Neurobiologiczne podłoże procesów psychicznych i zachowań

- zarys anatomii i funkcji mózgu

Trochę historii…

• Początek naukowych badań nad mózgiem i jego rolą w procesach psychicznych - przełom XIX/XX wieku

•

• Poglądy XIX -wieczne

 teoria holistyczna (Flourens) - mózg działa jako niepodzielna całość, nie ma specjalistycznych ośrodków

 frenologia (Gall)

Frenologia

•wszelkie zdolności psychiczne mają odrębne umiejscowienie w mózgu

•mózg składa się z odrębnych “organów” odpowiedzialnych za te zdolności

•na czaszce istnieją odpowiednie wypukłości

Pozytywny wpływ frenologii na rozwój wiedzy o mózgu

•zwrócenie uwagi na lokalizację funkcji w mózgu

•zwrócenie uwagi na rolę kory mózgowej

•gromadzenie obserwacji wiążących określone uszkodzenie z określonym zaburzeniem

Organizacja czynności mózgu jest wielopoziomowa, hierarchiczna. Poszczególne funkcje realizowane są za pośrednictwem złożonych obwodów neuronalnych obejmujących różne ośrodki i struktury.

MÓZG - NARZĄDEM INTEGRUJĄCYM BIOLOGICZNE I SPOŁECZNE UWARUNKOWANIA ZACHOWAŃ I PROCESÓW PSYCHICZNYCH

•wrodzone, genetycznie zdeterminowane mechanizmy umożliwiające reagowanie na bodźce, zapamiętywanie, uczenie się, przeżywanie emocji, wykonywanie celowych ruchów

•dzięki swojej plastyczności podatny na oddziaływania środowiska - ośrodki mózgowe i obwody neuronalne wykształcają się w pełni po urodzeniu pod wpływem wpływu środowiska na rozwijający się organizm

neurotransmitery i neuromodulatory

• acetylocholina,

• monoaminy (adrenalina, noradrenalina, dopomina, serotonina)

• histamina

• aminokwasy hamujące (GABA, glicyna)

• aminokwasy pobudzające (glutaminian, asparginian)

• neuropeptydy (oksytocyna, wazopresyna, enkefaliny, endorfiny i in)

Komórki glejowe

• makroglej

• astrocyty,

• oligodendrocyty

• mikroglej,

• komórki nabłonkowe

 niezbędne dla prawidłowego rozwoju zarodkowego mózgu i rdzenia (osłonka mielinowa)

 tworzą barierę krew-mózg (izolacja, utrzymanie struktury, homeostazy jonowej i metabolicznej w tym dostępności tlenu)

 źródło prekursorów przekaźników i substancji troficznych

Istota biała - włókna otoczone osłonka mielinową, tworzy drogi nerwowe doprowadzające do innych części mózgowia (aferenty) lub odprowadzające do innych struktur lub narządów wykonawczych (eferenty). Największe skupisko - ciało modzelowate łączące obie półkule mózgu

Istota szara - komórki nerwowe i włókna bezrdzenne, największe skupisko - kora mózgowa

Układ autonomiczny

• współczulny

(+ rdzeń nadnerczy)

• przywspółczulny

Regulacja czynności narządów wewnętrznych i procesów przemiany materii w tkankach

MÓŻDŻEK

Związany z ruchami dowolnymi

kontroluje utrzymanie równowagi ciała i ruchy oczu w czasie poruszania się

bierze udział w inicjacji, planowaniu i właściwej koordynacji ruchów

Pień mózgu:

•Ośrodek kontroli oddechu i pracy serca

• Skupisko neuronów noradrenergicznych (miejsce sinawe)

• Skupisko neuronów dopaminergicznych (brzuszna nakrywka - część układu nagrody)

• Skupisko neuronów serotoninergicznych (jadra szwu)

• Twór siatkowaty (reguluje procesy wzbudzenia)

• Jądra nerwów czaszkowych

• Wzgórze (stacja przekaźnikowa na drodze do kory)

• Podwzgórze

Podwzgórze

•Regulacja podstawowych funkcji życiowych

• Ogniwo układu reagowania na stres

• Integracja aktywności autonomicznej i neurohormonalnej - adekwatna reakcja na bodźce biologicznie znaczące

Syndrom Klüver'a-Bucy

• Zanik reakcji emocjonalnych (brak lęku)

• Zmiany w hierarchii społecznej, zanik więzi społecznych

• Wzmożona eksploracja przedmiotów, często za pomocą ust (hyperorality)

• Zmiany nawyków żywieniowych (łącznie z koprofagią)

• Zanik zachowań macierzyńskich

• Hyperseksualność

Podstawową rolą ciała migdałowatego jest analiza i integracja sygnałów sensorycznych i przetwarzanie ich na bodźce biologicznie znaczące co w konsekwencji prowadzi do pobudzenia emocjonalnego.

Hipokamp

•podstawowa rola w ustalaniu i przechowywaniu asocjacji związanych z kontekstem - tworzy reprezentacje , obraz kontekstu na który składają się nie tylko poszczególne bodźce ale i związki między nimi.

• wraz z innymi strukturami przyśrodkowego płata skroniowego bierze udział w formowaniu i odtwarzaniu śladów pamięciowych o emocjach, w świadomej pamięci emocji

•myślenie abstrakcyjne

• twórcze rozwiązywanie problemów

• dostosowywanie zachowania do okoliczności

• samokontrola - „monitor moralny”

• integracja procesów afektywnych i poznawczych

OBJAWY USZKODZEŃ KORY PRZEDCZOŁOWEJ

•brak samokontroli

• impulsywność

• labilność emocjonalna

• brak umiejętności społecznych i troski o konsekwencje zachowań - zachowania nieadekwatne do sytuacji

• brak elastyczności umysłowej

• nieumiejętność planowania

• deficyty uwagi i koncentracji

• brak reakcji wegetatywnych w sytuacjach, które normalnie je wywołują

Procesy poznawcze jako mechanizm regulacji zachowania

Podstawowe procesy poznawcze

• spostrzeganie (percepcja)

• przechowywanie i odtwarzanie informacji

(pamięć)

• myślenie i rozwiązywanie problemów

• uczenie się

• język i komunikacja

Percepcja - proces aktywnego odbioru, analizy i interpretacji zjawisk zmysłowych, w których nadchodzące informacje są przetwarzane w świetle zarejestrowanej w pamięci wiedzy o otaczającym świecie”

(wg. A. Grabowska, Mózg i zachowanie, PWN 2005)

Na spostrzeganie oddziałują:

• doświadczenia osobiste

• doświadczenia kulturowe

• nastawienie

• zainteresowania

• motywy

• oczekiwania

J.Muller (1926) - poszczególne zmysły maja odrębne drogi nerwowe wyspecjalizowane w odbiorze, przewodzeniu i analizie informacji wzrokowych, słuchowych, węchowych, smakowych i czuciowych.

ale…

układy sensoryczne w mózgu, chociaż przekazują różne doznania, mają zasadniczo podobną strukturę.

•receptory (w narządach zmysłów lub zakończenia włókien nerwowych w tkankach). Przetwarzają energię specyficznego dla nich bodźca w energię elektrochemiczną. W każdym układzie są receptory wyspecjalizowane na poszczególne jakości bodźca (np. czuciowe - ból / temperatura /dotyk)

• drogi nerwowe (odrębne kanały nerwowe zapewniające segregację informacji o różnych cechach bodźca - np. barwa, ruch, kształt). Wszystkie, z wyjątkiem węchowej krzyżują się.

•jądra wzgórza (różne dla różnych modalności)

• swoiste pola kory mózgu (tzw. okolica projekcyjna)- także wyspecjalizowane w analizie różnych aspektów informacji

• obszary asocjacyjne kory

Ogólne zasady działania systemów percepcyjnych:

• Hierarchiczne przetwarzanie informacji - wyższe piętra układów sensorycznych korzystają z informacji przesłanych przez niższe i dokonują coraz bardziej skomplikowanych operacji.

•Wszystkie systemy percepcyjne współdziałają ze sobą - mózg analizuje jednocześnie informacje różnych modalności. Doznania z jednego zmysłu mogą modyfikować doznania z innego. Daje to możliwość koordynacji wrażeń płynących z różnych zmysłów i powstanie w umyśle spójnej reprezentacji świata zewnętrznego

Uwaga - mechanizm niezbędny dla powiązania w całość informacji analizowanych w różnych strukturach mózgu. Koordynuje czasowo i wzmacnia aktywność tych grup neuronów, które są zaangażowane w analizę interesujących nas elementów otoczenia. Zapewnia, że spostrzegany obraz przybiera postać obiektu o określonym znaczeniu, występującym na mniej ważnym, pomijalnym tle (wg. A. Grabowska, 2005)

Uwaga - mechanizm redukcji nadmiaru informacji (wg. E. Nęcka, 2000)

Struktury mózgowe zaangażowane w procesy uwagi:

• podkorowe - poduszka, wzgórki czworacze górne, przedmurze

• korowe - kora przedczołowa, tylna część kory ciemieniowej, dolna część kory skroniowej

Uwaga a świadomość

(pole uwagi ≠ pole świadomości)

• procesy przeduwagowe (nieświadoma obróbka bodźców prezentowanych w b. krótkim czasie) Doświadczenia Murphy i Zajonc, 1994

• czynności automatyczne vs. czynności kontrolowane

Podstawowe funkcje uwagi

• selektywność - zdolność do wyboru jednego bodźca , źródła stymulacji, lub ciągu myśli, przy pominięciu innych (cocktail-party phenomenon)

•czujność - zdolność do długotrwałego oczekiwania na pojawienie się ściśle określonego bodźca (sygnału) przy jednoczesnym ignorowaniu pozostałych bodźców (szumu)

•przeszukiwanie - proces aktywny, systematyczne przeszukiwanie pola percepcyjnego w celu wykrycia obiektów spełniających założone kryterium. Utrudniony przez dystraktory, czyli bodźce zakłócające

•kontrola czynności jednoczesnych - czynności wykonywane w tym samym czasie spowalniają się wzajemnie (tzw. psychologiczny okres refrakcji), co sugeruje, że kontrola czynności jednoczesnych polega na przetwarzaniu szeregowym, nie równoległym. Każda czynność wymaga pewnej porcji ogólnej energii mentalnej (tzw. zasoby uwagi), której ilość jest ograniczona. Dlatego nadzorowanie 2 czynności jednocześnie prowadzi do pogorszenia wskaźników wykonania przynajmniej jednej z nich, chyba, że obie są proste lub zautomatyzowane i łącznie zasoby nie przekraczają możliwości systemu. Kontrola czynności jednoczesnych wymaga skutecznego mechanizmu przełączania uwagi z jednej czynności na drugą.

Testy służące do badania procesów uwagi

•Test Ciągłego Wykonania (Continous Performance Test) - bada zaburzenia w zakresie ciągłości i selektywności uwagi i jej oporności na zakłócenia (dystraktory)

O.b. ma jak najszybciej reagować naciśnięciem klawisza „myszy”, kiedy na monitorze ukaże się ta sama sekwencja znaków dwa razy z rzędu i musi powstrzymać się od reakcji, kiedy nastepujące po sobie bodźce są różne. Ocenia się: liczbę błędnych R, liczbę R na bodźce nieistotne (fałszywie rozpoznane) [Borkowska 2002]

•Test Wykreślania Liter Bourdona

O.B. prezentuje się arkusz z ciągiem różnych liter i prosi się o jak najszybsze wykreślanie liter e i r w ciągu 3 minut. Ocenia się liczbę poprawnie wykreślonych liter, liczbę liter opuszczonych i skreślonych dodatkowo

[Borkowska 2002]

•Test czasu reakcji (RT) z Wiedeńskiej Baterii Testów Test - służy do pomiaru uwagi czasu reakcji na proste bodźce. Zdanie o.b. polega na jak najszybszym zareagowaniu (naciśnięciem na odpowiedni klawisz) na wystąpienie określonego bodźca wzrokowego lub dźwiękowego. Np. wersja S9 - pomiar czasu reakcji na prosty bodziec świetlny (żółta lampka),wersję S10 - pomiar czasu reakcji na prosty bodziec słuchowy (dźwięk). Szybkość reakcji wiąże się ze zdolnością do skupienia uwagi na wykonywanym zadaniu. Podstawowy wynik testu stanowią: mediana czasów reakcji (msek.), tzw. rozkład czasów reakcji, reakcje prawidłowe, brak reakcji.

Procesy pamięci

•Wyniki tych badań wskazują na znaczenie molekularnych mechanizmów plastyczności synaptycznej i ekspresji genów w procesach pamięci długoterminowej [Kaplan i wsp. 2003]. Wiadomo już, że procesy uczenia się i pamięci mogą powodować trwałe zmiany morfologiczne, biochemiczne i fizjologiczne w ośrodkowym układzie nerwowym [Amadio i wsp. 2004].

PAMIĘĆ

proces odpowiedzialny za zdolność organizmu do:

• kodowania

• przechowywania

• odtwarzania informacji

Pamięć nie jest procesem jednorodnym. Różne rodzaje pamięci regulowane są przez odmienne mechanizmy mózgowe

Klasyfikacja pamięci w oparciu o kryterium czasu:

 

• pamięć sensoryczna - wstępny etap kodowania informacji związany bezpośrednio z percepcją (milisekundy, kilka sekund). W zależności od modalności wyróżnia się pamięć ikoniczną (wzrokową) lub echoiczną (słuchową)

Klasyfikacja pamięci w oparciu o kryterium czasu:

 

• pamięć krótkotrwała inaczej świeża lub operacyjna (sekundy, minuty) - krótki czas przechowywania informacji, ograniczona pojemność, zwykle świadoma. Stanowi podstawę operacji umysłowych.

•pamięć długotrwała (miesiące, lata) - duża pojemność, często nieświadoma

Pamięć proceduralna

•Działa w sposób automatyczny

•Reakcje dostosowane do wymagań środowiska, reakcje te nie są świadome

•Wiedza jak - wykonywanie prostych czynności: umiejętność czytania, pisania, jazdy na rowerze

•Pamięć bodźców i reakcji

•Reakcje powstałe w skutek uczenia się S-R - proste nawyki i złożone umiejętności zautomatyzowane

Pamięć semantyczna

•Stanowi zorganizowaną wiedzę jednostki o słowach, symbolach słownych, pojęciach ich znaczeniach i relacjach tzw. wiedza o języku

•Zapis informacji na podstawie danych pośrednich, z różnych źródeł, za pomocą komunikatów językowych

•Uporządkowana wiedza pojęciowo

•Ogólne informacje o świecie związana z wykształceniem

•Aktualizacja informacji ma charakter automatyczny

•Wykorzystywana w sądzie - jako wiedza specjalistyczna np. biegli sądowi

Pamięć epizodyczna

•Zapis doznań zmysłowych - informacje o zdarzeniach, faktach związanych z naszym doświadczeniem.

•Informacje magazynowane są wg osi czasu (różne okresy życia)

•Osobiste doświadczenia - przypominanie osadzone w kontekście nastroju z różnymi dodatkowymi skojarzeniami

•Psychoterapia - wydobywanie wspomnień i reorganizacja ich w nowe systemy pamięci

•Nie jest związana z wykształceniem ogólnym związana z tzw. mądrością życiową - samoświadomość

•Wykorzystywana np. w sądzie - zeznania świadków

Podział pamięci ze względu na stopień świadomości

•pamięć świadoma (najczęściej deklaratywna). Może być dowolnie przywoływana Zaburzona po uszkodzeniach płatów skroniowych - amnezja następcza lub wsteczna, która może być też przejściowym skutkiem psychicznej traumy. U osób starszych degraduje się szybciej.

•pamięć nieświadoma (utajona). Wspomnień ukrytych nie można przywoływać dowolnie. Predysponują do podejmowania określonych zachowań w reakcji na specyficzne bodźce, powtarzanie działań, które wykonywaliśmy w przeszłości. Nie zaburzona w przypadku amnezji. Np.pacjenci amnestyczni uczą się czynności ruchowych i gier, mimo niepamięci samego faktu uczenia się.

Struktury mózgowe istotne dla procesów pamięci

• płaty skroniowe (w tym hipokamp i ciała migdałowate) -rozległe uszkodzenia prowadzą do amnezji wstecznej i następczej. Pacjent H.M.

• płaty czołowe - krytyczna rola w procesach organizacji w czasie i przestrzeni. Uszkodzenia prowadzą do zaburzeń zapamiętywania rozmieszczenia obiektów, zdarzeń w przestrzeni i czasie. Brak zaburzeń pamięci epizodycznej.

•ciała suteczkowate i wzgórze - uszkodzone w chorobie Korsakowa (alkoholicy). Głęboka amnezja wsteczna i następcza. Pamięć krótkotrwała stosunkowo dobrze zachowana.

• zwoje podstawne mózgu - uszkodzone w chorobie Parkinsona. Kluczowa rola w uczeniu się zautomatyzowanych, złożonych aktów ruchowych nie wymagających świadomej kontroli.

Pamięć operacyjna

- working memory

Zdolność do krótkotrwałego utrzymania w pamięci istotnych informacji i manipulowania nimi.
(Alan Baddeley, twórca pojęcia „pamięć operacyjna”)

Pętla fonologiczna (artykulacyjna)

•Jest systemem kontrolnym odpowiedzialnym za przetwarzanie informacji językowych. W procesie tym główną funkcje pełni tzw. bezgłośne powtarzanie, które jest niezbędne do odświeżenia zanikającego śladu pamięciowego. Ślady pamięciowe zanikają, jeżeli nie będą utrwalone poprzez powtórzenie w ciągu 2-3 sekund. Jeżeli kolejne informacje nie będą napływały, to aktualna informacja może być nadal powtarzana.

•Pojemność zależna jest od czasu. System ten ma istotny związek z nabywaniem umiejętności językowych, a według wielu autorów jest to system wykształcony przez ewolucję w trakcie rozwoju mowy.

•Badania przy użyciu PET wskazują, że przechowywanie informacji w pętli fonologicznej związane jest z aktywnością lewej części bruzdy Sylwiusza, zaś stałe powtarzanie informacji z aktywnością ośrodka Broca [Baddeley 1998, 2000, 2003].

Zapis wzrokowo-przestrzenny

•Jest odpowiedzialny za przetwarzanie dwóch typów informacji - wzrokowych i przestrzennych. Wyobrażenia wzrokowe są rodzajem informacji wzrokowej przechowywanej w pamięci długoterminowej, jednak korzystanie z nich jest możliwe w sytuacji bieżącej za pośrednictwem systemu przestrzennego. Wizualne aspekty wzoru i barwne wyobrażenia mogą angażować czynność płatów potylicznych, natomiast przestrzenne aspekty są związane z aktywnością płatów ciemieniowych.

Bufor epizodyczny

•jest podsystemem o ograniczonej pojemności magazynowania informacji, którego nadrzędną cechą jest zdolność łączenia informacji o różnym charakterze w jedną kompleksową strukturę. Pełni więc on funkcję pośrednika pomiędzy pozostałymi podsystemami pamięci operacyjnej. Zadanie jego polega na aktywnym tworzeniu, łączeniu i kojarzeniu oraz krótkotrwałym przechowywaniu wielomodalnych informacji z innych systemów, we współpracy z pamięcią długoterminową. System ten jest podstawą świadomego rozumowania [Baddeley 2000, 2003].

Centralny ośrodek wykonawczy

•Pełni funkcje nadrzędną w stosunku do pozostałych podsystemów. Rolą jego jest koordynowanie złożonych informacji z innych podsystemów, tak aby działanie jednostki było efektywne, nadzoruje przebieg złożonych zadań, wymagających przetwarzania informacji oraz wydobycia ich z pamięci długoterminowej. Czynność jego związana jest z aktywnością grzbietowo-boczną częścią kory przedczołowej mózgu.

Pamięć operacyjna jest też ściśle związana z pamięcią autobiograficzną (epizodyczną)

•Mechanizm neuronalny pamięci epizodycznej wymaga współdziałania ośrodków korowych: głównie kory przedczolowej oraz hipokampa

Testy do oceny funkcjonowania pamięci operacyjnej

•WCST (Test Sortowania Kard Wisonsin) został opracowany przez amerykańskiego badacza E.A. Bergera w 1948 roku.

•N-back do badania wzrokowej pamięci operacyjnej opracowany przez Richarda Coopolę [1999].

•TMT Test Łączenia Punktów (Trail Making Test TMT) do badania wzrokowo-przestrzennej pamięci operacyjnej [Reitain i Wolfson 1985].

•STROOP (Stroop Color-Word Interference Test) opracowany przez Stroopa w 1935.

WCST

•Osobie badanej na monitorze komputera prezentuje się cztery karty wzorcowe, na których znajduje się: jeden czerwony trójkąt, dwie zielone gwiazdki, trzy żółte krzyże, cztery niebieskie koła. U dołu ekranu pojawiają się kolejno karty (maksymalnie 128), które badany ma rozkładać według przyjętego przez komputer kryterium: koloru, kształtu i liczby elementów. Komputer nie informuje osoby badanej o aktualnie obowiązującym kryterium ani o zmianie kryterium. Rozkładania kart osoba badana dokonuje poprzez dotknięcie piórem świetlnym właściwego miejsca na monitorze lub za pomocą klawiatury.

•W ocenie bierze się pod uwagę:

liczbę popełnionych błędów perseweracyjnych

liczbę błędów nieperseweracyjnych,

liczbę poprawnie ułożonych kategorii,

procent reakcji zgodnych z koncepcją logiczną oraz

liczbę kart wykorzystanych do ułożenia pierwszej kategorii (Borkowska 2002)

N-back

•Polega on na szybkiej prezentacji bodźców wzrokowych − cyfr lub liter.

•Osoba badana musi zapamiętać cyfrę aktualnie wyświetlaną oraz cyfry, które ją poprzedzały. Zadaniem osoby badanej, w zależności od wersji testu, jest rozpoznanie, czy dany bodziec widziała bezpośrednio przed prezentowanym aktualnie (1-back), czy też dwie kolejki wcześniej (2-back). W ocenie testu bierze się pod uwagę liczbę reakcji poprawnych, błędnych oraz czas reakcji. [Coopola 1999].

Pamięć autobiograficzna (Tulving, 1972 )

Rodzaj świadomej pamięci deklaratywnej. Dotyczy zdarzeń, faktów i doświadczeń z własnego życia w trzech głównych obszarach: dotyczących; świata zewnętrznego, własnej osoby oraz relacji między sobą a światem. Zabarwienie afektywne. Istotna dla kształtowania się inteligencji emocjonalnej.

Pamięć autobiograficzna (Tulving, 1972 )

Charakter hierarchiczny - na poziomie najogólniejszym główne fazy własnego życia w stałej sekwencji, ważne zdarzenia mają dokładną lokalizację czasową, dzięki czemu mogą być punktami orientacyjnymi dla innych wspomnień.

Wpływ czasu na pamięć autobiograficzną (Berscheid, 1994)

• 2/3 wspomnień to wspomnienia z ostatniego roku

• zjawisko reminiscencji - po przekroczeniu 50 r.ż. ludzie, lepiej niż wynikałoby to z ogólnej krzywej zapominania, pamiętają zjawiska z okresu kiedy mieli od 10 do 30 lat.

•

• amnezja dziecięca - niemal całkowita niepamięć zdarzeń, które miały miejsce przed 5 r.ż.

Cogito ergo sum

Myślenie stanowi łańcuch operacji umysłowych, za pomocą których przetwarzane są informacje zawarte w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach

Proces myślenia obejmuje:

• planowanie

• przewidywanie

• ocenianie

• rozumienie

• wnioskowanie (dedukcyjne - od przesłanek do wniosków i indukcyjne - od obserwacji do wniosków)

• rozwiązywanie problemów

Podstawowe operacje umysłowe:

• analiza - myślowe rozdzielanie elementów całości

• synteza - myślowe scalanie elementów całości

• porównywanie - zestawianie różnych elementów rzeczywistości z punktu widzenia ich podobieństw i różnic

•abstrahowanie- wyróżnianie jednej właściwości przy jednoczesnym pominięciu innych

• uogólnianie - ujmowanie właściwości, cech wspólnych dla jakieś klasy rzeczy lub zjawisk, z pominięciem cech jednostkowych

Narzędzia myślenia - co kształtuje w umyśle reprezentację informacji o świecie

• słowa

• wyobrażenia

• pojęcia

Słowa - czy myślenie jest wewnętrznym monologiem?

• czasem trudno ubrać myśli w słowa

• słowa często są wieloznaczne - myśli nie

Język nie jest podstawą myślenia, choć wpływa na pewne jego aspekty np. wspomagając pamięć, pomaga śledzić bieg myśli i skutecznie je przechowywać (Kosslyn, 2006)

Wyobrażenia

• obrazy (reprezentacje) przedmiotów, scen, zjawisk pojawiające się pod ich nieobecność tzw. odtwórcze albo też nieistniejących w rzeczywistości tzw. Twórcze

Nie determinują myślenia. Gdyby tak było, myślenie abstrakcyjne byłoby niemożliwe. Pełnią funkcją podobną jak język.

Pojęcia

- reprezentacja umysłowa zawierająca opis istotnych właściwości pewnej klasy (kategorii). Np. kategoria owoców, kategoria czynności porządkowych, kategoria cech osobowości .

Mogą być konkretne i jednoznaczne (ptak) lub abstrakcyjne (moralność)

Pojęcia porządkują wiedzę, pozwalają analizować i interpretować nowe dane z perspektywy dotychczasowych doświadczeń, pozwalają wykonywać operacje myślowe na materiale symbolicznym

Strategie i sposoby rozwiązywania problemów:

Pierwszy krok - dobre określenie problemu!

Algorytm

-sekwencja działań, które wykonane metodycznie, gwarantują rozwiązanie problemu.

Może być typu:

•drzewo decyzyjne (wyobrażenie sobie stanu wyjściowego i możliwych do wyobrażenia kroków, ocena konsekwencji każdego kroku)

•dekompozycja problemu (rozłożenie na problemy bardziej szczegółowe)

Heurystyka

- podejście umożliwiające rozwiązanie problemu w rozsądnym czasie i przy niezbyt dużym nakładzie sił, ale nie gwarantujące go

Najczęściej stosowane heurystyki

• „byle bliżej”

• postępowanie wstecz

• ukonkretnianie problemu

• rozumowanie przez analogię

Heurystyka „byle bliżej”

- Wybieranie takich kroków postępowania, które w największym stopniu przybliżają nas do celu

Heurystyka podziału na elementy

- podział problemu na mniejsze, które są kolejno rozwiązywane

Heurystyka „ukonkretnianie problemu”

- konkretyzacja problemu np. wyobrażenie sobie konkretnej figury geometrycznej, na której rozwiązuje się problem, a potem sprawdzanie czy da się to uogólnić na inne figury. Użyteczna przy problemach abstrakcyjnych.

Heurystyka „rozumowanie przez analogię”

- Przenoszenie rozwiązania z innej, podobnej klasy problemów np. w leczeniu

Rozwiązywanie przez wgląd

(nagły przebłysk)

• Przełamanie wytworzonego nastawienia, spostrzeżenie problemu w innym świetle. Procesy prowadzące do wglądu zachodzą nieświadomie. Bywa następstwem metody prób i błędów

Od czego zależy łatwość rozwiązywania problemów?

• wiedza w danej dziedzinie

• opanowanie reguł poprawnego myślenia

• znajomość heurystyk

UCZENIE SIĘ

Proces prowadzący do zmian w zachowaniu. Dokonuje się na podłożu indywidualnego doświadczenia. Jest możliwy dzięki pamięci czyli przechowywaniu śladów tego doświadczenia (wg.Włodarski, 1998)

Klasyfikacja rodzajów i form uczenia się

(wg. Sadowski, 2005)

• uczenie się percepcyjne

• uczenie się asocjacyjne

• habituacja

Uczenie się percepcyjne

- polega na zapoznawaniu się z cechami przedmiotów, ludzi, zjawisk, z topografią środowiska jedynie na podstawie informacji sensorycznej. Skutkiem uczenia się percepcyjnego - pamięć rozpoznawcza czyli zdolność rozpoznawania uprzednio widzianych bodźców.

Uczenie się asocjacyjne

- polega na tworzeniu się związków (asocjacji) między bodźcami lub bodźcem a reakcją.

Może się odbywać:

• metodą prób i błędów

• przez wgląd

• przez naśladowanie

Warunkowanie

- forma uczenia się asocjacyjnego. W toku warunkowania wytwarzają się odruchy nabyte (w odróżnieniu od wrodzonych) powstające w określonych warunkach w konfrontacji organizmu ze środowiskiem.

Warunkowanie klasyczne

-badania Iwana Pawłowa

• Odkryte przy okazji badań nad

trawieniem (początek XX w.)

• ślina wydziela się nie tylko pod wpływem pokarmu w jamie ustnej, ale już na sam jego widok

• dalsze badania - ślinienie się może wywołać jakikolwiek bodziec np. dźwięk, jeśli jest wielokrotnie kojarzony z bodźcem bezwarunkowym (pokarm)

Podstawa warunkowania klasycznego

- tworzenie się asocjacji między początkowo obojętnym bodźcem otoczenia z czynnikiem biologicznie znaczącym. Bodziec pierwotnie obojętny musi wielokrotnie poprzedzać bezwarunkowy (BB) aby stać się warunkowym (BW) i wywoływać reakcję warunkową (RW).

Warunkowanie klasyczne w życiu codziennym i praktyce

w psychoterapii np. systematyczna desensytyzacja

• w terapii uzależnień (awersja smakowa)

• w reklamie

np. slogany polityczne

+

atrakcyjne bodźce

=

lepszy odbiór sloganów

Warunkowanie instrumentalne

- polega na skojarzeniu reakcji ze wzmocnieniem. Określona forma zachowania utrwala się (lub nie występuje) jeśli jej konsekwencją jest nagroda (lub kara).

Prawo efektu Thorndike'a

„Zachowania prowadzące do zadowalającego stanu rzeczy będą z większym prawdopodobieństwem powtarzane.”

Wzmocnienie w warunkowaniu instrumentalnym:

• pozytywne (związane z popędami apetytywnymi) lub negatywne (związane z popędami awersyjnymi)

• pierwotne (z natury wzmacniające) lub wtórne (nie zaspakajają bezpośrednio potrzeb biologicznych)

Wzmocnienie w warunkowaniu instrumentalnym:

• natychmiastowe (zaraz po pożądanym zachowaniu) lub odroczone

• ciągłe (po każdej reakcji) lub częściowe (uczy się wolniej, ale bardziej odporne na wygaszanie)

Habituacja

- zmniejszanie się i zanik reakcji na często powtarzający się bodziec. W życiu człowieka pełni rolę zarówno pozytywną (nie reagujemy na bodźce nieistotne, kierujemy uwagę na ważne) jak i negatywną (monotonna jazda samochodem)

Uczenie się społeczne

- teoria A. Bandury, lata 60 XX w.

Proces uczenia się zachodzi także przez obserwację i naśladowanie innych (modelowanie). Odbywa się w kontekście społecznym. Nie wymaga bezpośredniego wzmocnienia

Język i komunikacja

JĘZYK

System znaków oraz reguł posługiwania się nimi. Jest nośnikiem znaczeń. Stanowi narzędzie komunikacji wspólne większym lub mniejszym zbiorowościom ludzkim - dynamicznie zmieniający się element kultury (nowe znaki językowe) :-)

JĘZYK

stanowi zamknięty zbiór symboli i reguł leżących u podstaw wytwarzania i odbierania mowy

JĘZYK - symbole  

• foniczne (fonemy=głoski, w pisaniu -litery)

• leksykalne (słowa)

• morficzne (fleksja=odmiana)

• frazeologiczne (zwroty)

• prozodyczne (akcent, melodia, intonacja)

Drogi przekazu informacji językowej:

• mówienie

• pisanie

• sygnalizowanie stanowiące transpozycję systemu fonicznego na:

• układ graficzny (alfabet Braille'a)

• układ palcowy (język migowy)

MOWA

werbalne porozumiewanie się ludzi z użyciem konkretnych aktów językowych (dźwiękowych, graficznych lub migowych). Uniwersalna biologicznie uwarunkowana właściwość gatunku ludzkiego.

Filogeneza języka dźwiękowego

 

Początki (protojęzyk) - Homo erectus (500 000 lat temu), związane z wytwarzaniem i używaniem narzędzi oraz kontrolowanego używania ognia

Mowa dźwiękowa, zbliżona do współczesnej, podlegająca prawom rozwoju kulturowego - Homo sapiens (150 000-100 000 lat temu)

Czy istnieje „okres krytyczny” dla nabywania języka?

• znaczne zwiększenie liczby dendrytów w neuronach okolicy Broca (m.12 a 24 mies. życia)

• łagodniejsze konsekwencje uszkodzenia mózgu u dzieci młodszych niż starszych (przed 10 rokiem życia - restytucja mowy jest regułą)

•trudności w funkcjonowaniu językowym u dzieci deprywowanych lingwistycznie i socjalnie (Gennie)

• sprawność w opanowaniu drugiego języka obniżona z wiekiem

Restytucja języka

po uszkodzeniach lewej półkuli lub deprywacji lingwistycznej możliwa jest dzięki plastyczności mózgu. Następuje reorganizacja mózgowej reprezentacji mowy - funkcje przejmuje prawa półkula.

Język obcy

nabyty we wczesnym dzieciństwie - lewa półkula. (badania nad Papuasami - typowa lewopółkulowa reprezentacja u osób które osiedliły się w Australii przed 8 r.ż., specjalizacja prawopółkulowa 9-12 r.ż.)

Badania (fMRI) pokazują, że opanowanie GRAMATYKI obcego języka poza wczesnym dzieciństwem silnie angażuje korę przedczołową i pamięć roboczą

Badania nad dwujęzycznością (Johnson i Newport, 1989)

Wymowa dzieci azjatyckich przybyłych do USA

• przed 6 r.ż. - u 70% nie różni się od wymowy Amerykanów

• 7-12 r.ż. - nie u różni się u 40%

• Po 19 r.ż. - nie różni się zaledwie u 13%

Czy małpy mogą mówić?

• mowa dźwiękowa jest niemożliwa ze  względu na budowę anatomiczną narządów artykulacji

• wieloletni trening instrumentalny języka migowego pozwala na opanowanie pojęć (inf. semantyczna), bez reguł gramatycznych (szympansica Washoe- badania R.B. Garder)

Komunikacja niewerbalna

• ekspresja mimiczna

• język ciała (gesty, postawa)

• tembr i wysokość głosu

• posługiwanie się przestrzenią (zachowanie dystansu)

Uniwersalna międzygatunkowo i kulturowo ekspresja mimiczna

•strach

• gniew (agresja)

• wstręt

• radość

• smutek

• zdziwienie

Specyficzna kulturowo komunikacja niewerbalna

• akty proksemiczne - np.dystans osobniczy mniejszy w kulturach śródziemnomorskich

• gesty o specyficznym znaczeniu (emblematy) - np. potakiwanie w kulturze zachodnioeuropejskiej = przeczenie w kulturze płd-wsch (Turcja, Bułgaria)

• cisza (brak zachowań werbalnych i niewerbalnych) - może być wyrazem szacunku lub obrazy czy wrogości

Prozodia (Monrad-Krohn, 1947)

• prozodia lingwistyczna (akcenty)

• prozodia emocjonalna

• prozodia intelektualna (subtelne znaczenie wypowiedzi)

• prozodia nieartykułowana (chrząkanie, wzdychanie)

Komunikacja niewerbalna

trudniej poddaje się świadomej kontroli. Niespójność gestów i mimiki z przekazem językowym stanowi istotny sygnał w

kontaktach interpersonalnych.

Wiele danych klinicznych i eksperymentalnych wskazuje na rolę prawej półkuli w komunikacji niewerbalnej

INTELIGENCJA

INTELIGENCJA

• zdolność przystosowania się do okoliczności dzięki dostrzeganiu abstrakcyjnych relacji, korzystaniu z uprzednich doświadczeń i skutecznej kontroli nad własnymi procesami poznawczymi (E.Nęcka, 2000)

Pomiar inteligencji

• pierwsze testy inteligencji (Francja pocz.XX w - A.Binet&T.Simon). Wiek umysłowy oceniany poziomem wykonania zadań dla wieku życia.

• Test Ravena, Analityczny Test Inteligencji (AIT), Test Mozaiki i in.

• Skala inteligencji dla dorosłych (WAIS) i dla dzieci (WISC) D.Wechslera (lata 60 XX w) . obecnie powszechnie używany

Test Wechslera

składa się z dwóch skal

:

• werbalnej ( kompetencje językowe, wiadomości, rozumienie norm i wartości, arytmetyka)

• wykonaniowej ( uzupełnianie obrazków, porządkowanie, układanki)

Polska adaptacja WAIS-R (PL) i WISC-R (PL)

- znormalizowany pod względem

psychometrycznym i kulturowym na podstawie wersji z r 1981

Iloraz inteligencji (II) ang. Intelligence Quotient (IQ)

•koncepcja II (W.Stern) - pierwotnie iloraz wieku umysłowego i wieku życia

• definiuje poziom inteligencji przez porównanie wyniku osoby badanej ze średnią wyników w tej samej grupie wiekowej. Średni IQ=100

Koncepcja wielu inteligencji (H.Gardner, 1999).

• inteligencja językowa -biegłe posługiwanie się językiem (dziennikarze, prawnicy)

• inteligencja przestrzenna -zdolność dokonywania operacji poznawczych na danych przestrzennych (chirurdzy, architekci)

• inteligencja muzyczna- zdolność „czucia” i komponowania muzyki (muzycy, inżynierowie dźwięku)

•inteligencja logiczno-matematyczna - zdolność posługiwania się abstrakcyjnymi symbolami

• inteligencja cielesno-kinestetyczna - zdolność „czucia” i planowania sekwencji ruchów (tancerze, gimnastycy)

• inteligencja intrapersonalna - zdolność rozumienia samego siebie (duchowni)

•inteligencja interpersonalna -zdolność rozumienia innych ludzi i interakcji społecznych

• inteligencja przyrodnicza -zdolność uważnej obserwacji

• inteligencja egzystencjalna - zdolność zadawania pytań dotyczących bytu, śmierci, sensu egzystencji

Koncepcja wielu inteligencji

Wykonywanie większości zawodów wymaga połączenia różnych typów inteligencji. Każdego można scharakteryzować za pomocą profilu inteligencji ukazującego niektóre jej typy rozwinięte bardziej niż inne. Osiągnięcie życiowego sukcesu wymaga dopasowania profilu do zawodowych planów

Koncepcja inteligencji R. Sternberga (1988)

• inteligencja analityczna (klarowne wyrażanie myśli, rozumienie zadań, rozwiązywanie problemów matematycznych)

• inteligencja praktyczna (sposoby rozumowania wykorzystywane podczas zadań codziennego życia)

• inteligencja twórcza (sposoby rozumowania warunkujące oryginalne i nowe rozwiązania)

Koncepcja inteligencji R. Cattela (1986, 1996)

• inteligencja skrystalizowana (umiejętne wykorzystywanie wiedzy). Wzrasta wraz z wykształceniem.

• inteligencja płynna (tworzenie nowych rozwiązań problemów). Obniża się z wiekiem.

Koncepcja inteligencji Ch. Spearmana (1927)

•dodatnie korelacje zachodzące między wynikami rożnych testów zdolności umysłowych wskazują na istnienie generalnej zdolności intelektualnej leżącej u podstaw innych zdolności (czynnik g). Wysokość IQ = czynnik g.

•zdolności specjalne (czynnik s) związane z wykonywaniem zadań wymagających specyficznych rodzajów przetwarzania informacji

Inteligencja emocjonalna (D. Goleman, 1995)

Zdolność rozumienia i skutecznego regulowania

emocji.

Inteligencja emocjonalna (D. Goleman, 1995)

Jej podstawą są następujące zdolności:

• znajomość własnych emocji (samoświadomość)

• panowanie nad emocjami niezbędne do kontroli impulsów

• automotywacja (podstawowy warunek wytrwałości i samokontroli)

•rozpoznawanie cudzych emocji (empatia)

• podtrzymywanie relacji z innymi

• wiedza dotycząca emocji innych ludzi wobec nas

• umiejętność kierowania emocjami innych

Inteligencja społeczna (D. Goleman, 2006)

- umiejętność wchodzenia w związki społeczne i utrzymywania ich.

• świadomość społeczna (wyczucie wewnętrznego stanu innej osoby, zrozumienie jej uczuć i myśli, pojmowanie złożonych sytuacji społecznych)

• sprawność społeczna (opiera się na świadomości społecznej, pozwala na efektywny przebieg interakcji)

Świadomość społeczna

• empatia pierwotna (współodczuwanie, wychwytywanie niewerbalnych sygnałów emocji)

• dostrojenie (uważne słuchanie, .dostrajanie się. do drugiej osoby

• trafność empatyczna (rozumienie myśli, uczuć i intencji drugiej osoby)

• poznanie społeczne (wiedza o tym jak funkcjonuje świat społeczny)

Sprawność społeczna

• synchronia (gładki przebieg kontaktu na płaszczyźnie niewerbalnej)

• autoprezentacja (przekonujące przedstawianie siebie)

• wpływ (kształtowanie wyniku interakcji społecznych)

• troska (dbanie o potrzeby innych i działanie w zgodzie z nimi)

Wszystkie badania dotyczące inteligencji koncentrują się na IQ, a to wskaźnik ograniczony!

- badania adopcyjne

• IQ adoptowanego dziecka koreluje silniej z IQ jego biologicznej matki

• korelacja dwojga homozygotycznych bliźniąt wychowanych w rożnych domach silniejsza niż bliźniąt heterozygotycznych

• gdy IQ dzieci adoptowanych i biologicznych wychowanych w jednej rodzinie są skorelowane dodatnio, to gdy dorastają ta korelacja zanika

Badania pokrewieństwa genetycznego i IQ

im więcej wspólnych genów tym wyższa korelacja IQ

Niezależnie od podobieństwa genetycznego, dzieci wychowywane razem, we wspólnym środowisku, są bardziej do siebie podobne pod względem IQ niż dzieci wychowywane oddzielnie.

Środowiskowe i genetyczne uwarunkowania inteligencji pozostają w silnych i złożonych interakcjach.

Upośledzenie umysłowe

IQ poniżej 70 od dzieciństwa + utrudnione funkcjonowanie w życiu codziennym

Upośledzenie umysłowe

• zespół Williamsa ( współwystępowanie upośledzenia umysłowego i „wysp geniuszu”)

• zespół Downa (anomalia genetyczna, dodatkowy 21 chromosom, co uniemożliwia neuronom prawidłowy rozwój)

• zespół kruchego chromosomu X (dziedziczna skaza genetyczna, dwukrotnie częściej dotyka mężczyzn, w kolejnych pokoleniach zaburzenia coraz poważniejsze)

• towarzyszy autyzmowi

Upośledzenie umysłowe

• może wynikać z niedorozwoju mózgu płodu

• FAS

• zakażenia HIV

• niedożywienia i chorób matki

• urazów okołoporodowych, wcześniactwa

• chorób wczesnodziecięcych powodujących uszkodzenie mózgu

Wartości IQ dla upośledzenia umysłowego (wg. DSM-IV)

• lekkie: 50-55 do 70

• umiarkowane: 35-40 do 50-55

• znaczne: 20-25 do 35-40

• głębokie: poniżej 20-25

Wybitnie uzdolnieni

 IQ powyżej 135, najczęściej 150-180 punktów

Wybitnie uzdolnieni

 

cudowne dzieci wybitnie uzdolnione w jednej dziedzinie, w pozostałych przeciętne

(95% badanych dzieci silna dysproporcja między zdolnościami matematycznymi a werbalnymi, Benbow i Minor, 1990)

MOTYWACJA i EMOCJE

Motywacja

Ściśle związane z emocjami mechanizmy sterujące zachowaniem ukierunkowanym na realizację potrzeb:

• biologicznych (popędy)

• psychospołecznych

moveo (łac) wprawiać w ruch, skłaniać organizm do działania

Instynkt

- odziedziczona skłonność do zorganizowanych, niezmiennych, zrytualizowanych reakcji na określone bodźce.

Pocz. XX wieku próby wyjaśnienia ludzkich motywacji za pomocą teorii instynktu (Mc Dougall, Freud)

Podstawowe, biologicznie motywowane zachowania służą utrzymaniu homeostazy (równowagi fizjologicznej)

Brak równowagi wyzwala popęd motywujący organizm do jej przywrócenia (głód, pragnienie, termoregulacja).

Niektóre popędy biologiczne nie służą utrzymaniu homeostazy, choć są ściśle zależne od stanu wewnętrznego organizmu (hormony płciowe, hormony stresu).

Kluczowe dla przetrwania jednostki (samoobrona, ochrona terytorium) lub gatunku (popęd seksualny, opieka nad potomstwem).

Popęd seksualny

• niezwiązany z homeostazą, niezbędny dla przetrwania gatunku, nie jednostki

• może być wzbudzony przez każdy bodziec

• wzbudzenia popędu seksualnego poszukuje się równie aktywnie, jak jego redukcji

• motywuje szeroki zakres zachowań i procesów psychicznych

Motywowane działania składają się z następujących faz:

• pobudzenie

• ukierunkowanie wysiłku na określony cel

• zorganizowanie pojedynczych reakcji w zintegrowany wzorzec

• podtrzymywanie aktywności i/lub modyfikowanie jej aż do spełnienia celu (redukcji popędu, uzyskania nagrody)

Potrzeby psychiczne i społeczne

• kompetencji

• autonomii

• aprobaty społecznej

• dominacji i kontroli

• przynależności

• osiągnięć

• poznania

• + wiele innych

Motywacja hedonistyczna (P.T. Young, 1961)

 

Dążenie do doświadczenia pozytywnego, a unikanie negatywnego jest podstawową motywacja organizmów żywych

Działania ludzkie w większości maja charakter polimotywacyjny - sterowane są przez więcej niż jedną motywację.

• motywacje symultaniczne (wiele działa równocześnie)

• motywacje hierarchiczne (jednej motywacji podporządkowane inne)

Konflikt motywacyjny

• konflikt dążenie-dążenie (krótki urlop w górach czy nad morzem)

• konflikt unikanie-unikanie (areszt czy grzywna)

• konflikt dążenie-unikanie („i chciałabym i boję się”)

Problem motywacji w głównych systemach teoretycznych psychologii

•podejście ewolucyjne (etologia i socjobiologia)

• psychodynamiczna teoria motywacji

• behawiorystyczna teoria motywacji

• motywacja w psychologii humanistycznej

• poznawcze koncepcje motywacji

• topologiczna koncepcja motywacji

Podejście ewolucyjne - nurt etologiczny (K.Lorenz, N.Tinbergen, I.Eibl-Eibesfeldt).

Główne pojęcia - instynkt i bodźce wyzwalające ukierunkowane zachowanie. Uruchomienie zachowania wynika z interakcji siły instynktu i siły bodźca wyzwalającego. Im silniejszy instynkt tym słabszy bodziec uruchamia zachowanie - zasada podwójnej kwantyfikacji

Podejście ewolucyjne - nurt socjobiologiczny (E.Wilson, R.Dawkins)

Podstawowy motyw rządzący wszelkimi zachowaniami organizmów żywych- replikacja genów.

Socjobiologia koncentruje się na strategiach rozpowszechniania genów - agresja, dominacja, dobór partnera, altruizm

Psychodynamiczna teoria motywacji

(S.Freud)

Teoria redukcji napięcia związanego z

działaniem popędów.

Podstawowe założenia:

• wszelkie zachowania są zdeterminowane

• źródłem zachowań jest energia psychiczna (?)

• zachowaniem rządzą wrodzone instynkty (popędy)- życia czyli seksualny, przeżycia np.głód, popęd śmierci

• motywy zachowania są nieświadome

Behawiorystyczna koncepcja motywacji (C.Hull, 1952, K.Spence, 1960)

Podstawowe pojęcia:

• popęd (drive)

• podnieta (incentive)-czynnik motywujący

• wzmocnienie (reiforcement)

Behawiorystyczna koncepcja motywacji (C.Hull, 1952, K.Spence, 1960)

Motywacja ma swe źródło w walce o byt.

Każda deprywacja lub zagrożenie popęd zachowanie wzmocnienie czyli redukcję popędu.

Ośrodki samodrażnienia w mózgu-badania Oldsa i Milnera.

Psychologia humanistyczna (A.Maslow, 1971)

Odnosi się tylko do człowieka.

Hierarchia potrzeb od fizjologicznych (potrzeby niedoboru) , które zapewniają przetrwanie, po potrzeby wyższego rzędu włącznie z samorealizacją (potrzeby wzrostu), które zapewniają adaptację społeczną i rozwój.

Hierarchia potrzeb (A.Maslow)

Potrzeby

Samorealizacji

Potrzeby estetyczne

Potrzeby poznawcze

Potrzeby szacunku

Potrzeby przynależności

Potrzeby bezpieczeństwa

Potrzeby fizjologiczne

Hierarchia potrzeb Maslow'a - zastrzeżenia

• kolejne poziomy hierarchiczne nie są wyraźnie oddzielone (z badań)

• znaczenie potrzeb różne w różnych kulturach (z badań)

• teoria nie wyjaśnia różnych zjawisk np. dlaczego ludzie angażują się w wojny

Poznawcze koncepcje motywacji

inspirowane teorią dysonansu poznawczego (L. Festinger 1957).

Źródłem motywacji zachowania jest przetwarzanie informacji.

Poznawcze koncepcje motywacji

inspirowane teorią dysonansu poznawczego (L. Festinger 1957).

Najważniejsze poznawcze mechanizmy motywacji:

• ciekawość poznawcza (związana z preferencją nowości)

• oczekiwania (co będzie konsekwencją działania). Wyższe oczekiwania wyższa motywacja lepsze osiągnięcia wyższa satysfakcja

• aspiracje (myślenie pozytywne zakładające sprawstwo)

• fantazje i marzenia („pragnę, aby zdarzyło się „x”)

Poznawcze koncepcje motywacji

inspirowane teorią dysonansu poznawczego (L. Festinger 1957).

Najważniejsze poznawcze mechanizmy motywacji:

• różne formy niezgodności poznawczej (dysonans poznawczy - niezgodność między danymi poznawczymi). Jest źródłem przykrości i uruchamia motywację do usunięcia jego źródeł.

Może być:

• percepcyjny (niezgodność miedzy 2 informacjami)

• dysonans m. przekonaniami a zachowaniem

• dysonans m. opiniami własnymi a cudzymi

Motywacja w psychologii topologicznej (K. Lewin, 1936)

Czynnikiem uruchamiającym zachowania są siły działające w polu psychologicznym (człowiek i jego środowisko). Siły (napięcia) mogą być wewnętrzne (wynikające z potrzeb jednostki) lub zewnętrzne (wynikające ze sformułowanych wobec jednostki oczekiwań lub warunków środowiska). Mają pozytywną (dążenie „do”) lub negatywną („od”) walencję, która kierunkuje zachowania.

EMOCJE

Emocje stanowią jeden z czynników adaptacyjnych regulujących zachowanie. Towarzyszą wzbudzaniu i zaspokajaniu popędów, służą komunikacji społecznej i są podstawowym wymiarem temperamentu i osobowości

Ekspresja emocji

• zmiany hormonalne, wegetatywne i behawioralne w odpowiedzi na bodźce znaczące

Przeżywanie emocji

• subiektywne, świadome doświadczanie określonych, przyjemnych lub przykrych, doznań i stanów

Karol Darwin - początek badań nad biologicznymi mechanizmami emocji

„O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt”, 1873. Podwaliny badań na zwierzętach.

• wzorce emocjonalne są dziedzicznymi, wrodzonymi reakcjami, których użyteczność potwierdziła się w trakcie ewolucji

• mechanizmy ruchowo-mięśniowe poprzez które człowiek wyraża swoje emocje są takie same jak u udomowionych ssaków

Obwodowa („trzewna”) teoria emocji Jamesa i Langego (koniec XIX w)

jako pierwsza zwraca uwagę na związek emocji z reakcjami wegetatywnymi, ale główne tezy nieprawdziwe:

• zmiany fizjologiczne nie są następstwem emocji, ale ich źródłem

• dopiero percepcja tych zmian wywołuje stany subiektywne

• zmiany fizjologiczne są odrębne dla każdego rodzaju emocji

Dlaczego teoria Jamesa- Langego nie jest słuszna?

• sympatektomia (przecięcie nerwów współczulnych) nie eliminuje emocji

• sztuczna stymulacja narządów wewnętrznych (iniekcja adrenaliny) wywołuje emocje „pozorne” (czuję się jak gdybym się bał)

• różnym emocjom towarzyszą podobne zmiany fizjologiczne

Teoria Cannona-Barda (lata 20. XX w.) w opozycji do teorii Jamesa-Langego

Pobudzenie organizmu i doświadczanie emocji następuje równocześnie, bo zmiany fizjologiczne zachodzą zbyt powoli by stać się źródłem emocji. Kluczowa struktura - wzgórze generujące stan pobudzenia. Jednocześnie świadome doznanie emocji zarejestrowane w korze.

Teoria emocji Papeza (lata 30. XX w.)

- pierwsza teoria kompleksowa na

podstawie danych anatomicznych, klinicznych i eksperymentalnych. Stany emocjonalne są wynikiem działania czynnika obwodowego (impulsy z ekstero i interoreceptorów) i ośrodkowego (powstającego w korze). Przeżywane świadomie i zależne od procesów poznawczych

Teoria emocji Papeza (lata 30. XX w.)

-substrat anatomiczny emocji wg. Papeza = krąg neuronalny obejmujący:

• korę

• zakręt obręczy (doświadczanie emocji)

• podwzgórze (centrum emocji dośw. Hessa i Barda)

• wzgórze

• sklepienie i hipokamp

Układ limbiczny (Mc Lean, 1952)

jako substrat anatomiczny emocji.

Obejmuje krąg neuronalny Papeza poszerzony o

• ciało migdałowate,

• przegrodę i

• struktury śródmózgowia.

Relacje procesów poznawczych i emocjonalnych

• emocje powstają przy udziale procesów poznawczych (teorie poznawcze - R.Lazarus, N.Frijda)

Ocena poznawcza może mieć charakter automatyczny (nieświadomy) lub kontrolowany (P.Ekman)

Impulsywne emocje powstają na zasadzie odruchu (sygnał bezpośrednio ze wzgórza do ciała migdałowatego, które uruchamia reakcję), inne przy udziale interpretacji poznawczej - kora, zakręt obręczy, hipokamp (J. Le Doux)

Emocje powstają z udziałem obwodów neuronalnych zaangażowanych zarówno w poznawcze jak i afektywne przetwarzanie informacji

Teoria dwuczynnikowa (Schachter i Singer, 1962)

Rodzaj doświadczanych emocji zależy od interpretacji osoby doświadczającej tego stanu. Emocja składa się z atrybucji (przypisania) pobudzenia do sytuacji emocjonalnej.

Relacje emocje/poznanie - jak emocje wpływają na procesy poznawcze?

Emocje wpływają na wszystkie funkcje poznawcze w zależności od siły i

znaku usprawniając je lub dezorganizując (Prawo Yerkesa-Dotsona,

Psychoanalityczna teoria wyparcia)

Relacje emocje/poznanie - jak emocje wpływają na procesy poznawcze?

• Bodźce emocjonujące są lepiej zapamiętywane (pamięć jawna, opisowa), co jest skutkiem działania adrenaliny - doświadczenie McGough

• Emocje odgrywają ważną rolę w pamięci utajonej (warunkowanie strachu, pamięć emocjonalna)

Relacje emocje/poznanie - jak emocje wpływają na procesy poznawcze?

• Emocje ukierunkowują uwagę, stąd zasada zgodności (G.Bower)= nastrój aktywizuje związane z nim materiały pamięci czyli łatwiejsze przypominanie treści zgodnych z nastrojem, ale

• nastrój neutralny i negatywny sprzyja metodycznemu trybowi przetwarzania informacji (zwracamy uwagę bardziej na rzetelność i istotność argumentacji)

• nastrój pozytywny odwrotnie - tryb uproszczony (koncentrujemy się bardziej na formie i nadawcy komunikatu niż na treści)

Relacje emocje/poznanie - jak emocje wpływają na procesy poznawcze?

•Emocje mogą też drenować zasoby uwagi, pogarszając pamięć operacyjną (np. osoby depresyjne gorzej funkcjonują poznawczo z powodu ruminacji emocjonalnych)

Czy istnieją emocje podstawowe?

• ekspresja mimiczna jako kryterium klasyfikacji

• podejście ewolucyjne

• podejście prototypowe

Podejście oparte o założenie uniwersalności ekspresji

Emocje podstawowe to te, których ekspresja jest wytworem ewolucji. Wzorzec ekspresji jest więc wrodzony (doświadczenia Eibl-Eibesfeldta i Steinera) i ma ponadkulturowy charakter

Ekman i Friesen (1971) - badania nad plemieniem Fore z Nowej Gwinei

potwierdziły hipotezę o uniwersalności ekspresji emocji radości, złości, smutku, wstrętu, zaskoczenia i strachu, uznanych zatem za podstawowe.

Podejście ewolucyjne

Emocje podstawowe - to te, które obserwuje się na różnych poziomach filogenezy i które mają znaczenie adaptacyjne dla jednostki i gatunku (Plutchik 1980)

Wielowymiarowy model emocji wg Plutchika (za Kucharska -Pietura, Klimkowski 2002 s. 34)

Prototypowy wzór adaptacyjny

Emocje podstawowe

Przyjęcie- spożycie pokarmu, wody

akceptacja

Odrzucenie- procesy wydzielania, wymioty

wstręt

Zniszczenie- usunięcie ograniczeń na drodze do satysfakcji

złość

Ochrona- odpowiedź na ból czy strach przed bólem

strach

Reprodukcja- zachowania seksualne

radość

Deprywacja- utrata kontaktu z przyjemnym przedmiotem

smutek

Orientacja- odpowiedź na kontakt z przedmiotem nowym czy nietypowym

zaskoczenie

Poszukiwanie- aktywność badanie otoczenia

Zaciekawienie

Podejście prototypowe

Emocje podstawowe czyli prototypowe to te, które są wymieniane najczęściej i najszybciej w odpowiedzi na pytanie o pojęcie emocji - miłość, strach, złość, smutek, szczęście. Rzadko - wstręt.

Ludzie posiadają zestaw emocji stanowiący integralną część ich natury i wyrażanych w uniwersalny sposób. Badania neurobiologiczne potwierdzają istnienie odrębnych ośrodków regulujących emocje negatywne i pozytywne. Nie ma zgodności ani co do liczby emocji podstawowych ani co do jednoznaczności kryteriów klasyfikacyjnych

Emocje negatywne (awersyjne) strach vs. lęk

STRACH

• reakcja na realne zagrożenie

LĘK

• reakcja na zagrożenie wyimaginowane, nieokreślone

• nadmierny strach

• strach, który nie znalazł ujścia

•

Strach i lęk jako model do badań emocji negatywnych

osiowy symptom wielu psychopatologii (fobie, depresje, panika, zespół pourazowy, uzależnienia)

• dostępne jako przedmiot studiów eksperymentalnych (ekspresja uniwersalna gatunkowo i kulturowo)

• liczne sposoby eksperymentalnego wywoływania i mierzenia (u zwierząt lab. - zabiegi chirurgiczne, elektrostymulacja, środki farmakologiczne, izolacja socjalna, warunkowanie)

Strach i lęk aktywuje motywację obronną poprzez tzw. mózgowy system obronny, wywołując różne strategie behawioralne (ucieczka, znieruchomienie, atak defensywny, krzyk)

Strach i lęk w swojej podstawowej formie istnieje u wszystkich zwierząt. Zaprogramowany przez ewolucję do radzenia sobie z niebezpieczeństwem, wykształcony po to by organizm mógł przetrwać

Kora przedczołowa

„strażnik ludzkich emocji”

Odgrywa istotną rolę w regulacji emocji niezależnie od ich znaku

Hipoteza walencji (R. Davidson 2002)

• prawa kora przedczołowa reguluje emocje negatywne (strach)

• lewa - emocje pozytywne

Hipoteza walencji (R. Davidson 2002)

Dowody kliniczne i eksperymentalne:

• pacjenci z uszkodzeniem lewopółkulowym często demonstrują lęk, smutek, depresję

• strach wywołany projekcją thrillera wzmaga elektryczną aktywność prawej półkuli u ludzi zdrowych

• pacjenci cierpiący na fobię wykazują wzmożoną aktywność prawej półkuli po wskutek prezentacji bodźców wywołujących ją (np. pająki - arachnofobikom)

•osoby z wysoką aktywnością w lewej półkuli opisują siebie jako silne, entuzjastyczne, pogodne, radosne

• osoby z wysoką aktywnością w prawej półkuli postrzegają siebie jako smutne, depresyjne, zalęknione

• wzorzec aktywności lewej półkuli jest skorelowany z niższym poziomem hormonów stresu i innych fizjologicznych i immunologicznych wskaźników negatywnych emocji (odwrotnie w przypadku prawej półkuli)

Koncepcja stylu afektywnego

• osoby z przewagą aktywacji prawostronnej mają silniejszą dyspozycję do afektu negatywnego

• osoby z przewagą aktywacji lewostronnej - silniejsza dyspozycja do afektu pozytywnego

Emocje pozytywne związane z odczuciem przyjemności i dążeniem do kontaktu z bodźcem

• odkrycie Oldsa i Milnera (lata 50 XXw) - samodrażnienie jako model do badania neuronalnego substratu emocji pozytywnych

• układ nagrody - struktury leżące wzdłuż przebiegu włókien katecholaminergicznych

Badania na zwierzętach i ludziach (także osobach uzależnionych) pokazują, że w skład układu nagrody wchodzą także zwoje podstawy (zwłaszcza j. ogoniaste)

Badania zespołu A. Aron'a i wsp. (2005)

Osoby badane: kobiety i mężczyźni we wczesnym stadium zakochania

• wywiad

• kwestionariusz i skala namiętnej miłości

• badanie aktywności mózgu (MRI) w reakcji na zdjęcie ukochanej/ego

Wyniki eksperymentu

• szczególnie wysoka aktywność w jądrze ogoniastym, gdy osoba badana patrzyła na zdjęcie ukochanego

• pozytywna korelacja między wysokimi wynikami w Skali namiętnej miłości, a aktywnością jądra ogoniastego

• również wysoka aktywacja brzusznej nakrywki

Wg A. Arona i wsp. miłość nie jest emocją, a popędem ukierunkowanym na dobór partnera

• jest uporczywa, trudno ją stłumić, emocje mijają

• ukierunkowana jest na zdobycie konkretnej nagrody- ukochanego, tak jak głód na zdobycie jedzenia

• inaczej niż emocje, nie łączy się z żadną określoną ekspresją behawioralną

• trudno nad nią zapanować tak jak trudno pohamować popędy

• miłość, tak jak podstawowe popędy, ma związek z podwyższonym poziomem dopaminy

Neurochemiczne podłoże emocji pozytywnych - nasilenie transmisji dopaminergicznej

Przywiązanie

miłość macierzyńska

Eksperyment Bartels i Zeki (2003)

• aktywność mózgu (fMRI) w reakcji na zdjęcie własnego i cudzego dziecka

• aktywność mózgu (fMRI) w reakcji na zdjęcie bliskiego przyjaciela vs. osoby obcej

• porównanie z wynikami badań nad parami zakochanych

•wszystkie relacje (miłość macierzyńska, przyjaźń, miłość romantyczna) związane są z wysoką aktywnością układu nagrody, ale każda z nich aktywuje także inne specyficzne dla siebie obszary (np. podwzgórze tylko w miłości romantycznej)

• wszystkie relacje związane są ze zmniejszoną aktywnością obszarów zaangażowanych w emocje negatywne i racjonalne myślenie (amygdala, kora przedczołowa)

• chemiczne podłoże miłości macierzyńskiej i przyjaźni - neuropeptydy (oksytocyna i wazopresyna), także dopamina

Emocje a płeć

• Stereotyp „kobiety są bardziej emocjonalne” funkcjonuje w 30 różnych kulturach

• tworzy oczekiwania wobec partnerów, a te wywołują określone zachowania i ekspresję

• przybiera postać norm kulturowych (odmienne role płciowe)

Na ile ten stereotyp jest prawdziwy? (dane z badań)

• w skalach samoopisu kobiety oceniają siebie jako bardziej emocjonalne i ekspresyjne

• dają świadectwo większej empatii niż mężczyźni

• wykazują większe skłonności do zaburzeń afektywnych

• łatwiej odczytują emocje zawarte w twarzy i głosie (gorzej niż mężczyźni rozpoznają emocje gniewu)

• przejawiają bogatszą ekspresję mimiczną emocji (z wyjątkiem złości)

Na ile ten stereotyp jest prawdziwy? (dane z badań)

• mimika kobiet jest bardziej autentyczna (mierzone pobudzeniem mięśni oczu)

• częściej i chętniej werbalizują emocje, zwłaszcza negatywne

• badania MRI - u kobiet przednia część płata czołowego większa niż u mężczyzn

• badania fMRI- w trakcie przeżywania smutku u mężczyzn aktywizacja tylko prawego ciała migdałowatego, u kobiet pobudzenie rozległe obejmujące większą część ukł. limbicznego i korę

Rozwój emocjonalny

• ekspresja emocji u noworodka - reakcja mimiczna wstrętu na gorzki i kwaśny smak (dośw. Steinera), uśmiech w fazie REM , płacz w reakcji na niezróżnicowany dystres

• 1 miesiąc życia - uśmiech w odpowiedzi na głaskanie i kontakt

• 3 mies.- uśmiech w odpowiedzi na większość bodźców, które u dorosłych wywołują radość

Dziecko w wieku niemowlęcym sygnalizuje stany negatywne jak ogólny dystres przez krzyk i płacz oraz stany pozytywne przez uśmiech i kontakt wzrokowy. Różnicowanie się ekspresji emocjonalnej (np. radości, zaskoczenia, gniewu) i adresowanie jej do konkretnych osób rozwija się stopniowo w pierwszym roku życia. Również wtedy dziecko zaczyna rozróżniać odmienne emocje innych, najpierw na podstawie intonacji, później mimiki

Rozwój emocjonalny (2-3 r.ż)

• wyraźny wzrost zdolności i skłonności do dzielenia się emocjami (rozwój języka)

• dzieci nabierają umiejętności zaradczych, które pozwalają manipulować emocjami innych (np. pocieszanie, przytulanie się)

Rozwój emocjonalny

• ok.4 r.ż pojawia się duma, wstyd, wina, zazdrość i zakłopotanie

• pod wpływem oddziaływań społecznych następuje hamowanie ekspresji emocji (zwłaszcza negatywnych)

• pełna umiejętność kontrolowania emocji kształtuje się stopniowo wraz z rozwojem kory przedczołowej i procesem socjalizacji

AGRESJA

•Thomas Hobbes (1588-1679) - człowiek jako istota mordercza i aspołeczna z natury. Bestia Humana

• William McDougall (1871-1938) - zachowaniem rządzą wrodzone instynkty. Jednym z podstawowych jest agresja.

• Sigmund Freud (1856-1939) - człowiek rodzi się z instynktem śmierci przejawiającym się we wrogości, skłonności do niszczenia i mordowania.

• Konrad Lorenz (1903-1989) - agresja u człowieka jest wrodzonym, spontanicznym popędem. Jest nieunikniona

Agresja interpersonalna jest zachowaniem zmierzającym do dostarczenia szkodliwych bodźców (fizycznych, werbalnych lub symbolicznych) innemu organizmowi”

Agresja w świecie zwierząt umożliwia:

• obronę własna i potomstwa

• utrzymanie dystansu osobniczego

• ochronę terytorium

• ochronę zasobów pokarmowych

• zdobycie samicy

Przystosowawcza agresja staje się zachowaniem patologicznym wówczas, gdy przeradza się w destruktywną przemoc, gdy przekracza normy moralne, obyczajowe i prawne

Dysfunkcja w obrębie kory przedczołowej i zakrętu obręczy wzmaga skłonność do agresji przez fałszywą ocenę sytuacji jako zagrożenia. Kora przedczołowa i zakręt obręczy hamują agresywne reakcje poprzez modulowanie aktywności ciała migdałowatego.

Chemia agresji

•serotonina

• noradrenalina

• dopamina

• tlenek azotu

• peptydy (wazopresyna, opioidy)

• hormony płciowe (testosteron)

• hormony stresu (glikokortykoidy, adrenalina)

Hamująca rola serotoniny w agresji

•Niedobór serotoniny u myszy szczepów agresywnych i szczurów hodowanych w izolacji

• Manipulacje farmakologiczne zmieniające poziom 5HT w mózgu

• Niskie stężenie metabolitu 5HT w CSF u agresywnych dzieci i dorosłych, zabójców i samobójców. Prognostyk agresji?

• Niższe stężenie metabolitu 5HT u mężczyzn vs. kobiety

• Unerwienie serotoninergiczne w korze przedczołowej i ACC słabsze u agresywnych vs. kontrola (PET)

Badania technikami biologii molekularnej i inżynierii genetycznej

Zidentyfikowano szereg genów kodujących białka związane z regulacją neurotransmisji na różnych etapach syntezy, uwalniania, wychwytu zwrotnego, metabolizmu.

myszy pozbawione genu transportera serotoniny (białka odpowiadającego za wychwyt zwrotny do neuronu, co powoduje zwiększenie transmisji serotoninergicznej) - znacznie obniżony poziom agresji

 myszy pozbawione genu MAOA (enzymu rozkładającego monoaminy, a więc poziom serotoniny wyższy) - także wyższa agresja, co niezgodne z hipotezą niedoboru serotoniny

Interakcja geny/środowisko

Niektóre geny występują w 2 postaciach (allelach)- krótkiej i długiej. Indywidualne różnice we wrażliwości na czynniki środowiskowe sprzyjające agresji zależą od tego jaki wariant genu posiada dany osobnik.

Długofalowe badania Caspi i wsp. (2002)

Osoby badane - niemowlęta płci męskiej urodzone (1037 osób) w 1972 r w Dunedin (Nowa Zelandia)

Metody

• obserwacja i rejestracja warunków dorastania, relacji w rodzinie przez blisko 30 lat.

• badanie zaburzeń zachowania, postaw antyspołecznych i tendencji do agresji (kryteria diagnostyczne DSM-IV, policyjne kartoteki, kwestionariusze skłonności do przemocy dla uczestników i ich bliskich)

• określenie wersji genu dla enzymu rozkładającego monoaminy (MAOA). Długa wersja - wyższa aktywność enzymu, krótka - niższa

Założenie

- Stresogenne dzieciństwo (maltretowanie fizyczne, psychiczne, seksualne) silniej predysponuje do agresji w dorosłości tych, u których poziom MAOA jest zbyt niski (krótka wersja genu), by wyeliminować zmiany w neurotransmisji spowodowane długotrwałym stresem

Wyniki

- 85% chłopców o niskiej aktywności MAOA, którzy byli poważnie maltretowani, rozwinęło zachowania antyspołeczne. U chłopców o wysokiej aktywności MAOA wpływ maltretowania zdecydowanie słabszy.

Konkluzja

- Przemoc rodzi przemoc wtedy, gdy specyficzne wyposażenie genetyczne nakłada się na określone warunki środowiskowe. Same tylko różnice genetyczne bez uwzględnienia historii rodziny nie są predyktorem przyszłej patologicznej agresji.

Badania S. Mednicka (lata 60.) nad dziećmi adoptowanymi (Dania, 5000 mężczyzn adoptowanych jako dzieci)

• gdy ani rodzice adopcyjni ani biologiczni nie mają konfliktów z prawem, skala przestępczości u przysposobionych niska (na poziomie średniej całej populacji 3%)

• adopcja przez rodziny podwyższonego ryzyka podnosi przestępczość do 7%

• biologiczne dzieci rodziców podwyższonego ryzyka - wskaźnik wzrasta do 30%

• najwyższy wskaźnik (ponad 50%) dzieci podwójnie „naznaczone”

Bliźnięta jednojajowe 3 x częściej niż dwujajowe wykazują impulsywność na podobnym poziomie, nawet gdy były wychowywane w różnych środowiskach. Z metaanalizy badań prowadzonych na 3 kontynentach - średni współczynnik zgodności -52% dla bliźniąt jednojajowych, 23% dla dwujajowych.

SZLAKI AGRESJI”

•rozpoznanie mimiki gniewu - 3 miesiące

• ekspresja gniewu - II połowa 1 r ż

• kształtowanie się behawioralnych wzorców agresji i różnic indywidualnych - 2/3 r ż

• różnice między płciami - wczesne lata szkolne

• wzrost agresji - wiek dorastania

Teoria Frustracja-Agresja (Dollard i Miller (1939)

Agresja jest wynikiem uprzednio doświadczonej frustracji (zablokowania skierowanej na cel aktywności), która każdy akt agresji poprzedza i nieodmiennie do niej prowadzi

Agresja wywołana frustracją jest tym większa:

• im większa wartość zablokowanego celu

• im bardziej osiągnięcie celu zostało przez frustrację uniemożliwione

• im większa liczba działań została zablokowana

• im więcej doświadczeń frustracyjnych

Agresja nie zawsze jest ujawniana i nie zawsze kierowana na czynnik wywołujący daną frustrację. Jej wyrażanie hamuje strach przed karą.

• przemieszczenie agresji (zmiana obiektu)

• zmiana postaci agresji (złośliwe dowcipy zamiast bezpośredniego ataku)

Modyfikacje Teorii Frustracji

•

• następstwem frustracji jest nie tylko agresja

• nie każda frustracja prowadzi do agresji

• nie sama i nie tylko frustracja wywołuje agresję

Nie każda frustracja

• szczególnie lub wyłącznie wtedy, gdy jest arbitralna (zamierzona przez sprawcę, ale nieuzasadniona)

• szczególnie gdy dotyczy zagrożenia ego i obrazu własnego ja (doświadczenie Grena)

• szczególnie frustracja potrzeby afiliacji (np. u dzieci wskutek odrzucenia przez rodziców)

• agresja jako sposób reagowania na frustracje podlega tym samym prawom uczenia się co kształtowanie innych reakcji

Nie sama frustracja

Wg. Berkowitz (1965) frustracja powoduje tylko gotowość do agresji, aby zamieniła się w czyn konieczne są sygnały wywoławcze agresji (np. widok broni). Im silniejsza frustracja tym słabszy sygnał jest potrzebny do wywołania agresji.

Frustracja i sygnały wywoławcze mogą nasilać agresję, ale nie są koniecznym warunkiem do jej wystąpienia. Agresja może wystąpić w ogóle bez frustracyjnego tła

Agresja jako rezultat uczenia się społecznego (A.Bandura)

Agresja jest wynikiem uczenia się za pośrednictwem warunkowania instrumentalnego i modelowania

Modelowanie = uczenie się na podstawie cudzych doświadczeń

• obserwując agresywne modele uczymy się nowych wzorców agresywnego zachowania się

• obserwacja efektów cudzych zachowań agresywnych osłabia zahamowanie agresji

• obserwacja cudzego zachowania, wywołuje podobne jak u modela emocje i motywacje

Na efektywność procesu modelowania wpływ mają czynniki związane z:

• obserwującym (np. stopień rozwoju emocjonalnego)

• obserwowana czynnością (np. nowy wzorzec zachowania)

• modelem (rodzice, inne osoby o wysokim statusie, grupy rówieśnicze)

Główne czynniki socjalizacyjne w rozwoju dziecka:

• rodzice i rodzeństwo

• grupa rówieśnicza

• telewizja

• komputer / internet

Dom rodzinny, rodzice

• znaczny procent agresywnych dzieci i późniejszych przestępców pochodzi z rodzin, gdzie sposobem porozumiewania się jest agresja

• istotny wpływ na agresje u młodocianych ma sposób karania i rodzaj stosowanych kar - im bardziej srogie i niekonsekwentne tym gorzej

• jeśli kara fizyczna jest akceptowanym w rodzinie sposobem dyscyplinowania, dziecko uczy się uznawać agresję za uprawnioną metodę rozwiązywania konfliktów

• wysoka punitywność daje efekt w postaci przemieszczonej agresji i pośrednich jej formach

• ważna rola norm i standardów etycznych funkcjonujących w rodzinie

Grupa rówieśnicza

Działa jako:

• model

• czynnik wzmacniający

• wywoływacz agresji

• cel wrogości

• ustanawia często własne normy promujące agresję

Główne czynniki socjalizacyjne w rozwoju dziecka:

• rodzice i rodzeństwo

• grupa rówieśnicza

• telewizja

• komputer / internet

Główne czynniki socjalizacyjne w rozwoju dziecka:

• rodzice i rodzeństwo

• grupa rówieśnicza

• telewizja

• komputer / internet

Dlaczego przemoc w grach sprzyja agresywności społecznej?

• gry wymagają przyjęcia roli agresora i działania z jego perspektywy

• prawdopodobnie, poprzez stałe wzmocnienie (punkty) gra uaktywnia system nagrody w mózgu wzmagając uwalnianie dopaminy

• gry uczą przemocy, pozwalają ją ćwiczyć, usprawiedliwiają i wciągają w nałóg

• gry o agresywnych treściach są bardzo popularne wśród młodzieży- klasyfikowane jako ulubione dla 60% dziewcząt w wieku 12-15 lat i 75% chłopców (z badań amerykańskich)

Hipoteza katharsis (zachowanie agresywne lub samo oglądanie przemocy „oczyszcza” z agresywnych popędów i uczuć) jest mitem !

Doświadczenie R. Geena

• wywołanie agresji u części uczestników (celowa prowokacja)

• trzy grupy osób badanych (sprowokowane i niesprowokowane w każdej)

• etap katharsis - I grupa ma możność porażenia prowokatora prądem, II grupa patrzy jak robi to eksperymentator, III grupa nie bierze udziału w tej części doświadczenia

• wszystkie trzy grupy mają możność dostarczenia szoków elektrycznych podstawionej osobie

Wynik

- osoby poddane katharsis (I i II grupa, w założeniu „oczyszczone” z agresji) stosowały szoki o największym natężeniu

Dlaczego jedni są bardziej agresywni od innych? •predyspozycje genetyczne

•wpływy socjalizacyjne

• płeć

• cechy osobowości (w tym temperamentalne)

Kobiety są mniej agresywne od mężczyzn ?

•testosteron (+)(-)

• większa objętość kory przedczołowej w stosunku do amygdala u kobiet vs. mężczyzni (MRI)

• różne u obu płci formy agresji

• czynniki kulturowe - role płciowe

Cechy osobowości sprzyjające skłonności do agresji

•pobudliwość - „nawykowa skłonność do reagowania w sposób impulsywny, zaczepny na prowokację lub niezgodę” (Caprara i in., 1994)

• podatność emocjonalna - „skłonność jednostki do doświadczania uczuć dyskomfortu, bezradności, narażenia na krzywdę” (Caprara i in., 1994)

• wrogi styl atrybucji - nawykowa skłonność do interpretowania bodźców wieloznacznych w kategoriach wrogości i agresji

• chwiejna lub nierealistycznie wysoka samoocena

• słaba samokontrola

Czynniki sytuacyjne wzmagające skłonność do reakcji agresywnych

• alkohol

• narkotyki

• sygnały wywoławcze agresji

• stresory środowiskowe (wysoka temperatura, tłok, hałas)

• stres ostry i chroniczny

• frustracja

• prowokacja

Międzypokoleniowe przekazywanie tendencji do zachowań agresywnych

Model Przetwarzania Informacji Społecznych - R. Huesmann

Skłonność do określonego typu zachowań może być przekazywana z pokolenia na pokolenie poprzez utrwalanie struktur poznawczych warunkujących zachowanie (schematy porządkujące świat, skrypty zachowań, przekonania normatywne)

Mechanizmy utrwalania struktur poznawczych

• niezmienność uwarunkowań środowiskowych (czynniki ryzyka dla agresji - bieda, stres, maltretowanie, odrzucenie przez rodziców)

• obserwacja zachowań rodziców (krótkotrwałe bodźce pobudzające i długoterminowe procesy uczenia się)

• świadome warunkowanie zachowań dziecka

Projekt badawczy Columbia County Longitudinal Study (1959-2000)

Osoby badane - pokolenie G1 (rodzice), pokolenie G2 (dzieci 8-9letnie) badane kolejno w wieku 20, 30 i 50 lat, pokolenie G3 (dzieci pokolenia G2).

Wynik - silna międzypokoleniowa trwałość zachowań agresywnych, korelacje zachowań agresywnych między rodzicami (G2) a dziećmi (G3), a nawet dziadkami (G1) a wnukami (G3)

Zaburzenia na tle dysregulacji emocji

Zaburzenie lękowe

- odczuwanie irracjonalnego lęku o bardzo dużej sile

Rodzaje zaburzeń lękowych (nerwicowych)

wg Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10

• zaburzenia lękowe w postaci fobii (panic disorders)

• inne zaburzenia lękowe (lęk uogólniony, lęk epizodyczny)

• zaburzenie obsesyjno-kompulsywne

Rodzaje zaburzeń lękowych (nerwicowych)

c.d.

• zespół stresu pourazowego i zaburzenia adaptacyjne

• zaburzenia dysocjacyjne

• zaburzenia somatoformiczne

Fobia

• uporczywy, silny lęk przed określonymi przedmiotami lub sytuacjami, które nie są obiektywnie niebezpieczne

Najczęściej występujące fobie:

• lęk przed otwartą przestrzenią, wychodzeniem z domu, środkami lokomocji (agorafobia)

• lęk wysokości (akrofobia)

• lęk przed bólem (algofobia)

• lęk przed burzą (astrafobia)

Najczęściej występujące fobie:

• lęk przed zamkniętą przestrzenią (klaustrofobia)

• lęk przed wodą (hydrofobia)

• lęk przed ciemnością (noktofobia)

• fobia na punkcie zranienia i zastrzyku

• fobia społeczna

Zespół uogólnionego lęku

- ciągłe poczucie zagrożenia i lęk, którego nie można zniwelować

+3 spośród następujących objawów:

• niepokój

• szybkie męczenie się

• kłopoty z koncentracją

• drażliwość

• napięcie mięśni

• zakłócenia snu

Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne

- nawracające, natrętne myśli (obsesje) i/lub przymusowe czynności (kompulsje) o charakterze stereotypowym, których celem jest neutralizowanie budzących lęk, myśli i obrazów. Kompulsje mogą być jawne (np. uporczywe mycie rąk) lub ukryte (np. bezgłośne powtarzanie słów)

Zespół stresu pourazowego (PTSD)

- reakcja na silną traumę (wypadek drogowy, katastrofa lotnicza, trzęsienie ziemi, powódź, pożar, wojna, napad, gwałt etc.)

Typowe objawy (PTSD):

• początkowe oszołomienie z zawężeniem pola świadomości i uwagi

• ciągłe przeżywanie traumatycznego wydarzenia (natrętne myśli i obrazy, koszmary nocne)

• unikanie bodźców związanych z urazem

• ciągłe objawy pobudzenia (napięcie mięśni, drażliwość, bezsenność)

• osłabienie zdolności koncentracji, zaburzenia pamięci

• depresja, lęk, złość, rozpacz

Zaburzenia dysocjacyjne

- częściowa lub całkowita utrata prawidłowej integracji między wspomnieniami przeszłości, poczuciem tożsamości, bezpośrednimi wrażeniami i kontrolą ruchów dowolnych. Związane z wydarzeniami traumatycznymi lub trudnymi do rozwiązania problemami. „Ucieczka od siebie” przed lękiem i stresem

Najczęstsze objawy

• amnezja dysocjacyjna (utrata pamięci epizodycznej bez organicznej przyczyny )

• stany fugi (ucieczka, wycofanie się z życia, często z przyjęciem nowej tożsamości)

• osłupienie dysocjacyjne (znaczne ograniczenie lub zanik ruchów dowolnych, brak reakcji na bodźce zewnętrzne, brak wypowiedzi)

• dysocjacyjne zaburzenia ruchu (utrata możliwości poruszania kończyną/ami aż do całkowitego porażenia)

Zaburzenia somatoformiczne

- objawy dolegliwości somatycznych bez organicznych zmian chorobowych. Ich źródłem może być nie tylko patologiczny lęk przed chorobą, ale potrzeba zwrócenia na siebie uwagi wynikająca z doświadczeń dzieciństwa.

Zaburzenia somatoformiczne

występują pod postacią:

• hipochondrii

• zaburzeń bólowych

• zaburzeń konwersyjnych

Hipochondria

- uparcie podtrzymywane skargi na chorobę somatyczną mimo braku klinicznego potwierdzenia choroby. Silna koncentracja na problemach zdrowotnych, wynajdowanie coraz to nowych chorób, nadużywanie leków i parafarmaceutyków

Zaburzenia bólowe

- skarga na ból o długim trwaniu i ostrości przy braku obiektywnych cech patologii, która by taki ból uzasadniała

Zaburzenia konwersyjne (histeria)

- objawy uszkodzenia fizycznego bez patologii organicznej, często przypominające objawy neurologiczne (anestezje, paraliż). Wg Freuda konwersja konfliktu seksualnego w objawy fizyczne. Usprawiedliwienie dla ucieczki od nie tolerowanej sytuacji stresowej

Skąd biorą się lęki?

• perspektywa psychospołeczna

• perspektywa biologiczna

Koncepcje psychoanalityczne

- źródłem zaburzeń nerwicowych (lękowych) są stłumione, nierozwiązane konflikty wewnątrzpsychiczne (id-ego-superego), w większości nieświadome. Objawy są skutkiem kompromisu między niezaspokojonymi popędami, potrzebami, wymaganiami rzeczywistości, normami społecznymi i moralnymi

Psychoterapia psychodynamiczna

- nastawiona na uwolnienie stłumionych emocji, uświadomienie stłumionych potrzeb, zmiana nieskutecznych mechanizmów obronnych, nabycie zdolności odróżniania fantazji od rzeczywistości

Teorie uczenia się

- lęk i fobie specyficzne powstają w wyniku warunkowania klasycznego

Psychoterapia behawioralna

- nastawiona na uczenie się pożądanych reakcji, oduczenie nieadekwatnych

Systematyczna desynsytyzacja

- kojarzenie bodźca lękowego ze stanem relaksacji lub stopniowe nasilanie kontaktu z bodźcami lękotwórczymi

Koncepcje poznawcze

- wadliwe przekonania, schematy poznawcze dotyczące własnego ja i otoczenia są źródłem nieadekwatnych zachowań prowadzących do lęku i napięć

Psychoterapia poznawcza

- nastawiona na zmianę niewłaściwych wzorców myślowych, schematów poznawczych, automatycznych negatywnych myśli

Koncepcje systemowe

- zaburzenia lękowe wynikają z nieprawidłowości systemów społecznych w jakich żyją jednostki (zaburzenia struktury i komunikacji w rodzinie → niezaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa, miłości, przynależności)

Psychoterapia systemowa

- oddziałuje głównie przy pomocy terapii rodziny, zmierza do zmiany relacji emocjonalnych, wzorców komunikacji, odbudowy spójności rodziny, zwiększanie klarowności ról

Koncepcje psychologii humanistycznej

- objawy nerwicowe wynikają ze specyficznych zaburzeń świadomości charakteryzujących ludzi o niewłaściwym obrazie własnej osoby. Źródłem wiedzy jednostki o jej potrzebach są jej osobiste doświadczenia, które mogą być zniekształcane np. przez przyjmowanie doświadczeń innych jako własnych. Stąd działania, które nie dają satysfakcji i prowadzą do poczucia napięcia i lęku.

Psychoterapia humanistyczna

- ma na celu uwolnienie w pacjencie naturalnych tendencji do samorozwoju, zwiększenie samoświadomości i samoakceptacji, pozbycie się obezwładniających założeń i nastawień

Perspektywa biologiczna

• czynniki temperamentalne i genetyczne

• anatomia i biochemia lęku

Podatność na fobie zależy od temperamentu.

Dzieci zahamowane behawioralnie w wieku 21 mies. są bardziej narażone na fobie specyficzne i społeczne w wieku 7-8 lat niż dzieci nie zahamowane (stosunek 32:5) (Kogan i wsp, 1990)

Stopień odziedziczalności zaburzeń lękowych - umiarkowany. Wyniki badań niejednoznaczne

Patologiczny lęk

jest związany z zaburzeniami neurotransmisji w obrębie struktur regulujących emocje

• GABA - działanie przeciwlękowe (benzodiazepiny)

• Serotonina - działanie przeciwlękowe (buspiron)

Depresja

Rozpowszechnienie w populacji ogólnej ok. 15%. Wskaźnik dwukrotnie wyższy u kobiet niż u mężczyzn

Depresja czyli zaburzenia nastroju wg ICD-10

• epizod maniakalny

• epizod depresyjny

• zaburzenie afektywne dwubiegunowe

• utrwalone zaburzenia nastroju

Epizod maniakalny

- wyraźne podwyższenie nastroju z euforią włącznie + co najmniej 3 z następujących objawów:

• wzmożona aktywność lub niepokój fizyczny

• wzmożona rozmowność i łatwość nawiązywania kontaktów

• trudności w koncentracji uwagi

• wzmożona aktywność seksualna

• zmniejszona potrzeba snu

• nieodpowiedzialne zachowania

Postacie zaburzeń maniakalnych:

• hipomania (stałe i łagodne wzmożenie nastroju)

• mania bez objawów psychotycznych (wysoki, zmienny, nieadekwatny do sytuacji poziom nastroju, brak hamulców, wielkościowe oceny siebie)

• mania z objawami psychotycznymi (podwyższona samoocena przekształca się w urojenia, gonitwa myśli, zachowania agresywne, brak troski o higienę i odżywianie się)

Epizod depresyjny

- długotrwały stan smutku i przygnębienia, zobojętnienie, anhedonia, utrata zainteresowań i motywacji, poczucie winy, niska samoocena, ruminacje emocjonalne

Epizod depresyjny

oraz co najmniej 4 z następujących objawów:

• zaburzenia łaknienia

• bezsenność

• spowolnienie psychoruchowe

• ciągłe zmęczenie

• obniżenie popędu seksualnego

• myśli samobójcze

• zaburzenia koncentracji

• lęk

Zaburzenie dwubiegunowe

- naprzemienne nawroty epizodów manii i depresji oraz zaburzenia neurowegetatywne, lęki i zaburzenia uwagi. Duże ryzyko samobójstwa.

U 10-15% pacjentów postać z szybkimi zmianami cyklu (co najmniej 4 epizody rocznie)

Utrwalone zaburzenia nastroju

dystymia (przewlekłe obniżenie nastroju o niskim/umiarkowanym nasileniu od co najmniej dwóch lat + co najmniej 2 inne objawy depresji)

cyklotymia (stałe wahania nastroju w postaci epizodów łagodnej depresji i łagodnie wzmożonego samopoczucia)

Klasyfikacja depresji ze względu na kryterium przyczynowe

• somatyczne (psychiczna lub biologiczna konsekwencja chorób)

• psychogenne (reakcja na konkretne traumatyczne wydarzenie)

• endogenne (przyczyny nieznane, prawdopodobnie wewnątrzpochodne)

Depresyjny zespół somatyczny

• obniżony nastrój wraz z objawami towarzyszącymi, których pierwotną przyczyną są fizjologiczne następstwa chorób (neurodeneracyjne, metaboliczne, zaburzenia hormonalne, AIDS)

• obniżony nastrój jako skutek działania substancji uzależniających lub objaw odstawienny

Zespoły psychogenne reaktywne

• utrata osoby bliskiej i żałoba (wg Bowly'go żałoba obejmuje 4 fazy:

1. zobojętnienie i niewiara, przerywane napadami gniewu i rozpaczy

2. tęsknota

3. dezorganizacja i rozpacz

4. częściowa, stopniowa reorganizacja życia

Zespoły psychogenne reaktywne

• depresja sukcesu

• utrata pozycji

• przejście na emeryturę

• rozwód, rozstanie

Depresja poporodowa

- obecnie uważa się ją za zaburzenie przystosowania, jeśli przebieg jest względnie łagodny i nie trwa zbyt długo. Brak pewnych dowodów na jej związek ze zmianami hormonalnymi po porodzie

Depresja sezonowa

- w ciągu 2 lat co najmniej 2 epizody depresji z towarzyszącymi objawami o tej samej porze roku (jesień-zima) zakończone pełną remisją. Spowodowana brakiem światła i zaburzeniem rytmu okołodobowego. Częściej występuje w chłodnej strefie klimatycznej, u ludzi młodych

STRES

Stres

- niespecyficzna reakcja organizmu powstająca w odpowiedzi na działanie stresorów tj. bodźców wyprowadzających organizm ze stanu równowagi.

Stresory - pozytywne/negatywne ostre/chroniczne fizyczne/psychologiczne/społeczne

Hans Seyle (1907-1982) - autor terminu i pierwszej biologicznej koncepcji stresu.

Reakcja stresowa - Ogólny Zespół Adaptacyjny (GAS - General Adaptation Syndrom) przebiegający w 3 odrębnych fazach.

Dystres - powodowany przez stymulację przekraczającą poziom optymalny.

Eustres - reakcja na bodźce przyjemne i nieprzyjemne o niewielkim nasileniu.

Fazy reakcji stresowej:

• alarmowa - organizm mobilizuje się do reakcji obronnej

• odporności - mobilizacja zasobów w celu osiągnięcia stanu równowagi mimo obecności stresora (adaptacja)

• wyczerpania - uszkodzenia organizmu, choroby psychosomatyczne, atrofia hipokampa, utrzymująca się wysoka aktywność amygdala

Stres a układ immunologiczny

Stres i emocje odgrywają rolę modulującą w funkcjonowaniu układu immunologicznego i jego interakcjach z OUN i AUN powodując ryzyko chorób somatycznych lub poprawiając mechanizmy odpornościowe sprzyjające zdrowiu

Stres a układ immunologiczny

• krótkotrwałe pobudzenie układu wegetatywnego i osi HPA wzmacnia odpowiedź immunologiczną

• długotrwały lub sekwencyjny stres - odwrotnie (obniżona produkcja i aktywność limfocytów B i T oraz NK)

• pozytywny afekt (wsparcie bliskich, satysfakcjonujące więzi, techniki relaksacyjne, humor, ćwiczenia fizyczne) - wzrost liczby i aktywności limfocytów

Stres i choroby

• zmiany w układzie odpornościowym wywołane długotrwałym stresem zwiększają podatność na infekcje i mogą przyśpieszać rozwój nowotworów, utrudniają procesy gojenia się ran

• podwyższone przez stres ciśnienie krwi + powodowane przez działanie hormonów, zwężenie światła tętnic może prowadzić do miażdżycy i (w efekcie) choroby wieńcowej

Stres i choroby

• stres przyczynia się do wystąpienia choroby wrzodowej, choć nie jest warunkiem wystarczającym (powodująca wrzody bakteria helicobacter pylori występuje też u 70% osób zdrowych)

• długotrwały stres może prowadzić do depresji i zaburzeń lękowych

Stres i choroby

• bardzo silny stres powoduje PTSD

• długotrwały stres może prowadzić do zaburzeń pamięci i trudności w uczeniu się (atrofia hipokampa)

• stres sprzyja zachowaniom autodestruktywnym (palenie papierosów , picie alkoholu i inne uzależnienia, agresja i autoagresja)

Źródła stresu

- wiele psychologicznych, społecznych, a nawet fizycznych bodźców wywołuje stres jedynie wtedy gdy są one postrzegane jako stresujące.

Źródła stresu

Do stresorów uniwersalnych należą:

• silne dramatyczne wydarzenia, które zagrażają najbardziej podstawowym wartościom jak życie, schronienie

• wyzwania, którym nie można sprostać posługując się znanymi strategiami wykorzystania zasobów

- pozostawiają po sobie ślad, reaktywowany ilekroć pojawia się bodziec skojarzony z danym wydarzeniem

Źródła stresu

- koncepcja zmian życiowych (Holmes i Rahe, 1967)

Stres wywołują zmiany w otoczeniu, które wymagają wysiłków przystosowawczych , wywołują napięcie emocjonalne i przeszkadzają w normalnym toku reagowania. Skala LCU (Life Change Units)

Źródła stresu

-koncepcja zmian życiowych

• śmierć współmałżonka - 100 pkt

• rozwód - 73 pkt

• własna choroba lub uszkodzenie ciała - 53 pkt

• zawarcie małżeństwa - 50 pkt

• utrata pracy - 47 pkt

• zmiana miejsca zamieszkania - 20 pkt

• Boże Narodzenie - 12 pkt

Źródła stresu

-koncepcja zmian życiowych

Wg Holmsa ponad 300 pkt na skali - ryzyko rozwinięcia się poważnej choroby w ciągu 2 lat . Koncepcja krytykowana głównie ze względów metodologicznych (retrospektywne opisy chorób i zmian życiowych, niska choć istotna korelacja)

Stres i praca

• stresory o charakterze środowiskowym (hałas, złe oświetlenie, sposób zagospodarowania przestrzeni biurowej, system zmianowy)

• obciążenie fizyczne i umysłowe

• poziom kontroli (praca przy taśmie: model „wymagania - kontrola”)

• presja czasu

• odpowiedzialność za innych (małpa-szef, kontrolerzy lotu)

• długotrwałe działanie stresorów (zwłaszcza obciążenie umysłowe, odpowiedzialność, presja czasu) + brak satysfakcji→wypalenie zawodowe

Psychologiczne koncepcje stresu

jako relacji zasobów (możliwości) jednostki z adresowanymi do niej wymaganiami. Źródłem wymagań trudnych do spełnienia mogą być nie tylko sytuacje zewnętrzne ale i wewnętrzne standardy jednostki oraz jej cechy osobowościowe (osobowość typu A - wrogość, pośpiech i niecierpliwość, potrzeba współzawodnictwa i dominacji)

Poznawczo-transakcyjny paradygmat stresu

(Lazarus & Folkman, 1984)

Podstawowa teza - jednostka i kontekst sytuacyjny stale, wzajemnie na siebie oddziałują i mogą łączyć się w nową całość niesprowadzalną do sumy elementów składowych (transakcja)

Relacja podlega w sposób ciągły ocenie poznawczej podmiotu, zwłaszcza tych elementów, które są związane z dobrostanem. Może być oceniana jako sprzyjająco-pozytywna, stresująca lub bez znaczenia.

Stres - relacja oceniania jako obciążająca, przekraczająca zasoby, zagrażająca dobrostanowi

Transakcja stresowa może być uznana przez podmiot jako:

• krzywda/strata (np.utrata bliskiej osoby, zdrowia, prestiżu). Żal, smutek

• zagrożenie (antycypacja straty lub krzywdy).Strach, obawa

• wyzwanie (możliwe są szkody, ale i korzyści). Lęk, nadzieja, zapał

Jeśli relacja w wyniku oceny pierwotnej uznana zostaje za stresową, następuje uruchomienie oceny wtórnej -ocena możliwości podjęcia działania, żeby złagodzić skutki lub usunąć przyczyny stresu („radzenie sobie”)

Teoria zachowania zasobów (S.E. Hobfoll, 1989)

Główny cel aktywności jednostki, grup i społeczeństw- uzyskiwanie, utrzymywanie i ochrona cenionych dóbr (zasobów), które albo same są ważne dla przeżycia, albo służą jako środek do ich osiągnięcia.

Źródłem stresu jest zagrażające lub zaistniałe zakłócenie równowagi w wymianie zasobów między jednostką a otoczeniem

Gospodarka zasobami obejmuje cykl strat i zysków. Następstwa gospodarowania zasobami zależą od ich początkowego poziomu - posiadacze mniejszych zasobów są bardziej podatni na ich utratę, a początkowa strata powoduje uruchomienie spirali strat

Hobfoll i wsp., 1992 - narzędzie do pomiaru gospodarowania zasobami (COR-Evaluation (The Conservation of Resources Evaluation)

Strategie radzenia sobie ze stresem (ang. coping)

• zorientowane na problem (instrumentalne, zadaniowe) nastawione na zmianę otoczenia lub relacji jednostki z otoczeniem

• zorientowane na emocje - nastawione na zmianę reakcji emocjonalnej na stresor

Strategie zorientowane na problem:

• aktywne radzenie sobie (podejmowanie prób usunięcia stresora lub złagodzenia skutków jego działania)

• planowanie (rozważanie różnych możliwości poradzenia sobie ze stresorem)

• instrumentalne wsparcie społeczne (szukanie konkretnej porady, informacji lub pomocy)

• hamowanie konkurencyjnych aktywności (koncentracja na zadaniu)

• powstrzymanie aktywności (oczekiwanie na odpowiedni moment dla pojęcia zadania)

Strategie zorientowane na emocje:

• emocjonalne wsparcie społeczne (poszukiwanie zrozumienia i wsparcia)

• rozładowanie emocji (koncentracja na własnych emocjach i jawne ich wyładowywanie, humor vs. agresja)

• pozytywna reinterpretacja i rozwój (potraktowanie sytuacji jak wyzwania)

• spadek zaangażowania behawioralnego (zredukowanie wysiłków zmierzających do poradzenia sobie ze stresem)

• spadek zaangażowania umysłowego (celowe odwrócenie uwagi)

Duchowe (religijne) radzenie sobie ze stresem

Przybiera różne formy:

• wykorzystywanie otrzymanych od Boga zasobów

• delegowanie odpowiedzialności za rozwiązanie problemów

• współpraca z Bogiem

Modlitwa - najczęściej stosowana strategia

Realistyczna ocena możliwości wpływu na czynnik wywołujący stres pozwala określić skuteczność strategii. Strategie zorientowane na emocje są efektywniejsze, gdy nie ma możliwości zmiany sytuacji

Osobowość a radzenie sobie ze stresem

Osobowość odporna (Kobasa i wsp., 1982)

• silne zaangażowanie w samorozwój

• poczucie kontroli

• skłonność do traktowania wzlotów i upadków jako wyzwań , okazji do uczenia się, a nie stresorów

Osobowość pesymistyczna vs optymistyczna

Pesymiści - większa zapadalność na choroby somatyczne, skłonność do zaburzeń afektywnych. Gorzej radzą sobie ze stresem, łatwiej się poddają

Optymiści - skuteczniejsze strategie zaradcze, mniej problemów psychicznych i zdrowotnych, wyższa jakość życia. Współczynnik odziedziczalności optymizmu - 25% (badania na bliźniętach, Plomin i wsp., 1992)

Osobowość unikająca

Nawykowe korzystanie z unikowych strategii zaradczych (np. tłumienie myśli, unikanie konfrontacji ze stresorem, wypieranie, zaprzeczanie). Negatywny wpływ na zdrowie (np. podniesione ciśnienie krwi) i osłabione funkcje odpornościowe, mimo, że osoby takie często deklarują mniejszą liczbę problemów

Treningi umysł-ciało

(relaksacja, medytacja, hipnoza)

Oparte na interakcji między umysłem a ciałem (wpływ na aktywność mózgu, układ autonomiczny i hormonalny). Zorientowane nie na eliminację stresora, ale adaptację. Skutecznie poprawiają nastrój i funkcjonowanie układu odpornościowego, przyczyniają się do pozytywnej reinterpretacji, łagodzą skutki stresu.

Kultura a stres

• w różnych kulturach różne bodźce uważane są za stresory (zatłoczenie w kulturach azjatyckich vs. kultury zachodnie)

• różne przekonania co do poziomu kontroli nad stresorami (choroba jako konsekwencja grzechu vs. efekt działania czynników środowiskowych)

• kulturowo uwarunkowane preferencje strategii zaradczych (w krajach azjatyckich zorientowane na emocje, w kulturach zachodnich - na problem)

Efekt nocebo (łac. uszkodzę) - efekt negatywnych przekonań (krańcowy przykład „śmierć Voodoo”). Samo oczekiwanie choroby może wystarczyć do jej wywołania (Hahn, 1997) Przywspółczulne hamowanie akcji serca, w odpowiedzi na pobudzenie ukł.współczulnego

Efekt placebo (łac. spodobam się)- efekt pozytywnych przekonań (np. wiara w to, że lek jest skuteczny)

Osobowość

Osobowość

- suma charakterystycznych dla danej jednostki sposobów reagowania na innych ludzi (i obiekty) oraz sposobów wchodzenia z nimi w interakcje

Formalne definicje różnią się w zależności od nastawienia teoretycznego i stosowanych narzędzi empirycznych

Pomiar osobowości

• wywiad (strukturalizowany, pytania dot. konkretnych zachowań i przekonań)

• obserwacja (za pomocą „sędziów niezależnych”)

• inwentarze osobowości (formularz - kilkaset twierdzeń , odpowiedź tak/nie lub na skali, np.16 FP, NEO-FFI-R, lub dla zaburzeń psychicznych MMPI-2)

• testy projekcyjne (o b ma za zadanie zinterpretować niejednoznaczny bodziec np. Test Rorschacha, test apercepcji tematycznej TAT )

Początki psychologii różnic indywidualnych

- typologia Hipokratesa- Galena

(sangwinik, flegmatyk, choleryk, melancholik)

inne teorie konstytucjonalne (związek cech anatomicznych, fizjologicznych, organicznych jednostki z cechami psychicznymi i zachowaniem)

Teoria Kretschmera (1921)

- typ temperamentu wiąże się ściśle z budową ciała (pyknik - cyklotymik, towarzyski, otwarty, łatwo popada w skrajność, skłonny do choroby maniakalno-depresyjnej; astenik - schizotymik, zamknięty, oschły, drażliwy; typ atletyczny - spokojny, mało wrażliwy, sumienny, drobiazgowy)

Teoria Sheldona (1942)

- na podstawie pomiarów antropometrycznych 3 podstawowe komponenty budowy ciała: endomorfia (silnie rozwinięte narządy wewn., słabe kości i mięśnie) - wiscerotonik; mezomorfia (dobrze rozwinięte mięśnie, krzepka budowa) - somatotonik; ektomorfia (dobrze rozwinięty układ nerwowy, wątła budowa ciała) - cerebrotonik

Osobowość jako zespół cech (teorie cech)

Cecha - podstawową jednostką (kategorią) opisu osobowości

Cechy stanowią continuum (skrajnie otwarty - skrajnie zamknięty)

Zachowanie jest także funkcją sytuacji, nie tylko cech nabytych lub wrodzonych R=f(S,O)

Teoria osobowości Allporta (1897-1967)

- traktuje osobowość jednostki jako niepowtarzalną strukturę cech o właściwościach motywacyjnych

Cecha - predyspozycja do reagowania w określony sposób, wspólna dla wszystkich ludzi (cecha nomotetyczna)

Predyspozycja osobista - predyspozycja do reagowania w określony sposób niepowtarzalna, specyficzna dla jednostki (cecha idiograficzna)

Cechy nomotetyczne (uniwersalne) i idiograficzne (specyficzne) mogą być:

• dominujące (wpływa na całe zachowanie, raczej rzadkie np. osobowość autorytarna czy makiaweliczna)

• centralne (ujawniają się najczęściej np. towarzyskość, pewność siebie)

• wtórne (czasem przejawiają się w zachowaniu, mało istotne dla opisu osobowości)

Cechę aktywizuje określona sytuacja, choć osoba posiadająca daną predyspozycję może poszukiwać sytuacji, w której cecha się przejawi (osoba towarzyska poszukuje towarzystwa), zatem cecha ma wartość motywacyjną

Allport i Odbert (1936) - początek leksykalnych badań nad osobowością.

Klasyfikacja pojęć odnoszących się do cechy - opisujące stałe i powtarzające się tendencje zachowania (osobowość), talenty i zdolności, aktualne stany emocjonalne, oceny zachowania, charakterystyki fizyczne

Czynnikowa struktura osobowości Cattella (1950)

- typowa teoria opisowa

Osobowość - konstrukt psychologiczny pozwalający przewidzieć jak dana osoba zachowa się w określonej sytuacji. Cecha stanowi o strukturze psychicznej osobowości.

Czynnikowa struktura osobowości Cattella (1950)

Cechy obserwowalne (powierzchniowe), reprezentują zewnętrzne zmienne i nie muszą mieć wspólnej przyczyny. Cechy źródłowe - reprezentują zmienne podstawowe z których zbudowana jest osobowość, mają wspólną przyczynę determinującą związki m. zachowaniami co stanowi o ich spójności. Mogą mieć biologiczne lub społeczne podłoże. Narzędzie identyfikacji cech źródłowych - analiza czynnikowa

Podstawowe kategorie cech (najbardziej stałe elementy osobowości)

• zdolnościowe (poznawcze) - np. inteligencja

• temperamentalne - tempo i ogólny styl w jakim osoba wykonuje dowolne czynności, również reaktywność emocjonalna

• dynamiczne - opisują motywacyjny aspekt zachowań i rodzaje celów istotnych dla jednostki

Cechy dynamiczne

ergi - wrodzone psychofizyczne tendencje o składniku percepcyjnym, afektywnym i dążeniowym (np. bezpieczeństwo, seks, ciekawość, głód, gniew)

sentymenty - kształtują się pod wpływem oddziaływań środowiska i doświadczeń jednostki. Odznaczające się nimi osoby reagują emocjonalnie na określone obiekty (np. sentymenty związane z religią, sportem, karierą)

postawy - charakteryzuje się ją na podstawie siły zainteresowań, kierunku działania i obiektu na jaki jest skierowana

Ergi, sentymenty i postawy tworzą sieć dynamiczną o hierarchicznej strukturze służebności wobec siebie, gdzie ergi mają status podstawowych sił napędowych osobowości

Źródłowe cechy osobowości Cattell wyodrębnił za pomocą analizy czynnikowej. Dane wyjściowe - obserwowalne zachowania czyli cechy powierzchniowe. Jako punkt wyjścia lista cech Allporta (w wyniku analizy empirycznej i teoretycznej zredukował ją z 4000 cech do 36). Jeśli czynniki (cechy) rzeczywiście odzwierciedlają strukturę osobowości powinny się ujawnić na podstawie danych z różnych źródeł (dane L, Q, T)

•dane L (obserwacje zachowania w codziennych sytuacjach życiowych, dokumentacja aktywności np. szkolnej, harcerskiej)

• dane Q (samoopis)

• dane T (wynikające ze specjalnie zaaranżowanych eksperymentów)

Trójczynnikowa teoria osobowości PEN (Eysenck & Eysenck, 1985)

Osobowość = temperament.

Struktura osobowości składa się z 3 wymiarów (czynników nadrzędnych, w skład których wchodzą czynniki pierwotne:

• psychotyczność (P)

• ekstrawersja (E)

• neurotyczność (N)

Ekstrawersja /introwersja

zależy od poziomu aktywności pętli korowo-siatkowatej (potwierdzone badaniami EEG). Poziom aktywności ekstrawertyków niższy niż introwertyków, stąd większe zapotrzebowanie na stymulację, poszukiwanie nowych doznań, a zatem otwartość, towarzyskość, asertywność

Neurotyczność/równowaga emocjonalna

zależy od poziomu reaktywności współczulnego układu nerwowego. Wyższa reaktywność u neurotyków, stąd pobudliwość, wysoki poziom lęku, napięcie

Psychotyczność

wiąże się z zakłóceniem koordynacji między aktywnością korowych struktur układu ośrodkowego a układem autonomicznym, co może być wynikiem osłabienia regulacji procesów pobudzenia i hamowania. Stąd impulsywność, skłonność do agresji

Podstawowe wymiary osobowości PEN, a zwłaszcza EN są kulturowo uniwersalne, co potwierdzają badania kwestionariuszem EPQ-R opracowanym przez Eysencka (1985) i zaadaptowanym w wielu krajach. W Polsce (1995) jako Zrewidowany Kwestionariusz Osobowości Eysencka

Pięcioczynnikowy Model Osobowości PMO („Wielka piątka”)

R. Mc Crae & P. T. Costa (1987)

• neurotyczność (Neuroticism)

• ekstrawersja (Extraversion)

• otwartość (Openess)

• ugodowość (Agreeableness)

• sumienność (Conscientiousness)

Czy „wielka piątka” stanowi rzeczywiście podstawowe wymiary osobowości?

• czynniki NEOAC można rzetelnie zidentyfikować niezależnie od metody, płci, wieku osób badanych

• w badaniach podłużnych wykazują dużą stałość

• w badaniach międzykulturowych wykazują pełną uniwersalność

• dość wysoki stopień odziedziczalności (30-40%)

• są dobrym predykatorem powodzenia zawodowego, odporności na stres, ryzyka zurzeń w zachowaniu

Krytyka wobec koncepcji PMO i innych teorii cech

• leksykalne podejście do opisu osobowości nie obejmuje dynamicznych relacji jednostki ze środowiskiem

• obciążone wszystkimi wadami analizy czynnikowej (np.arbitralny dobór czynników wyjściowych)

• badania prowadzone w ramach PMO są czysto korelacyjne i nie wykraczają poza opis

•Kwestionariusz NEO-FFI (zmodyfikowany 1992, Costa & McCrae). Polska wersja 1998.

• W ramach PMO szereg innych kwestionariuszy (np. Zuckerman-Kulhman PQ)

Koncepcja osobowości Z. Freuda - podstawowe założenia

Świadomość nie jest jednolita, składa się z 3 poziomów:

• świadome (myśli, uczucia, motywacje dostępne wglądowi)

• przedświadome (treści doświadczeń indywidualnych, które mogą być łatwo uświadomione)

• nieświadome (myśli, uczucia, motywacje ukryte, które wywierają przemożny wpływ na zachowanie)

Struktura osobowości:

id (popędy seksualny i agresji, potrzeby biologiczne, proste potrzeby psychiczne) Istnieje od urodzenia. Kieruje się zasadą przyjemności.

superego (poczucie dobra i zła, wartości moralne, sumienie) Powstaje we wczesnym dzieciństwie. Usiłuje przeciwdziałać seksualnym i agresywnym impulsom id. Odpowiada za ja idealne

ego (kierując się zasadą rzeczywistości, pośredniczy między wymaganiami id i superego). Rozwija się z id ,nieco wcześniej niż superego. Z budzącymi lęk treściami radzi sobie uruchamiając mechanizmy obronne (projekcja, wyparcie)

Rozwój osobowości

Podwaliny osobowości powstają we wczesnym dzieciństwie a jej rozwój przebiega w 5 stadiach. W każdym dominują instynktowne hedonistyczne popędy związane z różnymi strefami erogennymi - libido. Nadmiar gratyfikacji czy frustracji w jednym stadium uniemożliwia przejście do następnego (fiksacja) co prowadzi do ukształtowania się określonego charakteru (np. fiksacja analna - typ obsesyjno-kompulsywny)

Stadia rozwoju osobowości

• stadium oralne (0-2 lata)

• stadium analne (2-3 lata)

• stadium falliczne (4-6 lat)

• okres latencji (6-12 lat)

• stadium genitalne (do 18 r ż)

Okres latencji

- dążenia seksualne stłumione, wypierane i przekształcane w działania akceptowane społecznie

Stadium genitalne

• gratyfikacja następuje przez zbliżenie seksualne. Celem tego stadium jest zdolność do stworzenia dojrzałego związku opartego na miłości erotycznej oraz rozwój zainteresowań i talentów związanych z produktywną pracą.

Wkład teorii Freuda do psychologii osobowości

• zwrócenie uwagi na procesy i emocje nieświadome

• podkreślenie roli wczesnego dzieciństwa i relacji rodzice-dziecko w kształtowaniu się osobowości

• ujawnienie znaczenia cielesności człowieka w rozwoju osobowości (mimo, że wszystkie nurty neofreudowskie pomniejszały role popędu seksualnego)

• wskazanie dowodów na istnienie mechanizmów obronnych

Poznawcze ujęcie osobowości

zajmuje się

• rolą konstruowania poznawczego (Kelly, 1955) w nadawaniu zdarzeniom znaczeń i reagowania na nie zgodnie z tymi znaczeniami

• pojęciem ja (obraz własnej osoby) w systemie poznawczym podmiotu

• procesami podmiotowej kontroli i samoregulacji zapewniającymi integrację działań i adaptację do rzeczywistości

Konstruowanie poznawcze

- nadawanie sensu temu co się dzieje poprzez kategoryzowanie informacji, analizę i interpretację. Jest źródłem i produktem wiedzy osobistej, która gromadzi się w trakcie życia i jest zorganizowana w system schematów poznawczych

Ważną rolę w poznawczych koncepcjach osobowości pełnią pojęcia:

• atrybucji (przypisywanie zdarzeniom określonych przyczyn)

• oczekiwań co do skutków zachowań

• przekonań

Tendencje do kreślonych atrybucji, oczekiwań i przekonań wpływają na funkcjonowanie jednostki

To kim jesteśmy kształtuje się pod wpływem dwóch czynników silnie ze sobą powiązanych - genów i środowiska

Środowisko wspólne

- wszystkie elementy, które oddziałują w jednakowym stopniu na dzieci wychowujące się w tej samej rodzinie (przekonania i standardy moralne rodziców, sposoby karania, rodzaje nagród, otoczenie fizyczne, status społeczny i materialny)

Środowisko specyficzne

- wpływy, które różnicują członków tej samej rodziny, czynniki dotyczące jednej tylko osoby (wyjątkowe relacje z dziadkami, kolejność narodzin, wygląd, relacje z rówieśnikami, czynniki wynikające z poznawczej interpretacji związane z wiekiem, specyficzne doświadczenia)

Kolejność narodzin

ma istotne znaczenie dla osobowości, szczególnie wpływa na otwartość na doświadczenia - pierworodni (i jedynacy) bardziej skłonni popierać autorytet rodziców, mniej otwarci na nowe idee (Sulloway, 1997 na podstawie analizy biografii postaci historycznych)

Różnice między mężczyznami a kobietami generalnie nie są tak wielkie jak różnice w obrębie płci (badania kwestionariuszem NEO-FFI w 26 krajach, Costa i in.2001). Chociaż…

Kobiety

osiągają wyższe wyniki w pomiarach odzwierciedlających

• łatwość nawiązywania kontaktów społecznych

• opiekuńczość

• empatię

• neurotyczność

Mężczyźni

osiągają wyższe wyniki w pomiarach odzwierciedlających

• indywidualizm i autonomię

• potrzebę osiągnięć

• samowystarczalność

• gniew i agresję

• asertywność

Osobowość a kultura

Istotne różnice między przedstawicielami kultur kolektywistycznych (potrzeby grupy nad potrzebami jednostki - kultury azjatyckie, afrykańskie, latynoamerykańskie, arabskie), a indywidualistycznych

(ceniona szczególnie wolność osobista, własne zadowolenie - kraje zachodnie)

Różnice indywidualne

są zdeterminowane działaniem wielu genów (uwarunkowane poligenowo). Każda cecha uwarunkowana genetycznie może podlegać wpływom zewnętrznym. Geny i środowisko pozostają we wzajemnych interakcjach

Współdziałanie genów i środowiska

• takie samo środowisko może wpływać różnie na osoby o różnym wyposażeniu genetycznym (np. dziecko introwertyczne inaczej niż ekstrawertyczne odbiera karę w postaci zabawy z rówieśnikami)

Współdziałanie genów i środowiska

• osoby odmienne genetycznie wyzwalają różne reakcje środowiska (np. dzieci wycofane, lękliwe wywołują inne reakcje niż dzieci łatwo nawiązujące kontakt)

• różni (genetycznie) ludzie w odmienny sposób kształtują swoje środowisko (np. osoby o dużej potrzebie poszukiwania doznań chętnie podejmują prace w zawodach wysokiego ryzyka)

Temperament

-składnik czy synonim osobowości?

• ma podłoże biologiczne

• ma swoje odpowiedniki w świecie zwierząt

• cechy temperamentalne są obecne od chwili narodzin i względnie stałe w ciągu życia

• charakteryzuje się względną spójnością międzysytuacyjną

• odnosi się głównie do emocji lub/i formalnych charakterystyk zachowania (styl, intensywność)

Temperament

jest biologicznym składnikiem osobowości.

Specyficznie ludzkie cechy osobowości rozwijają się na osnowie wyposażenia biologicznego (temperamentu) pod wpływem socjalizacji i kultury oraz dojrzewania struktur poznawczych

Pełen repertuar cech osobowości ujawnia się dopiero ok.10 roku życia. Do wieku 18 miesięcy dominują cechy temperamentalne (np. impulsywność, lękliwość), stopniowo rozwijają się cechy osobowości właściwe dla dorosłego (np.samoświadomość, empatia)

(Buss i Finn, 1987)

Psychofizjologiczne korelaty temperamentu

•związane z aktywacją układu autonomicznego (główne wskaźniki - aktywność elektrodermalna, sercowo-naczyniowa)

•związane z aktywacją kory mózgowej (główne wskaźniki - spontaniczna aktywność bioelektryczna, potencjały wywołane)

Biochemiczne korelaty temperamentu

• czynność osi podwzgórze-przysadka-nadnercza (hormony)

• neuroprzekaźniki i ich enzymy

Teorie wpływu genetycznego:

•Podejście OGOD (one gene one disorder) - odkryto ponad 2000 chorób spowodowanych przez pojedynczy gen (np. choroba Huntingtona, fenyloketonuria)

•Model poligenowy QTL (Quantitative Trait Loci)- różnice indywidualne w zakresie temperamentu i zachowania , także niektóre choroby, są zdeterminowane poligenowo , a cechy maja rozkład ilościowy (krewni są tym bardziej do siebie podobni im więcej mają wspólnych genów)

W jakim stopniu różnice indywidualne w zakresie temperamentu oraz innych cech i zachowań i zależą od czynników genetycznych?

Podstawowe założenie metodyczne genetyki zachowania

- jeśli różnice indywidualne uwarunkowane są genetycznie, to dana cecha będzie tym bardziej podobna im większe podobieństwo wyposażenia genetycznego osób badanych (zależność liniowa)

•bliźnięta MZ - 100% identyczne geny

• rodzice i dzieci, rodzeństwo, i bliźnięta DZ - 50% genów wspólnych

• dziadkowie i wnuki - 25% genów wspólnych

• rodzeństwa cioteczne i stryjeczne - 12,5% genów wspólnych

1.Porównywanie bliźniąt MZ i DZ

wychowywanych razem

wychowywanych osobno (metoda adopcyjno-bliźniacza)

2.Metoda adopcyjna

Współczynnik odziedziczalności

- wskaźnik całkowitego wkładu czynników genetycznych w powstawanie różnic indywidualnych (heritability coefficient h2)

Odziedziczalność niektórych cech temperamentu

• ekstrawersja - 0,36

• neurotyczność - 0,31

• sumienność - 0,28

• ugodowość - 0,28

• otwartość na doświadczenia - 0,46

W celu zidentyfikowania pojedynczych genów mających różnej wielkości wkład do wariancji danej cechy stosuje się techniki genetyki molekularnej. Określa się asocjacje alleliczne (korelacja między fenotypem a allelem) dla tych cech, w odniesieniu do których znane są mechanizmy biochemiczne

Psychobiologiczny model osobowości

(Cloninger, 1986)

Kontrolowane genetycznie systemy neurotransmisyjne wpływają na ekspresję podstawowych wymiarów osobowości

•poszukiwanie nowości (dopamina)

•unikanie szkody (serotonina)

•zależność od nagrody (noradrenalina)

Przesłanki dla hipotezy, że

DA jest mediatorem poszukiwania nowości

• poszukiwanie nowości (nowych wrażeń, nowych doznań, otwartość na doświadczenia) ma wartość nagradzającą, a więc wiąże się z układem nagrody w mózgu, kontrolowanym przez dopaminę

• badania na gryzoniach (genetyczne, farmakologiczne) - zwiększona aktywność DA → podniesiony poziom eksploracji

R. Ebstein i in.( 1996)

- poszukiwanie nowości jest związane z funkcjonalnym polimorfizmem w genie dopaminowego receptora D4 (D4DR). Wariant genu przekazywany dzieciom decyduje o odmiennym funkcjonowaniu D4DR (długa wersja genu - większa potrzeba poszukiwania nowości). Odpowiada za ok. 4% zmienności cechy.

R. Ebstein i in.( 1996)

Badanie przeprowadzono za pomocą kwestionariusza TPQ Cloningera oraz analizy DNA. Genotyp D4DR nie wykazuje powiązań z innymi mierzonymi wymiarami (unikanie szkody, zależność od nagrody). Wynik potwierdzony przez Hamera i in. z NIH na osobach spokrewnionych z niejednolitych grup etnicznych.

Przesłanki dla hipotezy, że

5HT jest mediatorem unikania urazów:

• badania na zwierzętach

• mała ilość metabolitu 5HT u samobójców

• obniżona ilość transportera serotoniny (białko odpowiedzialne za wychwyt zwrotny do synapsy) u chorych na depresję

• antydepresyjne działanie selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego 5HT

• anksjolityczne działanie buspironu

P. Lesch i in. (1996)

- neurotyczność, lęk, unikanie szkody jest związane z funkcjonalnym polimorfizmem w genie transportera serotoniny (5HTT). Krótsza wersja - wyższy poziom neurotyczności i lęku, większa skłonność do depresji, jednocześnie silniejsza biologiczna reaktywność na stres. Odpowiada za ok. 3-4% zmienności badanych cech. Badanie przeprowadzono za pomocą kwestionariusza NEO-PI-R, PF16 i kwestionariusza Cloningera oraz technik molekularnych.

Regulacyjna teoria temperamentu RTT (J. Strelau, 1985, Zawadzki , Strelau, 1997)

Strukturę temperamentu wyznaczają dwa aspekty: energetyczny i czasowy. W aspekcie czasowym temperament charakteryzują następujące cechy:

• żwawość (tendencja do szybkiego reagowania, adekwatna do zmian w otoczeniu, wysokie tempo aktywności)

• perseweratywność (tendencja do powtarzania i kontynuowania zachowań po zaprzestaniu stymulacji)

W aspekcie energetycznym temperament opisują następujące cechy:

• wrażliwość sensoryczna (zdolność reagowania na bodźce o małej wartości stymulacyjnej)

• reaktywność emocjonalna (duża wrażliwość i niska odporność emocjonalna)

• wytrzymałość (zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach długotrwałej i wysokostymulujacej aktywności lub silnej stymulacji zewnętrznej)

• aktywność (tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej)

Do pomiaru cech w RTT używa się kwestionariusza FCZ-KT (Zawadzki i Strelau, 1997)

Postulowane przez RTT cechy temperamentu biorą udział w regulacji stosunków człowieka z otoczeniem - mają status moderatora. Modyfikują siłę docierających bodźców - wzmacniają ją lub osłabiają - wpływając na subiektywność wartość sytuacji w której jednostka się znajduje. Stąd ludzie bardziej reaktywni odbierają te same bodźce jako silniejsze, a sytuacja, która u niskoreaktywnych nie powoduje napięcia, u wysokoreaktywnych jest stresem.

Adaptacyjna rola temperamentu

polega na poszukiwaniu właściwego dla siebie stylu działania, zgodnego ze strukturą psychiczną . Np. jednostki wysokoreaktywne i małowytrzymałe zwykle unikają sytuacji silnie stymulujących.

Style działania wg RTT

• styl wspomagający - charakteryzuje osoby wysokoreaktywne. Przeważają u nich czynności pomocnicze nad zasadniczymi, przy wysokiej stymulacji spada ich efektywność działania, preferują zachowania o niskiej wartości stymulacyjnej, a w sytuacjach szczególnej mobilizacji organizmu ponoszą wysokie koszty psychofizyczne

Style działania wg RTT

• styl prostolinijny - charakteryzuje osoby niskoreaktywne u których występuje równowaga czynności zasadniczych i pomocniczych, efektywność działania spada u nich w sytuacji słabej stymulacji (deprywacja sensoryczna, monotonia) przy pozbawieniu możliwości podwyższenia jej poziomu, preferują okoliczności i zachowania silnie stymulujące

Zaburzenia osobowości

• osobowość paranoiczna

• osobowość schizoidalna

• osobowość schizotypowa

• osobowość narcystyczna

• osobowość antyspołeczna

Zaburzenia osobowości

• osobowość typu bordeline

• osobowość unikająca

• osobowość zależna

• osobowość histrioniczna

• osobowość obsesyjno-kompulsywna

•

Zaburzenia osobowości często współwystępują np. cechy narcystyczne i antyspołeczne, osobowość zależna i unikająca, narcystyczna i histrioniczna

Nie ufaj nikomu” - Osobowość paranoiczna

Podejrzliwość i nieufność względem otoczenia, przekonanie o własnej doskonałości, przypisywanie własnych niepowodzeń celowemu działaniu innych, przewrażliwienie (np. doszukiwanie się podtekstów w niewinnych uwagach, obrażanie się), skłonność do gniewu. Zwykle normalny kontakt z rzeczywistością, choć mogą występować przejściowe objawy psychotyczne)

Możesz pukać , ale nikogo nie zastaniesz” - Osobowość schizoidalna

Zaburzenie to uniemożliwia normalne funkcjonowanie społeczne. Nieumiejętność wyrażania uczuć, niewielka aktywność emocjonalna - ludzie o osobowości schizoidalnej robią wrażenie chłodnych i pełnych rezerwy, są samotnikami, chętnie oddają się zajęciom nie wymagającym towarzystwa innych ludzi. Brak potrzeby miłości, przynależności i akceptacji

Jestem dziwaczny, inny, obcy” - Schizotypowe zaburzenie osobowości

Zamknięcie w sobie, zupełny brak kontaktów interpersonalnych i społecznych oraz zaburzenia poznawcze (myślenie zabobonne, magiczne, dziwaczna mowa, zaburzenia precepcji). Objawy przypominają schizofrenię. Zwykle kontakt z rzeczywistością zachowany. Wielu badaczy uważa za część spektrum schizofrenii - pojawia się krewnych I stopnia pacjentów schizofreników

Mój rozkaz jest twoim życzeniem” - Osobowość narcystyczna

Przesadne poczucie własnej wartości (wielkości), brak empatii, roszczeniowość, silna tendencja do przeceniania własnych umiejętności i osiągnięć, przy minimalizowaniu dokonań innych, skupienie na sobie. Przyjmują postawy pełne arogancji i snobizmu. Nie znoszą krytyki. Poczucie wielkości, główne kryterium diagnostyczne, z wiekiem maleje. Zaburzenie częściej spotykane u mężczyzn.

Zrobię co zechcę, kiedy zechcę” - Osobowość antyspołeczna

Charakterystyczny brak wyrzutów sumienia i lojalności wobec kogokolwiek, ustawiczne naruszanie praw innych i obowiązujących zasad. Impulsywność, agresywność, brak odpowiedzialności. W wieku dorastania przejawiają stabilny wzorzec agresji wobec ludzi i zwierząt, wandalizm, kradzież. Zaburzenie częściej występujące u mężczyzn

Będę bardzo zła, jeśli spróbujesz mnie opuścić” - Osobowość typu bordeline

Wzorzec zachowania charakteryzujący się impulsywnością, niestabilnością w kontaktach międzyludzkich, zmiennością nastroju. Poważnie zaburzone i niestabilne poczucie tożsamości (niewykształcone, niespójne ja) - stąd niestabilne kontakty interpersonalne, poczucie lekceważenia przez innych. Próby samobójcze i samookaleczenie się o charakterze manipulacyjnym. Poczucie pustki, źle znoszą samotność. Skrajne wahania nastroju - od depresji po ekscesy ryzykownego seksu, hazardu, nadużywania substancji odurzających. Zachowany kontakt z rzeczywistością, choć zdarzają się objawy psychotyczne i paranoiczne przeświadczenia. 75% przypadków - kobiety.

Chcę, żebyś mnie polubił, ale wiem, że mnie znienawidzisz” - Osobowość unikająca

Niechęć do nawiązywania kontaktów, introwersja, towarzyszące całe życie ograniczenie relacji społecznych. Potrzebują kontaktów, czują się samotni, ale z obawy przed krytyką i odrzuceniem, unikają ich. Silny lęk, niskie poczucie własnej wartości, koncentracja na sobie. Podobne do objawów uogólnionej fobii społecznej

Chroń mnie i opiekuj się mną” - Osobowość zależna

Uzależnienie od innych, silna potrzeba oddania się cudzej opiece co prowadzi do zachowań natrętnych i uległych. Brak pewności siebie, bierność, potulność, poczucie bezradności, silny niepokój przed utrata więzi z opiekunem. W przeciwieństwie do pacjentów bordeline, którzy na perspektywę porzucenia reagują wściekłością, zależni - pokorą i uległością, a gdy związek się rozpada, natychmiast poszukują następnego partnera.

Skoncentruj na mnie całą swoją uwagę” - Histrioniczne zaburzenie osobowości

Główne cechy wzorca zachowania: nadmierna potrzeba zwracania na siebie uwagi, wybujała emocjonalność, teatralność w gestach i zachowaniu, uwodzicielski sposób bycia, próżność, nadmierne przywiązywanie wagi do wyglądu zewnętrznego. Histrionicy łatwo ulegają sugestii i uznają kontakty z innymi za bliższe niż są w rzeczywistości. Przystosowanie w relacjach seksualnych zazwyczaj słabe.

Po prostu nie chcę popełnić błędu” - Obsesyjno-kompulsywne zaburzenie osobowości

Charakterystyczne silne dążenie do doskonałości, perfekcjonizm, przesadne przywiązywanie wagi do utrzymywania porządku, potrzeba pełnej kontroli nad własna psychiką i relacjami z innymi. Uparci, surowi, nieelastyczni w poglądach i działaniach. W odróżnieniu od zespołu obsesyjno-kompulsywnego, nie ma ani natrętnych myśli ani stereotypowych działań

---