich obrębie typów klimatów.

- Strefa klimatów równikowych - charakteryzuje się średnią roczną temperaturą około 25°C, małymi (kilkustopniowymi) dobowymi i rocznymi amplitudami temperatur, roczną sumą opadów powyżej 2000 mm. Rozkład opadów wyznacza pory roku - porę suchą i deszczową. W strefie klimatów równikowych wyróżnia się klimat równikowy wybitnie wilgotny oraz podrównikowy z jedną lub dwiema porami suchymi.

- Strefy klimatów zwrotnikowych - w których średnie temperatury najcieplejszych miesięcy są wyższe niż 25°C, najzimniejszych od 10°C do 20°C. Charakterystyczne dla tej strefy są bardzo wysokie dobowe amplitudy temperatur. W dużym stopniu zróżnicowana jest również wysokość opadów: od ponad 2000 mm na obszarach monsunowych do minimalnych, poniżej 100 mm, na zachodnich wybrzeżach i w centralnych częściach kontynentów. W strefie zwrotnikowej występują klimaty: zwrotnikowy suchy (pustynny), zwrotnikowy morski i zwrotnikowy monsunowy.

- Strefy klimatów podzwrotnikowych - ze średnimi rocznymi temperaturami 10°-20°C i średnimi temperaturami najchłodniejszego miesiąca od 0°C do 10°C. Pory roku wyznaczane są przez temperatury i opady przeważające w jednej z nich. Występują tu trzy typy klimatu: śródziemnomorski, podzwrotnikowy kontynentalny suchy (pustynny) i podzwrotnikowy monsunowy.

- Strefy klimatów umiarkowanych - które dzielimy na dwie części: klimaty ciepłe i chłodne. W ciepłej części strefy średnie roczne temperatury wynoszą od 0°C do 10°C, wyraźnie zaznaczają się termiczne pory roku, a opady mogą przeważać we wszystkich porach roku. Występują tu klimaty umiarkowane: morski, lądowy, przejściowy (między morskim i lądowym) oraz monsunowy. W chłodnej części strefy średnie temperatury najzimniejszego miesiąca spadają do ok. -10°C. Wyróżnia się w niej klimaty morski i lądowy.

- Strefy klimatów okołobiegunowych - w których średnie roczne temperatury są poniżej 0°C, a temperatury najcieplejszego miesiąca poniżej 10°C - brak termicznego lata oraz występują niewielkie opady, poniżej 250 mm. W strefach okołobiegunowych wydziela się nieco cieplejszy klimat subpolarny i klimat polarny z ujemnymi temperaturami w ciągu całego roku. Klimatem astrefowym, mogącym występować we wszystkich strefach, jest klimat górski.

Klimat wywiera duży wpływ na roślinność i gleby na Ziemi. Właśnie od klimatu zależy charakter oraz tempo procesów glebotwórczych. Niektóre typy gleb występują wyłącznie w obrębie określonej strefy klimatyczno-roślinnej. Gleby takie są nazywane strefowymi, natomiast gleby, których zasięg nie ogranicza się do jednej strefy, noszą nazwę astrefowych. Ich rozmieszczenie jest związane m. in. z występowaniem w podłożu wody lub określonych typów skał.
Każda strefa cechuje się określoną florą i fauną.
W strefie lasów równikowych wilgotnych znajdują się rośliny o dużym zapotrzebowaniu na wodę. Dzięki m. in. codziennym deszczom zenitalnym rosną tam gigantyczne drzewa oraz tysiące innych gatunków różnego rodzaju krzewów, kwiatów.
Sawannę tworzą twardolistne trawy - specjalnie przystosowane, by przetrwać suche okresy - magazynują najmniejsze ilości wody. W tej strefie spotyka się również akacje i baobaby, które cechują się również zdolnością magazynowania wody.
Roślinność pustyń jest niezwykle skąpa, z powodu niewielkich opadów nie mogą rosnąć tu drzewa, a trawy występują tam, gdzie gleba zawiera trochę wilgoci. Na pustyniach żyją tzw. sukulenty - rośliny dobrze przystosowane do trudnych warunków bytowania - magazynujące wodę.
Roślinność typu śródziemnomorskiego to w większości wiecznie zielone, twardolistne zarośla, również mające zdolność magazynowania wody.
Na stepach niewielkie opady uniemożliwiają rozwój drzew.
Surowy klimat tajgi i krótki okres wegetacyjny powodują, że jej skład gatunkowy jest dosyć ubogi. Dominują w niej drzewa iglaste.
Tundrę tworzy zbiorowisko mchów, porostów i krzewinek - nie występują tam drzewa (z powodu niskiej temperatury).
Na pustyniach lodowych czasem znaleźć możemy mchy, glony, porosty. Roślinność jest tu uboga również z powodu niskiej temperatury.
Podsumowując, klimat ma ogromny wpływ na zróżnicowanie roślinności na Ziemi.

---