5.10.2001 r.

Wiedza naukowa	Wiedza potoczna
W obrębie danego środowiska naukowego jest jednolita - zmierza do obiektywizacji.	Ma charakter subiektywny.
Jest wiedzą abstrakcyjną.	Ma charakter praktyczny i konkretny - jest związana z pewnymi sytuacjami życiowymi, jest to wiedza na temat pewnych wydarzeń, które działy się w pewnym czasie i miejscu.
Formułowana jest w bardzo precyzyjnym języku - języku treści pojęciowych.	Formułowana jest w języku potocznym, jest to język mało precyzyjny i silnie zabarwiony emocjonalnie.
Jest wiedzą usystematyzowaną wg zasady wyjaśniającej.	Nie ma charakteru systematycznego, jest mało spójna.
Jest wiedzą opartą na badaniach empirycznych. Badania te prowadzone są z zachowaniem następujących zasad: jawności procesu badawczego - musi być zaprezentowana droga rozumowania badacza, intersubiektywnej kontroli - kontrola środowiska kompetentnych badaczy.	Nie jest wiedzą empirycznie uzasadnioną.
Nie może być wiedzą sprzeczną.
Jest wolna od ocen.
Tezy, twierdzenia mogą być różnej ważności, mogą się odnosić do szerszej lub węższej klasy zjawisk.

Nauka to ogół czynności wykonywanych przez uczonych jako takich lub ogół wytworów tych czynności (teorie, tezy itp.)

Metodologia to nauka o metodach nauki. Rodzaje metodologii:

1. M. pragmatyczna (pojęcie to wprowadził Ajdukowicz) - koncentruje swoje zainteresowania na czynnościach (procedurach) badawczych, wykonywanych przez naukowca.

2. M. apragmatyczna - zajmuje się wytworami tych czynności poznawczych.

1. M. ogólna - w jej obrębie rozważa się czynności poznawcze lub rezultaty tych czynności, które są obecne na obszarze wszystkich nauk.

2. M. szczegółowe - dzielą się na metodologie różnych dziedzin nauki - rozważają specyficzne dla danej grupy nauk zabiegi poznawcze.

1. M. nauk formalnych - nauki formalne zajmują się badaniem świata form (logika, matematyka).

2. M. nauk realnych - nauki realne zajmują się badaniem realnej rzeczywistości.

1. M. nauk dedukcyjnych - w naukach dedukcyjnych uzasadnienie twierdzeń polega na ich dedukcyjnym wywnioskowywaniu z twierdzeń wcześniej uznanych za prawdziwe.

2. M. nauk indukcyjnych - w naukach indukcyjnych podstawową metodą uzasadniania twierdzeń jest indukcja enumeracyjna (ze zdań jednostkowych wyprowadza się wniosek ogólny), niekiedy jest to również indukcja eliminacyjna.

3. M. nauk empirycznych - nauki empiryczne (są to wszystkie nauki oprócz logiki i matematyki) zajmują się zagadnieniem tworzenia bazy danych empirycznych, definiowania pojęć i uzasadniania twierdzeń.

1. M. opisowa - analizuje faktyczne sposoby postępowania badaczy (stanowi opis istniejącej praktyki badawczej).

2. M. normatywna - mówi o tym, jak powinno się postępować w nauce.

1. M. wewnętrzna - odnosi się wyłącznie do nauk społecznych, ma źródło w praktyce badawczej nauk społecznych - poszukiwanie reguł postępowania w obrębie danej dyscypliny.

Z m. wewnętrzną związana jest empiryczna metodologia badań społecznych - na drodze wtórnych analiz albo specjalnych badań próbuje się dojść do reguł, które mają być wzorcem.

2. M. zewnętrzna - poszukuje norm właściwego postępowania w nauce w innych dyscyplinach.

Metoda naukowa - określony, powtarzalny, wyuczalny sposób postępowania, świadomie zmierzający do realizacji pewnego celu lub kategorii celów poznawczych.

Metody badawcze danej nauki są to zalecane lub i faktycznie stosowane schematy czynności służące do udzielania odpowiedzi na formułowane w nich pytania. W naukach społecznych metody badawcze to przede wszystkim typowe, powtarzalne sposoby doboru zjawisk do badania, sposoby zbierania danych, ich opracowywania, analizy i interpretacji, służące do uzyskiwania możliwie jak najlepiej uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania. W naukach społecznych podstawę dla tych uzasadnień stanowią pewne ciągi czynności podejmowane przez badaczy. Te ciągi czynności rozpoczynają się od postawienia problemu, a kończą się udzieleniem odpowiedzi, rozstrzygnięciem. Ciągi te nazywa się pojedynczym badaniem naukowym. Funkcje pojedynczych badań naukowych (oddziaływanie wyników badań na jakieś inne społeczno-kulturowe zjawiska):

1. F. naukowa - wyniki badań pełnią tę funkcję, gdy przyczyniają się do rozwoju danej dyscypliny jako nauki akademickiej, tzn. wnoszą jakiś wkład w zakresie problemów, metod, twierdzeń, aparatury pojęciowej. Wyniki badań muszą być zaakceptowane przez innych uczonych. Np. przyczyniają się do uporządkowania terminologii danej dyscypliny.

2. F. praktyczno-użytkowa - mówiąc o tej funkcji mamy na myśli użyteczność wyników badań w realizacji celów, które zostały uznane za godne osiągnięcia przez praktyków życia społecznego. Wyniki badań pełnią funkcję praktyczno-użytkową wówczas, gdy są wykorzystywane przez ludzi podejmujących decyzje jako przesłanki w rozumowaniach prowadzących do podjęcia praktycznej decyzji przez praktyków życia społecznego. „Działacz społeczny” to osoba, która może zmienić coś w życiu społecznym poprzez swoje decyzje, jeżeli wnoszą one coś w rozwój danej nauki.

3. F. humanistyczno-obywatelska - jest to oddziaływanie wyników badań na tzw. czytającą publiczność (ludzie nie wykorzystujący badań w celach naukowych; to tzw. przeciętni obywatele). Ta funkcja może być realizowana pod warunkiem, że wyniki tych badań docierają do ludzi. Ta funkcja to oddziaływanie wyników badań na postawy i tzw. świadomość obywatelską ludzi, tzn. w oparciu o wyniki badań np. możemy:

1. uświadomić sobie nasze miejsce w społeczeństwie,

2. lepiej zrozumieć problemy innych ludzi, środowisk, z którymi na co dzień nie mamy kontaktu,

3. lepiej ocenić zjawiska, o których mówią te badania i się do nich ustosunkować (np. wyrobić sobie stanowisko wobec głoszonych ideologii),

4. znajomość wyników badań przyczynia się do zracjonalizowania publicznych dyskusji na różne kontrowersyjne tematy i w konsekwencji pomaga rozwiązywać te problemy.

Jedno badanie może pełnić te 3 funkcje na raz, choć zwykle podejmuje się badanie ukierunkowane na jedną z tych funkcji.

12.10.2001 r.

Typologie badań w nauce (dychotomie):

1.

1. B. eksploracyjne (formulatywne) - nastawione na sformułowanie problemu do badań. Mają charakter jakościowy.

2. B. weryfikacyjne - nastawione na uzasadnianie empiryczne twierdzeń. Mają charakter ilościowy.

2.

1. B. diagnostyczne - zaliczenie danego przypadku do już znanych kategorii; nie wnoszą niczego nowego do teorii.

2. B. odkrywcze - dzięki nim możemy zidentyfikować nowe zjawisko, postawić nowe hipotezy.

3.

1. B. opisowe - opisują jakieś zjawisko.

2. B. eksplanacyjne - wyjaśniają pewne zjawisko.

4.

1. B. z intencją sprawozdawczą - dotyczą tylko przebadanych zjawisk.

2. B. z intencją uogólniającą - badanie jakiejś części, aby wnioskować o całości, biorą również pod uwagę zjawiska jeszcze nie zbadane.

5.

1. B. prognostyczne, np. prognozy przedwyborcze, prognozy gospodarcze itp.

2. B. nie wysuwające prognoz.

6.

1. B. deskryptywne - jedynie opisują zjawiska.

2. B. ewaluacyjne - ocenianie pewnych zjawisk. Istnieją dwa rodzaje ocen:

• oceny właściwe (to jest piękne, dobre) - mają mało wspólnego z nauką,

• oceny utylitarne (coś jest dobre ze względu na cel X) - oceny te podlegają empirycznej weryfikacji.

7.

1. B. teoretyczne.

2. B. aplikacyjne - są podejmowane dla realizacji pewnych praktycznych celów.

Te wszystkie typy nawzajem nie są rozłączne, np. badania weryfikacyjne są też teoretyczne itd.

Typologia badań społecznych:

Badania prowadzone w obrębie jednego społeczeństwa	Badania prowadzone w obrębie wielu społeczeństw
Badania case study (badania pojedynczych przypadków) - są to badania monograficzne; możliwy jest wszechstronny, wyczerpujący opis przypadku, który został wybrany, ponieważ jest on wyjątkowy lub dlatego że jest typowy. Dużo technik zbierania danych. Analizowanie danych przede wszystkim jakościowe, ale także ilościowe. Szuka się porównania między przeszłością a teraźniejszością.	Międzykulturowe badania porównawcze - badania oparte na wynikach innych badań, odnoszące się do różnych społeczności, zmierzające do formułowania b. szerokich generalizacji (= uchwycenie pewnego wzoru dla badanych społeczeństw). Te badania prowadzi się metodą porównawczą.
Badania oparte o materiały biograficzne. Zbieranie tych materiałów może odbywać się dwojako: poprzez np. pamiętniki - człowiek sam opisuje swoje życie, doświadczenia; poprzez wywiad narracyjny (Schütze) - nieprzerwany ciąg mowy osoby badanej.
		Analiza oparta o statystyki krajowe.
Wywiady grupowe.
Focus.
Badania surveyowe: sondaże opinii publicznej; badania surveyowe powtarzane.
Badania panelowe.
Badania eksperymentalne.
Badania działań społecznych za pomocą interwencji socjologicznej i interakcji strategicznej - socjolog ma rozbudzić świadomość socjologiczną wśród badanych, aby mogli zanalizować to, co się dzieje w ich grupie.

Plany badawcze (schematy organizacji badań)	Możliwość wykrywania zależności przyczynowo-skutkowych
P. eksperymentalne	+ b. eksperymentalne
P. przekrojowe	+/- b. surveyowe
P. quasi-eksperymentalne	+/- b. panelowe
P. preeksperymentalne	- b. case study, b. oparte o materiały biograficzne

Zjawisko A zostaje w związku przyczynowym ze zjawiskiem B, gdy:

1. • Zjawisko A jest warunkiem wystarczającym do zajścia B lub • gdy A jest warunkiem koniecznym dla zajścia B lub • gdy A jest koniecznym składnikiem warunku wystarczającego do zajścia B.

2. Zjawisko A wywołuje zjawisko B.

3. Zjawisko A jest wcześniejsze, a przynajmniej nie późniejsze niż B.

Aby wykazać związek przyczynowy, trzeba:

1. Wykazać kowariancję - zjawisko A i B współwystępują, współzmieniają się.

2. Wykazać, że ta kowariancja nie ma charakteru pozornego.

3. Wykazać, że zjawisko A jest wcześniejsze niż B (które jest traktowane jako skutek).

26.10.2001 r.

Ogólna charakterystyka procesu badawczego

Badania społeczne - zorganizowana działalność, która ma na celu sformułowanie i uzasadnienie twierdzeń ogólnych o charakterze społecznym. Warsztat badawczy musi być na tyle jasny, aby można było każde badania powtórzyć, zweryfikować.

Postulaty odpowiedzialności:

1. Jawność procedury badawczej - każdemu badaczowi, który będzie chciał poznać drogę dojścia do danego odkrycia, musimy pokazać narzędzia naszych badań, a także ich wyniki, na tyle aby to badanie można było powtórzyć. Jeżeli odkrycia badawcze są sprzeczne z dotychczasowymi odkryciami, należy wyjaśnić te sprzeczności, musi to być kontrolowane przez innych badaczy.

2. Odpowiedzialność za słowo - należy ujawnić dlaczego takie, a nie inne badania zostały przeprowadzone w danym celu, a także dlaczego w taki, a nie inny sposób zostały one przeprowadzone. Badacz może dowolnie wybierać dziedzinę badań, które przeprowadza, ale nie mogą to być tylko badania potwierdzające jego hipotezę, ale także takie, które mogłyby jej zaprzeczyć.

3. Na przeprowadzanie badań nie mogą mieć wpływu zmiany polityczne, gospodarcze itp.

Badanie jest to proces, który przebiega w czasie. Jest to zorganizowana działalność, ciąg czynności rozpoczęty od postawienia problemu, a zakończony jego rozwiązaniem. Etapy procesu badawczego (badania sondażowe i eksperymentalne):

1. 
   Przygotowanie koncepcji badań (b. ważny etap):

1. określenie problematyki badań (zbiór pytań problemowych do tematu),

2. określenie przedmiotu badań,

3. określenie źródeł i materiału,

4. określenie za pomocą jakich metod badawczych będą rozstrzygane pytania problemowe.

2. 
   Dobór i przygotowanie technik badawczych:

1. techniki doboru zjawiska do badania (trzeba zdecydować czy będą to badania wyczerpujące czy częściowe: losowanie próby, jej niezbędna wielkość, przygotowanie narzędzi do badania np. pytań do ankiet),

2. techniki otrzymywania materiału,

3. techniki ich opracowania.

3. 
   Dobór zjawisk - wybór konkretnych zjawisk lub respondentów, z którymi badacz lub jego ekipa wejdzie w bezpośredni kontakt. Na tym etapie zostaje opracowana próba.

4. Zbieranie materiałów - przeprowadzanie wywiadów, obserwacji, eksperymentów.

5. 
   
   Krytyka, selekcja i wstępne opracowanie materiału. muszą być dokładne

6. Właściwe opracowanie materiału. i dokończone, aby

Otrzymywanie wyników i ich interpretacja. badanie zostało ukończone

7. Przygotowanie elaboratu, który prezentuje przebieg badań i ich wyniki.

Ad. 1: sporządzenie listy pytań sondażowych, hipotez, wybieranie technik (rozmowa w cztery oczy, telefon, ankieta wysyłkowa, losowanie respondentów itp.) Odpowiedzi na pytania: Co chcemy zbadać? i Jak to zrobić?

Ad. 2: decydujemy o wielkości próby i kierujemy się pożądanym stopniem dokładności wyniku (wszystko zależy od celu badań). Zbieramy personel, ankieterów, decydujemy o sposobach badawczych.

Ad. 3: losowanie próby (wypisanie wylosowanych nazwisk, adresów).

Ad. 4: zadania organizacyjne: wysyłanie listów zapowiadających ankietera, zaopatrzenie ankietera w materiały. Procedury kontrolne: kontrolowanie ankieterów.

Ad. 5: badacz przegląda zebrane kwestionariusze, a także ankietę ankietera (wrażenia ankietera o osobach badanych, o ich stosunku do ankiety), pewne wywiady się dyskwalifikuje jako nieszczere, wyłącza się kwestionariusze, w których brak odpowiedzi na większość pytań i te, w których przeważa odpowiedź „trudno powiedzieć”. Gdy odrzuci się za dużo tych ankiet, to reprezentatywność próby może zostać zachwiana. Wstępne opracowanie materiału = zbudowanie kluczy kodowych = instrukcja dla kodowania danych. Informacje są przekształcone na kody numeryczne w komputerze.

Ad. 6: jasny obraz rzeczywistości: mamy wydruk z komputera z analizami statystycznymi. Badacz zastanawia się co z tego wynika.

Ad. 7: raport, zawierający opis przebiegu całego badania i interpretację wyników. Raport jest konieczny ze względu na postulat jawności badania.

Ten schemat to schemat logiczny - poszczególne etapy to zadania badawcze, bez realizacji których badanie nie zostanie zakończone lub - jeżeli badacz nie zrealizuje go dokładnie - badanie zostanie źle przeprowadzone. Badacze zbyt szybko przechodzą od fazy 1 do następnych etapów. Badanie musi być przemyślane!

Odstępstwa od powyższych etapów:

• Techniki opracowywania materiałów są często dobierane albo dokładnie przygotowywane dopiero po zebraniu materiałów, np. technika konkursu na pamiętniki.

• Opracowanie wstępne dokonywane jest razem z opracowaniem właściwym, np. opracowywanie badań kwestionariuszowych.

• Gdy materiał po krytyce i selekcji okazał się zbyt ubogi albo nie dostarczy odpowiedzi na pytanie problemowe, wraca się do etapu 4, czyli fazy terenowej, np. badanie zachowania ludzi w supermarketach.

• Krytyki materiałów często dokonuje się w fazie terenowej, np. badanie monograficzne.

Często etapy te nie wyglądają tak idealnie. Np. w badaniach opartych na źródłach zastanych (case study) najpierw bada się, jakie źródła można wykorzystać, poddać analizie, następnie buduje się koncepcję badawczą. W badaniach monograficznych budowana jest wstępna koncepcja, potem następuje zwiad badawczy, a następnie formułowana jest ostateczna koncepcja badań.

9., 16., 23.11.2001 r.

Koncepcja badawcza (jako dokument o określonej postaci)

Koncepcja jest to zbiór ustaleń badacza: komu mają służyć jego badania, jakie problemy chce rozwiązać, jakie zaistnieją fazy badania. Koncepcja stanowi element projektu badań (wraz z harmonogramem prac i kosztorysem). Można mówić o koncepcji wstępnej (zarys), a także koncepcji rozwiniętej. Koncepcja jest różnie dopracowana - w zależności od typu badań, np. w badaniach typu case study koncepcja powstaje w czasie badań.

Składniki koncepcji rozwiniętej:

1. Problematyka badań:

• jakie problemy odnoszące się do społecznej rzeczywistości badacz chce rozstrzygnąć i dlaczego,

• jaki jest układ, hierarchia problemów,

• należy ustalić czy można sformułować przed badaniem próbne odpowiedzi (hipotezy) na dane problemy; jeżeli jest to możliwe, to należy to zrobić,

• jakie jest uzasadnienie podjętej problematyki, ustalenie jaką funkcję będzie spełniało to badanie i jego wyniki,

• ustalenie stosunku problemu do istniejących teorii, wyników innych badań, do działań praktycznych.

Problematyka badań jest to ogół tzw. pytań problemowych, czyli takich, na które badacz chce uzyskać jak najlepiej uzasadnione odpowiedzi. Pytania te badacz stawia sam sobie w stosunku do badanych obiektów. Badane obiekty dzielimy na:

1. Obiekty typu zbiór - cechy obiektu są pochodne w stosunku do cech poszczególnych elementów tego zbioru (powiązanie między jednostkami ustala się na drodze statystycznej);

2. Obiekty typu system - powiązania miedzy jednostkami są funkcyjne.

Pytania problemowe odnoszą się do:

• jednego obiektu w jednym momencie czasowym,

• jednego obiektu w różnych momentach czasowych, czyli porównanie co się zmieniło,

• kilku obiektów jednocześnie,

• kilku obiektów w różnych momentach czasowych.

Pytania o cechy obiektu to pytania najbardziej elementarne, pytania pochodne to pytania o związki między cechami. Pytania problemowe muszą być dobrze postawione. Źle postawione pytanie to takie, na które każda odpowiedź jest fałszywa lub prawdziwa, lub dotyczą nieistniejących rzeczy (dlatego na wstępie trzeba coś wiedzieć o badanym obiekcie). Podział pytań problemowych:

• ze względu na formę:

1. Zamknięte - treść takiego pytania wyznacza jednoznacznie strukturę i zakres możliwych odpowiedzi.

• pytania-dopełnienia zaczynające się od „który”.

• pytania-rozstrzygnięcia - zaczynające się od „czy”.

Jeżeli pytanie problemowe ma postać pytania zamkniętego i badacz przypuszcza, że jedna odpowiedź na to pytanie jest prawdziwa, to jest to hipoteza (robocza). Stopień asercji - stopień pewności badacza co do prawdziwości jednej hipotezy. Jeżeli istnieje kilka możliwych prawdziwych odpowiedzi (w mniemaniu badacza), to są to hipotezy konkurencyjne (gdy możliwe jest przyjęcie tylko jednej spośród nich, a resztę należy odrzucić) lub hipotezy uzupełniające się (gdy przyjęcie jednej z nich nie pociąga za sobą obalenia pozostałych).

2. Otwarte - nie spełniają warunku pytania zamkniętego.

• ze względu na bogactwo treściowe:

Bogactwo treściowe ustala się biorąc pod uwagę znaczenie terminów, jakimi posługujemy się w pytaniach problemowych, np. pytanie o zamożność jest bogatsze treściowo niż pytanie o zarobki.

• ze względu na istnienie zależności pomiędzy pytaniami problemowymi:

1. Pytania naczelne (ogólne) - najczęściej pytania te są otwarte. Dotyczą zależności między elementami obiektu.

2. Pytania podporządkowane (szczegółowe) - najczęściej pytania te są zamknięte. Dotyczą rozkładu cech w obiekcie, np. naczelne - czy czytane tytuły prasowe zależą od wykształcenia; podporządkowane - jakie gazety są czytane przez daną populację.

Aby rozstrzygnąć pytanie naczelne, trzeba rozstrzygnąć pytanie podporządkowane. Między pytaniami naczelnymi a podporządkowanymi występują określone związki. Jeśli pytanie naczelne dotyczy porównywania dwóch obiektów, to pytania podporządkowane dotyczą porównania części składowych tych obiektów. Jeśli pytanie naczelne dotyczy obiektu, to pytanie podporządkowane części składowych tego obiektu.

2. Aparatura pojęciowa:

• w jakim języku wyrażone są problemy badań,

• zdefiniowanie języka - kluczowe terminy, którymi się posługujemy formułując pytania problemowe muszą być zdefiniowane,

• konieczność przejścia z języka teorii na język empiryczny. Pytania problemowe zawierają najczęściej terminy i pojęcia teoretyczne (występują w teorii danej nauki, nie mają odniesienia empirycznego - na drodze obserwacji nie możemy stwierdzić czy dane pojęcia da się zastosować w danym badaniu). Dlatego do danych terminów teoretycznych należy stworzyć terminy obserwacyjne (takie, których cechy dają się zaobserwować). Najczęściej robimy to przez zdefiniowanie danego terminu lub przez wskazanie zakresu danego terminu. Terminy teoretyczne muszą być definiowane za pomocą terminów obserwacyjnych (musimy przetłumaczyć język teorii na język empirii). Etapy przejścia z języka teoretyczno-pojęciowego na język empirii:

1. Pierwszym krokiem jest konkretyzacja tych pojęć, czyli ustalenie możliwie pełnego, empirycznego, zrozumiałego dla wszystkich sensu terminu. Poprzez konkretyzację nadaje się sens empiryczny problematyce badań. Polega na tym, żeby wskazać konkretne zjawiska, które występują w bezpośrednim doświadczeniu badanych i do których wg badacza może być stosowany dany termin teoretyczny, np. religijność - wskazujemy zjawiska składające się na nią (np. uczestnictwo we Mszy Świętej, czytanie Pisma Świętego, przestrzeganie 10 przykazań itp.)

2. Operacjonalizacja pojęć - przetłumaczenie języka pojęć abstrakcyjnych, w którym sformułowane są problemy, na narzędzia badawcze, czyli na język pytań zadawanych respondentom i udzielanych przez nich odpowiedzi.

konkretyzacja dobór wskaźników operacjonalizacja

3. Przedmiot badań:

• jakie konkretne zjawiska dostępne doświadczalnie, w jakim społecznym obiekcie lub obiektach, w jakich granicach przestrzenno-czasowych będzie się badać,

• co będzie badane bezpośrednio (w istocie będzie obiektem badania), a na co będzie można rozszerzyć wnioski, a w stosunku do czego będzie można określić jedynie słabe przypuszczenie.

Przedmiot badań jest to ogół konkretnych zjawisk oznaczonych przez terminy, które występują w pytaniach problemowych i do których odnoszą się ostateczne wnioski badacza.

Aby określić przedmiot badań, trzeba podać jego lokalizację czasowo-przestrzenną. Badacz musi określić granice przestrzenne i czasowe badanych zjawisk, na które rozciąga swoje wnioski, np. gdy badania rozszerzymy poza badaną próbę, to te zjawiska, na które rozszerzymy badania stają się też przedmiotem badań.

Przedmiot badań może pokrywać się z obiektem społecznym, określenie przedmiotu badań powinno wówczas obejmować wskazanie tego obiektu społecznego, np. postawy polityczne - czyje?

4. Podstawa źródłowa wniosków i techniki otrzymywania materiałów:

• jakie źródła zostaną wykorzystane, jaki jest stosunek źródeł do badanych zjawisk, jaka jest wartość poznawcza tych źródeł,

• za pomocą jakich technik i sposobów badawczych dotrze się do źródeł istniejących, otrzyma materiał.

Podstawa źródłowa jest to ogół źródeł, czyli zjawisk, z którymi badacz lub jego wysłannicy wchodzą w bezpośredni zmysłowy kontakt i skąd czerpią informacje o badanych zjawiskach. Źródłami są czasami badane zjawiska (np. napięcia społeczne strajki), częściej jednak fragmenty tych zjawisk (np. strajki w niektórych miastach) , a najczęściej relacje o tych zjawiskach (np. relacje uczestników tych strajków). Podział źródeł:

Źródła	Wywołane (te, które badacz wywołał)	Niewywołane
Utrwalone (są zapisane)	Pisemne odpowiedzi na pytania w ankiecie. Np. autobiografia nadesłana na konkurs.	Dokumenty w urzędach, prasa, listy.
Nieutrwalone	Wypowiedzi w wywiadach swobodnych. Wypowiedzi w zogniskowanych wywiadach grupowych.	Spontaniczne zachowanie ludzi obserwowane przez badacza.

Materiały - wszelkiego rodzaju zapisy odnoszące się do badanych zjawisk, znajdujące się w pracowni badacza, w jego dyspozycji, np.:

• kwestionariusze ankiet pocztowych,

• kwestionariusze wywiadów kwestionariuszowych,

• artykuły prasowe, których analizy dokonuje badacz,

• sprawozdania z wywiadów swobodnych.

Standaryzacja - polega na ujednoliceniu, wg pewnego z góry przyjętego wzorca, czynności i środków badawczych, które się stosuje w kontakcie z osobą badaną. To ostatecznie umożliwia nam liczenie badanych zjawisk (w oparciu o te ujednolicone informacje wyodrębnia się badane zjawiska).

Techniki otrzymywania materiałów - zespół dyrektyw mówiących o tym, jakie czynności badawcze należy wykonać, jakie środki intelektualne i techniczne trzeba posiadać, aby otrzymać materiał badawczy:

TECHNIKI	oparte na procesie obserwacji	oparte na procesie wzajemnego komunikowania się badacza i badanego
				komunikowanie bezpośrednie - przekazy ustne	komunikowanie pośrednie - przynajmniej jeden przekaz jest pisemny
o niskim stopniu standaryzacji	Obserwacja niekontrolowana (zwykła)	Techniki: wywiad swobodny; zogniskowany wywiad grupowy (focus); wywiad narracyjny.	Techniki otrzymywania pisemnych, niestandaryzowanych odpowiedzi (np. wypracowania szkolne).
o wysokim stopniu standaryzacji	Obserwacja kontrolowana	Techniki: wywiad kwestionariuszowy zwykły (papierowy); wywiad kwestionariuszowy papierowy ze wspomaganiem komputerowym (CAPI); wywiad kwestionariuszowy telefoniczny; wywiad kwestionariuszowy telefoniczny ze wspomaganiem komputerowym (CATI).	Techniki: ankieta; autorejestracja.

Proces komunikacji odbywa się poprzez rozmowę:

• badacz pyta o coś badanego (żądanie informacji),

• wypowiedź badanego zawierająca informacje.

Techniki standaryzowane techniki ankiety:

• wszystkim zadaje się te same pytania (ujednolicenie pytań),

• pytania zamknięte (ujednolicenie odpowiedzi).

5. Inne techniki badawcze:

• za pomocą jakich sposobów badacz wybierze źródła (zjawiska) do badań - techniki doboru prób,

• jak dotrze się do tych zjawisk,

• jak się oceni i opracuje zebrane materiały i zawarte w nich informacje,

• jaka będzie ostateczna operacjonalizacja problemów badań i występujących w nich pojęć.

V. 1. Techniki doboru zjawisk, z którymi badacz wejdzie w kontakt przy otrzymywaniu materiału i wobec których zastosuje techniki otrzymywania materiału.

• można dobierać próbę (np. osób fizycznych, gospodarstw domowych, rodzin, małżeństw, przedsiębiorstw),

• można dobierać źródła zastane (badacz ich nie tworzy, powstają w procesie życia społecznego, np. prasa).

Badanie całkowite

Badanie częściowe

Obejmuje wszystkie jednostki należące do badanego obiektu (np. badany obiekt to mieszkańcy Warszawy, a więc objąć wszystkich mieszkańców Warszawy).

Obejmuje część jednostek należących do badanego obiektu. Gdy ten obiekt nie jest wewnętrznie zróżnicowany (wszystkie jednostki należące do tego obiektu są takie same), to można badać jednostki pierwsze z brzegu, np. w medycynie badanie danej choroby - bierze się dowolne jednostki. Jednak gdy jednostki nie są takie same, a tak na ogół dzieje się w badaniach społecznych, to muszą być tak dobrane, aby można było wnioski rozciągnąć na całą zbiorowość, a więc żeby próba odzwierciedlała wewnętrzne zróżnicowanie obiektu.

W obrębie badanego obiektu istnieje pewne zróżnicowanie. Dobór powinien ilustrować to zróżnicowanie.



DOBÓR





1. Racjonalny 2. Nieracjonalny


A) losowy B) celowy C) losowo-kwotowy


A) samorzutny B) przypadkowy

1. kwotowy,

2. jednostek przeciętnych,

3. jednostek o cechach krańcowych,

4. parami wg pewnej ilości cech,

5. lawinowy,

6. osób lepiej poinformowanych.

1. Dobór racjonalny - daje możliwość uogólnienia wniosków z badania częściowego na całość populacji.

1. Dobór losowy (probabilistyczny, reprezentatywny w sensie statystycznym).

• Ma mocne teoretyczne uzasadnienie w rachunku prawdopodobieństwa i statystyce matematycznej.

• Badacz nie ma żadnego wpływu na to, jakie jednostki dostaną się do próby, ponieważ dobór odbywa się wg pewnego automatycznego planu, który jest oparty na zasadach losowych, tzn. każda jednostka z badanej populacji musi mieć dające się obliczyć większe od zera i równe prawdopodobieństwo trafienia do próby. Jeżeli ten automatyczny plan dobrze działa, to w efekcie losowania próba stanowi miniaturę populacji, czyli odzwierciedla zróżnicowanie w populacji.

• Dobór losowy to najlepszy sposób doboru.

• Dobór losowy umożliwia określenie prawdopodobieństwa wystąpienia błędu określonej wielkości w rozkładzie zmiennej ustalonym na danej próbie przy jego przenoszeniu na populację. Statystycy nazywają ten błąd błędem estymatora (przedział ufności), a socjologowie błędem próby lub błędem standardowym próby. Błąd ten jest wyrażony w % (+ - ileś procent) i informuje nas o tym, w jakim przedziale mieści się wynik prawdziwy. Prawdopodobieństwo wystąpienia tego błędu, czyli wg statystyków współczynnik ufności, to stopień pewności z jakim możemy przyjąć, że wynik prawdziwy mieści się w takim a takim przedziale.

Wielkość błędu standardowego próby zależy od zastosowanej statystycznej procedury doboru próby, a nie od składu próby; zależy też od bezwzględnej wielkości próby, a nie od stosunku próba - populacja.

Dla danej liczebności próby przedział ufności jest tym węższy, im niższy jest przyjęty przez badacza poziom ufności - im dokładniejszy ma być wniosek, tym będzie on mniej pewny.

Ten błąd wynika z faktu, że przebadało się część, a nie całość populacji. To nie jest błąd całkowity, ale element tego błędu całkowitego. Inne błędy mogą wynikać z błędów pomiaru, błędów kodowania, błędów obliczenia itp.

Błąd o charakterze statystycznym wynika z tego, że pewne jednostki, z którymi chcemy przeprowadzić wywiad, są niedostępne (albo nie można do nich dotrzeć, albo nie godzą się na wywiad). Aby tego uniknąć losuje się osoby i tworzy się pary osób o takich samych cechach i jedna osoba trafia do próby zasadniczej, a druga do próby rezerwowej.

• Losowania dokonywane są z różnego typu spisów, kartotek = operatory losowania. W wielu przypadkach jakość próby zależy od wartości tych operatorów. Trzeba rozważyć tu:

1. warunek adekwatności - czy operat reprezentuje zbiorowość, którą chce się badać,

2. warunek kompletności - czy operat zawiera wszystkie jednostki wchodzące w skład danej zbiorowości,

3. warunek braku powtórzeń - każda jednostka w tym spisie może występować tylko raz,

4. warunek dokładności - operat nie powinien zawierać jednostek nieistniejących lub nie należących do badanej populacji,

5. ten operat musi się dawać łatwo wykorzystać, np. jednostki w nim zawarte są ponumerowane.

• Sposoby losowania:

• prosty dobór losowy - losowanie za pomocą tabeli liczb losowych;

• dobór systematyczny - losuje się co n-tą jednostkę, wybór pierwszej jednostki musi być losowy;

• dobór warstwowy - dzieli się populację na warstwy wg cech, które są ważne i z każdej warstwy losuje się niezależne próby. Musi być spełniony warunek, że podział na warstwy musi być rozłączny i wyczerpujący;

• dobór grupowy - populację dzieli się na grupy jednostek i losuje się grupy, np. podział kraju na obwody głosowania i losuje się obwody. Grupy muszą być wewnętrznie niejednorodne. Po wylosowaniu grupy można jeszcze losować jednostki;

• losowania jedno- i wielostopniowe - np. losowanie obwodów wyborczych, następnie bloków, domów, a następnie jednostek.

1. Dobór racjonalny:

2. Dobór celowy - nie ma żadnego statystycznego uzasadnienia, jest to dobór jakościowy.

1. Dobór kwotowy (udziałowy).

• Nie ma teoretycznego uzasadnienia, wyrósł z praktyki badawczej.

• To czy jednostka dostanie się do próby zależy od decyzji badacza i ankietera.

• Jednostki są do próby dobierane, a nie losowane.

• Za punkt wyjścia konstrukcji próby przyjmuje się założenie, że pod względem wybranych cech społeczno-demograficznych próba będzie stanowiła miniaturę badanej populacji.

• Wybór cech branych pod uwagę przy konstrukcji próby jest arbitralny, co stwarza możliwość popełnienia błędu. Wybierając dane cechy badacz przyjmuje, że są to cechy istotnie różnicujące badane zjawiska.

• Tworząc próbę kwotową badacz musi posiadać pewną wstępną wiedzę o populacji - musi znać jej strukturę ze względu na te wybrane cechy.

• Trudno jest zdobyć informacje o cechach wiązanych (np. ile w danej populacji jest kobiet o wykształceniu podstawowym w wieku 20-30 lat), dlatego istnieje możliwość popełnienia błędu.

• Przy tej próbie przyjmuje się założenie, że struktura badanej populacji dla danej cechy ma być w próbie odwzorowana, trzeba więc obliczyć (zakładając określoną wielkość próby) ile osób o danych cechach trzeba objąć badaniem.

• Następnie przydziela się zadania dla poszczególnych ankieterów (tzw. kwoty) - informuje się go z iloma osobami i o jakich cechach powinien on przeprowadzić wywiady, a także czego nie może robić. Respondentów opisuje się za pomocą cech społeczno-demograficznych, uwzględnionych na początku próby. Znalezienie respondentów należy do zadań ankietera. Zakłada się, że wyjąwszy te wskazane cechy, ankieter będzie wybierał respondentów na zasadzie „chybił trafił” - nie będzie ich selekcjonował wg jakiegoś dodatkowego kryterium.

• Przy tym doborze pomija się całkowicie kwestie odmów. Ankieterzy mają prawo zastępowania osoby odmawiającej inną o takich samych cechach, nie muszą rejestrować odmów.

• W żadnym razie dobór kwotowy nie może być traktowany jako równorzędny do doboru losowego, bo: nie ma teoretycznego uzasadnienia; nie rejestruje się odmów; nie można obliczyć błędu standardowego.

Przykład:

Struktura populacji (w %):

Płeć	MIASTO		WIEŚ		Razem
		Poniżej średniej	Powyżej średniej	Poniżej średniej		Powyżej średniej
Kobieta	15	20	10	5	50
Mężczyzna	10	15	15	10	50
Razem	25	35	25	15	100

Struktura próby dla 1000 osób:

Płeć	MIASTO		WIEŚ		Razem
		Poniżej średniej	Powyżej średniej	Poniżej średniej		Powyżej średniej
Kobieta	150	200	100	50	500
Mężczyzna	100	150	150	100	500
Razem	250	350	250	150	1000

Struktura kwoty (rozkład dla ankietera):

Płeć	MIASTO		WIEŚ		Razem
		Poniżej średniej	Powyżej średniej	Poniżej średniej		Powyżej średniej
Kobieta	3	4	2	1	10
Mężczyzna	2	5	3	2	10
Razem	5	7	5	3	20

Jest 50 ankieterów, a zatem dane z tabeli nr 2 trzeba podzielić przez 50 (czyli jeden ankieter ma zbadać 20 osób, o konkretnym rozkładzie procentowym cech).

2. Dobór jednostek przeciętnych - nie ma podstaw do rozszerzenia w sposób statystyczny wyników na ogół, można jedynie wykazać specyficzność dla ogółu.

3. Dobór jednostek o cechach krańcowych - np. wsie w pobliżu miasta, a wsie bez kontaktu z miastem.

4. Dobór parami wg pewnej ilości cech - bierze się cechy, np.: wiek, płeć, poziom wykształcenia i wybiera się 2 osoby o takich samych cechach. Są więc 2 egzemplarze - 1 trafia do próby eksperymentalnej, 2 do kontrolnej.

5. Dobór lawinowy - np. bada się kręgi przyjacielskie: 1 osoba wskazuje następną, tamta następną itd. To metoda łańcuszkowa.

6. Dobór osób lepiej poinformowanych - rozmawia się z ekspertami.

1. Dobór racjonalny:

3. Dobór losowo-kwotowy.

• Jest to dobór wielostopniowy:

• Pierwszy etap - losowanie pewnej ilości punktów (np. okręgów wyborczych, miejscowości).

• Drugi etap - badanie struktury punktów (np. okręgów wyborczych) ze względu na cechy, np.: wiek, płeć, wykształcenie.

• Trzeci etap - ustala się wielkość próby dla danego okręgu - ustala się strukturę populacji i próby, i dobiera się osoby o danych cechach do próby.

• Możemy mieć do czynienia z:

• Próbą imienną - wylosowanie konkretnej osoby.

• Próbą adresową - wylosowanie adresu, a nie osoby. Po dotarciu pod adres losuje się osobę.

• Próbą na adresach startowych - losuje się punkt startowy (adres), ankieter musi odnaleźć ten adres i licząc od tego punktu startowego wybiera następnych metodą ustalonej ścieżki, pewną regułą stałego poruszania się. Badacz musi bardzo dokładnie opisać tę ścieżkę. Im więcej wylosuje się punktów startowych, tym lepiej.

2. Dobór nieracjonalny - nie daje możliwości uogólnienia, wnioski mają charakter sprawozdawczy (nie wykraczają poza badane jednostki).

1. Dobór samorzutny - na to, kto zostanie jednostką badaną, badacz nie ma wpływu, np. ankieta w prasie.

2. Dobór przypadkowy (próba incydentalna) - bada się te osoby, które są dostępne w miejscu, gdzie się badania prowadzi.

V. 2. Techniki doboru próby. ???

V. 3. Techniki wstępnego opracowania materiałów, np. techniki kodowania, techniki ilościowe, analizy treści.

V. 4. Techniki właściwe opracowania materiałów, np. statystyczne techniki opisu zbiorowości.

6. Metoda badań i jej uzasadnienie oraz ocena wniosków:

• jaki jest układ proponowanych sposobów badawczych (niekodyfikowane wzory postępowania) i technik badawczych (podręcznikowe wzory badawcze, których można się nauczyć),

• czy tworzą one całość (= metodę badań),

• jakie jest uzasadnienie zastosowania określonej metody badań,

• czy jest ona dostosowana do badanych zjawisk i problematyki,

• jaki będzie stopień uzasadnienia wniosków.

Metoda badań - kompleks technik i sposobów badawczych zastosowanych w danym badaniu. Uzasadnienie metody polega na wykazaniu, że w stosunku do danego przedmiotu badań na podstawie danych źródeł i materiałów dobranych, otrzymanych i opracowanych przy pomocy takich, a nie innych technik badawczych można udzielić odpowiedzi na pytanie problemowe, która będzie w wystarczającym stopniu uzasadniona ze względu na cel i funkcje badań.

7. Sposób prezentacji wniosków, ich role i znaczenie:

• jak będą prezentowane wyniki,

• kto ma być ich odbiorcą,

• czemu i w jaki sposób będą służyły wnioski z badań - jakie funkcje będą pełniły.

Stałym elementem raportu z badania jest nie tylko wynik, ale i to, jak się do tego wyniku doszło (opis sposobu badawczego od początku do uzyskania wyniku, np. opis zbiorowości, na której się robiło badanie, opis wątpliwości badacza na różnych etapach badania itp.)

30.11. i 7.12.2001 r.

Obserwacja jest to proces polegający na dokonywaniu spostrzeżeń w celu znalezienia odpowiedzi na jakieś pytanie. W procesie tym należy wyróżnić:

• przedmiot spostrzeżeń (zjawiska, które obserwujemy),

• obserwatora (ten, kto spostrzeżeń dokonuje).

Obserwacja jest to proces:

• celowy - znalezienie odpowiedzi na jakieś pytania, problemy,

• planowy - są z góry określone zjawiska, które chcemy postrzegać, a także czas i okoliczności, w których to nastąpi,

• krytyczny (refleksyjny) - wyniki tej obserwacji powinny być poddane krytyce i, o ile to jest możliwe, kontroli, np. ze strony innych osób.

Jeśli obserwacja ma te cechy, to można uniknąć błędów, gdyż źródłem błędów są np. emocje, własne przekonania. Dzięki tym zasadom można też odróżnić obserwację od codziennego, zwykłego obserwowania.

Wymagania stawiane obserwatorowi:

1. Spostrzegawczy - ma dokonywać jak największej liczby spostrzeżeń.

2. Uważny - nie będzie zmęczony, jego zmysły (w procesie postrzegania ważne są: słuch i wzrok) będą funkcjonować prawidłowo.

3. Powinien dokonywać selekcji spostrzeżeń - odrzucenie zjawisk nieważnych.

4. Musi posiadać wiedzę o zjawisku obserwowanym.

5. Musi być odpowiednio inteligentny.

Typy obserwatorów (są to typy skrajne, niepożądane):

1. Typ analityka - o skłonnościach do rejestracji dużej ilości szczegółów bez wiązania ich w całość.

2. Typ syntetyka - bardzo dobrze postrzega całość, ale pomija szczegóły.

W źródłowych badaniach społecznych przedmiotem badań są ludzie, ich zachowania i wytwory tych zachowań. Nie możemy obserwować przeżyć wewnętrznych (psychicznych), ale na podstawie zachowań możemy domyślać się ich występowania. Obserwowane zachowania są zachowaniami symbolicznymi, a więc obserwator musi znać system kulturowy, system symboli danej kultury. Wiedzę o kulturze zdobywamy w drodze socjalizacji (gdy chodzi o naszą kulturę), kulturę innych środowisk poznajemy w nauce szkolnej.

Różnice dotyczące obserwacji w przyrodoznawstwie i w naukach społecznych

Nauki przyrodnicze	Nauki społeczne
W przyrodoznawstwie obserwacja dokonywana jest za pomocą skomplikowanej aparatury, np. mikroskop (czasem tylko ta aparatura pozwala na spostrzeżenie zjawiska).	Brak skomplikowanej aparatury (potrzebna tylko do utrwalenia, a nie spostrzegania zjawisk). Obserwacja za pomocą zmysłów.
W jednej obserwacji dostaje się niewiele informacji, a to, co chce się zaobserwować, jest z góry określone.	W jednej obserwacji zdobywa się dużo informacji, ale rzadko są one precyzyjnie określone.
Często obserwacje się powtarza lub prowadzi się je periodycznie.	Powtarzanie jest możliwe tylko w warunkach laboratoryjnych, jednak takie działanie jest podejmowane rzadko.
Często wywołuje się zjawisko tylko dla obserwacji.	Trudno jest wywołać zjawisko społeczne (wątpliwości etyczne + bariery techniczne).

TECHNIKI OBSERWACYJNE

1. Ze względu na stopień standaryzacji:

1. obserwacja standaryzowana (kontrolowana) - występuje karta do obserwacji;

2. obserwacja niestandaryzowana (niekontrolowana) - brak karty do obserwacji.

1. obserwacja zjawisk wywołanych - ważnym elementem jest samo wywołanie zjawiska;

2. obserwacja zjawisk niewywołanych - opis zjawisk.

1. obserwacja ukryta - badani nie wiedzą, że są obserwowani;

2. obserwacja jawna:

• z ukrycia - badani wiedzą o tym, że bada ich obserwator, ale go nie widzą,

• nie z ukrycia - badani wiedzą, że obserwator ich bada i go widzą.

1. obserwacja uczestnicząca - obserwator i jego zachowania stanowią przedmiot obserwacji (fragment obserwowanych zjawisk). Obserwator nie ujawnia się, ale nie działa z ukrycia. Obserwator może analizować swoje przeżycia w stosunku do danego zjawiska. Technika ta należy do technik mieszanych (obserwacja + komunikowanie się);

2. obserwacja nieuczestnicząca (zewnętrzna) - obserwowane zjawiska są zewnętrzne w stosunku do obserwatora.

1. obserwacja jednoosobowa;

2. obserwacja wieloosobowa - możliwa jest kontrola wyników obserwacji, ale tylko wtedy, gdy obserwatorzy działają niezależnie.

1. obserwacja ciągła - może trwać długo (np. 5 lat) lub krócej, np. obserwator zatrudnia się w fabryce aby obserwować stosunki pracowników wobec pracodawców;

2. obserwacja jednorazowa - obserwacja zjawisk wyodrębnionych w czasie i przestrzeni, np. manifestacja uliczna.

Obserwacja	Ilość obserwatorów
		jeden	wielu
Ciągła	Nauki społeczne	Przyrodoznawstwo
Jednorazowa	Nauki społeczne	Nauki społeczne

Najczęściej dokonywane sposoby obserwacji w socjologii:

• Jednoosobowa obserwacja zjawisk niewywołanych, najczęściej ukryta i zewnętrzna.

• Jednoosobowa obserwacja uczestnicząca.

• Kontrolowana zjawisk wywołanych, jak i niewywołanych.

TYPY OBSERWACJI

1. Obserwacja zewnętrzna (zwykła) - zakłada się, że badacz ma przebywać dość długi czas w badanym środowisku i ma obserwować różnorodne zjawiska, które są ważne ze względu na problemy, które chce rozwiązać. Przedmiotem obserwacji są zachowania osób w trakcie pewnego wydarzenia. Czas trwania takiej obserwacji wynosi od kilku minut do kilku godzin. Efektem obserwacji są sprawozdania z obserwacji. Wyniki obserwacji notowane są w:

• zeszycie obserwacji,

• dzienniczku obserwacji,

• dzienniku badań,

• karcie obserwacji (rzadko się używa, aby nie pomylić z kartą z obserwacji kontrolowanej).

Jest to obserwacja: jednorazowa, zjawisk niewywołanych (zjawisk naturalnych), niestandaryzowana, ukryta (najczęściej), prowadzona przez jednego obserwatora.

Przygotowanie obserwacji stanowi odrębne zadanie w ramach ogólnej koncepcji badań i obejmuje następujące zadania:

1. Ustalenie celu i przedmiotu danej obserwacji - celem obserwacji jest otrzymanie danych potrzebnych do rozwiązania badanego problemu. Trzeba określić kategorię zjawisk, które nas interesują, czyli przedmiot obserwacji. Spośród wszystkich pytań problemowych wyodrębniamy te, które będą opisywane na drodze obserwacji. Z tego wynika jaka kategoria badanych zjawisk będzie analizowana na drodze obserwacji. Należy określić gdzie i kiedy mają miejsce te zjawiska (ramy czasowo-przestrzenne).

2. Wybór sytuacji, w której będzie dokonywana obserwacja, ustalenie jej miejsca i czasu. Wybiera się sytuację obserwowaną i decyduje kiedy i gdzie będzie się ona odbywać, np. obserwacja manifestacji - jej miejsce i czas są niezależne od nas, ale np. przy obserwacji Mszy Św. my możemy wybrać czas.

3. Przygotowanie szczegółowych wytycznych do prowadzenia obserwacji, które nazywa się dyspozycjami do obserwacji - wytyczne zawierają szczegółowe wyliczenia kategorii zjawisk, na które obserwator powinien zwrócić szczególną uwagę. Stopień szczegółowości tych dyspozycji zależy od stopnia precyzji problematyki badawczej, od charakteru pytań problemowych. Zależy on też od ogólnej wiedzy badacza i umiejętności przewidywania, co się może wydarzyć. Dyspozycje muszą być sporządzone na piśmie, powinny być określone w nich na jakie zachowania, interakcje należy zwrócić uwagę, niekiedy umieszczane są informacje o cechach, jakie obserwator ma zaobserwować (płeć, jak osoby są ubrane). Najlepsze są dyspozycje bardzo szczegółowe: na co obserwator ma zwrócić uwagę, a co ma pominąć. Po ułożeniu dyspozycji trzeba je wypróbować - czy są dość szczegółowe.

4. Przemyślenie sposobu zachowania obserwatora w danej sytuacji - zależy to od tego, czy obserwacja będzie jawna, czy ukryta. Może to nastręczać wiele problemów, np. przy obserwacji ukrytej trzeba nieraz przygotować bardzo wyrafinowaną strategię. Trzeba się dostosować do norm obowiązujących w danym środowisku (podobny styl ubierania się, zachowania się). Trzeba przemyśleć, jak się będzie utrwalać zdobyte informacje. Przy obserwacji 15 minutowej wystarczy pamięć, przy dłuższej na ogół wykorzystuje się ukryte nagranie. Ale po badaniu trzeba tym ludziom uświadomić, że byli nagrywani, gdyż bez ich zgody nie można opublikować badań.

5. Przygotowania techniczne, program działania w terenie - narzędzia techniczne: notatnik, długopis, czasem magnetofon, kamera.

Obowiązki obserwatora w trakcie obserwacji:

• Obserwator musi być na miejscu obserwacji odpowiednio wcześniej, aby zająć odpowiednie miejsce do obserwacji.

• Ma dokonać możliwie wielu spostrzeżeń, przynoszących poszukiwane informacje; ma zwracać uwagę na zjawiska, zachowania, które są opisane w dyspozycjach.

• Musi notować, nagrywać lub zapamiętywać zaobserwowane zjawiska.

• Po obserwacji obserwator musi sporządzić sprawozdanie z obserwacji, musi on to zrobić jak najwcześniej po zakończeniu obserwacji. Powinno się opierać na notatkach, nagraniach. Musi być ono czytelne (najlepiej aby było napisane na komputerze), jednostronne i z dużym marginesem. Sprawozdanie składa się z trzech części:

1. Część ewidencyjno-informacyjna - podajemy tu temat badania, dyspozycje do prowadzenia obserwacji, opisujemy dokładnie sytuację, w której prowadzono obserwację, dołączamy szkic informacyjny (co w tej przestrzeni się znajdowało: przedmioty, osoby). Na szkicu zaznacza się też, jakie było usytuowanie obserwatora. Piszemy, kiedy była przeprowadzona obserwacja, co obserwowano i kogo (ludzi charakteryzujemy społecznie, a nie z imienia i nazwiska), jak długo trwała obserwacja, kiedy sporządzono sprawozdanie (data), nazwisko obserwatora.

2. Część zasadnicza - znajduje się tu opis zaobserwowanych wydarzeń. Porządek tego opisu jest najczęściej chronologiczny, ale może być też opis wg porządku narzuconego przez dyspozycje. Język sprawozdania powinien być językiem zdań spostrzeżeniowych, a nie literacki. Tutaj zapisane są też interpretacje obserwatora (dotyczące przeżyć psychicznych obserwowanych osób). Opis obserwowanych wydarzeń, zachowań musi być tu szczegółowy.

3. Część oceniająca - obejmuje:

• Ocenę merytoryczną - odpowiedź na pytanie czy udało się zrealizować cel obserwacji, czyli uzyskać obserwacje potrzebne do rozwiązania badawczych problemów. Jeśli coś się nam nie powiodło, to trzeba napisać jakie były przyczyny niepowodzenia (np. błędy i przeoczenia obserwatora, źle przygotowane dyspozycje).

• Ocenę metodologiczną - to głównie ocena podstawowych kroków, jakie w tym badaniu wykonano (czy dyspozycje były wystarczające, czy nie były za bardzo ogólne itp.); to odpowiedź na pytanie, czy dobrze wybrano sytuację do obserwacji, czy zaplanowany sposób zachowania się obserwatora w danej sytuacji okazał się skuteczny. Tu też ocena wartości danych, jakie uzyskano.

• Uwagi i wnioski obserwatora - mogą dotyczyć wszystkiego.

2. Obserwacja kontrolowana (standaryzowana) - ma wysoki stopień standaryzacji (ujednolicenia warunków), może dotyczyć zjawisk naturalnych lub wywołanych (to jest częstsze), najczęściej z ukrycia i wieloosobowa. Rezultaty tej obserwacji są opracowywane w sposób ilościowy.

Warunkiem nazwania obserwacji obserwacją kontrolowaną jest istnienie KARTY (ARKUSZA) OBSERWACJI. Wyznacza ona, co mamy obserwować, stanowi też miejsce zapisu uzyskanych informacji. Nic poza wyznaczonymi w karcie zachowaniami nie obchodzi obserwatora. Istnienie tej karty gwarantuje, że dane, które zebraliśmy, możemy opracować w sposób ilościowy.

Badania standaryzowane za pomocą karty przeprowadzano często w psychologii i w badaniach pracy. Miało to miejsce w latach 40 i 50. Są to wzorce dla kart obserwacji. Równoległe badania z zakresu psychologii społecznej przeprowadzono nad dziećmi.

Karta obserwacji to zawsze tabelka. Zawiera ona zawsze:

1. Określenie tzw. jednostek obserwacji.

2. Określenie kategorii zachowań, do których te jednostki można zaliczyć (klasyfikacja zachowań podlegających obserwacji). Drobiazgowy opis tych kategorii, aby obserwator nie miał wątpliwości co do jakiej kategorii zaliczyć. Te kategorie muszą być rozłączne i wyczerpujące, czyli muszą być logicznie poprawną klasyfikacją.

3. Sprecyzowanie zasad doboru jednostek do obserwacji i zachowań obserwowanych.

4. Sprecyzowanie zasad zapisu (opracowanie systemu symboli, odpowiadających danym zachowaniom).

Przygotowanie karty obserwacji to proces długotrwały. Musi być poprzedzony • serią obserwacji zwykłych, dobrze sprawdzonych. Trzeba zrobić • pilotaż tej karty, aby sprawdzić czy karta jest dobra. Następnie • dokonuje się zmian, precyzuje się wszystkie szczegóły karty. Autor badania musi • przeszkolić obserwatorów, aby umieli obsługiwać kartę. Często wykonuje się • próbne obserwacje, aby sprawdzić, czy obserwator się do tego nadaje.

W obserwacji standaryzowanej pojawia się problem doboru próby. Najczęściej jest to próba interwałowa (rzadko mamy możliwość objęcia próbą wszystkich zachowań). Obserwacja standaryzowana jest najczęściej obserwacją prowadzoną przez 2 niezależnych obserwatorów. Daje to możliwość porównania wyników i sprawdzenia na ile te zapisy są rzetelne. Obserwator musi dobrze znać kartę, by być dobrze przygotowanym.

Zalety obserwacji kontrolowanej:

• dostarcza dokładnie tych danych, które są potrzebne (nie ma nadmiaru danych);

• wnioski można tu sformułować w sposób liczbowy (ma to większą moc dowodową);

• dane otrzymywane są danymi ścisłymi (są kontrolowane przez drugiego obserwatora).

Wady obserwacji kontrolowanej:

• ma dość wąskie zastosowanie - ma głównie zastosowanie do badania jednostek w małych grupach;

• ma ograniczenie tematyczne (w odniesieniu do niewielu problemów można ją stosować);

• trudność w doborze ujednoliconej sytuacji w warunkach naturalnych.

3. Obserwacja uczestnicząca - jest to obserwacja niestandaryzowana. Jest to badanie terenowe. Jest to technika mieszana. Opiera się na procesie obserwowania i procesie komunikacji (rozmowy). Rola informacji uzyskanych z obserwacji jest bardziej pierwotna - proces obserwowania jest koniecznym elementem tej techniki, rozmowy toczą się o tyle, o ile dotyczą sytuacji obserwowanej. Jest to proces badawczy, w którym obserwator przebywa w jakimś środowisku społecznym, dla celów naukowych. Pozostaje on w bliskich stosunkach z obserwowanymi osobami, współuczestniczy w ich naturalnym życiu, to zaś dostarcza mu materiału do analiz naukowych. Podstawowym kryterium wyodrębnienia techniki obserwacji uczestniczącej jest udział badacza w obserwowanych zjawiskach. Uczestnictwo to oznacza, że np. jego wygląd, przeżycia, zachowania wchodzą w skład zjawisk, które go interesują jako badacza. W obserwacji uczestniczącej obserwator występuje w podwójnej roli - badacza i badanego zarazem. To bardzo istotna cecha tej techniki. Obserwacja uczestnicząca polega nie tylko na dokonywaniu spostrzeżeń, czy obserwacji zachowań werbalnych i niewerbalnych innych osób, ale także na obserwacji i zapisywaniu własnych przeżyć. Tu ważną metodą zdobywania informacji jest introspekcja i introspekcja z pamięci. Introspekcja jako sposób zdobywania informacji jest krytykowana:

• nie można być jednocześnie badaczem i przedmiotem badania,

• introspekcja nie jest dostępna poznaniu intersubiektywnemu (ze strony innych osób).

Odmawianie wszelkiej wartości poznawczej introspekcji nie jest uzasadnione. O introspekcję oparta jest również empatia, a tę często wykorzystuje się do obserwacji zachowań innych.

Obserwacja uczestnicząca może być jawna i ukryta. W praktyce w zdecydowanej większości przypadków jest obserwacją ukrytą (obserwowani nie wiedzą, że są przedmiotem obserwacji). To stwarza konflikty wewnętrzne u obserwatora: konflikt pomiędzy lojalnością wobec grupy a etyką badacza.

4. Obserwacja quasi-uczestnicząca - tu na myśli ma się psychiczne zbliżenie do obserwowanych ludzi, które jest osiągnięte dzięki długiemu przebywaniu wśród nich, znajomości personalnej, prowadzeniu przez badacza zbliżonego trybu żucia, znajomości całokształtu ich życia itp. Badacz nie uczestniczy w zjawiskach badanych, ale jest obok nich, jest blisko. Wprowadzane odróżnienia obserwacji uczestniczącej od obserwacji quasi-uczestniczącej są cienkie, arbitralne. Np. badacz bada problemy pracy nauczyciela wiejskiego. Zatrudnia się jako pracownik administracji szkoły wiejskiej i obserwuje nauczycieli = obserwacja quasi-uczestnicząca, gdy zatrudnia się jako nauczyciel tej szkoły i wraz z innymi nauczycielami przeżywa ich problemy nauczycielskie = obserwacja uczestnicząca.

[Obserwacja zewnętrzna - wtedy gdy nie jest spełniony warunek obserwacji quasi-uczestniczącej, ani obserwacji uczestniczącej, np. uczestnictwo w panikującym tłumie].

O.u. i o.q.-u. prowadzi się wg tych samych zasad, co inne obserwacje:

• przygotowanie się do niej od strony koncepcyjnej.

• wytyczne - które zjawiska będą nas interesowały. Trzeba wiedzieć, że chodzi tu o zachowania zewnętrzne werbalne i pozawerbalne + rejestracja przeżyć obserwatora.

• podstawowym problemem tej obserwacji jest prowadzenie dziennika obserwacji (informacje o tym, co się działo każdego dnia z badanymi zjawiskami).

Zalety technik obserwacji uczestniczącej:

• Uczestnik posiada większą niż nie-uczestnik wiedzę pierwotną o grupie, którą obserwuje. Ma to duże znaczenie jeśli chodzi o trafność interpretacji tego, co się widzi (obserwowane zachowania) w kategoriach psychologicznych, socjologicznych itp.

• Techniki te dają nam dostęp do zachowań w ich naturalnej postaci (obserwator podgląda naturalne życie). Ludzie nie modyfikują swych zachowań.

• Cechą obu obserwacji jest trwałość. Te obserwacje prowadzi się przez dłuższy czas. Mamy przez to możliwość dokonywania wielu spostrzeżeń, które odnoszą się do tych samych zjawisk = możliwość wielokrotnego potwierdzania wyprowadzanych wniosków, redukcja wniosków na temat zdarzeń incydentalnych.

• W o.u. mamy dużą szansę oceny wartości informacji, które uzyskujemy = stopień pewności informacji, jakie uzyskujemy poprzez o.u. jest wysoki.

• W o.u. mamy dostęp do zjawisk, do których ktoś obcy nigdy by dostępu nie miał. Odnosi się to również do rozmów - są tematy, na które się z obcymi nie rozmawia.

• O.u. daje dostęp do przeżyć psychicznych, możliwość gromadzenia materiałów dotyczących sfery przeżyć (przeżycia psychiczne obserwatora; obserwator może obserwować, czy innym osobom w tej samej sytuacji towarzyszyły podobne przeżycia, jakie on miał).

Wady technik obserwacji uczestniczącej:

• O.u. to najczęściej obserwacja grupy. W tej grupie obserwator występuje w określonej roli, a więc ma dostęp do pewnych sytuacji, a do innych go nie ma. Rola, jaką się pełni w grupie, wyznacza pole obserwacji.

• Jeśli obserwacja trwa długo (szczególnie gdy obserwacja dotyczy własnej grupy pierwotnej), wówczas pierwotna jest rola członka grupy, a wtórna rola badacza - identyfikacja z grupą może utrudniać obiektywizm w opisie zjawisk, np. można selekcjonować spostrzeżenia w sposób nieświadomy. Poza tym pewne zachowania, zjawiska w grupie przestają być czymś niezwykłym, ważnym, ciekawym, co zubaża obserwację.

• Brak możliwości zewnętrznej kontroli wyników (brak intersubiektywnej kontroli).

14.12.2001 r. i 4.01.2002 r.

Wywiad swobodny - jest związany z jakościowym nurtem badań - badaczy interesuje repertuar badanych zjawisk. Jest to technika oparta na procesie komunikowania się bezpośredniego o niskim stopniu standaryzacji. Jest to rozmowa badacza z badanym, której celem jest zdobycie informacji bez gotowego formularza.

Typy wywiadu swobodnego:

1. Wywiad swobodny mało ukierunkowany (= nie ustrukturalizowany):

• wykorzystuje się tę technikę w badaniach eksploracyjnych, których celem jest doprecyzowanie problemu badawczego;

• steruje nim plan wydarzeń do wywiadu. Jest on przedstawiony w postaci pytań badacza (jest ich niedużo), na które chce on uzyskać odpowiedzi. Te pytania są sformułowane bardzo ogólnie, w kategoriach teoretycznych (a nie konkretnych);

• zestaw zagadnień nie musi być realizowany z każdym respondentem. Trzeba uwzględniać kompetencje respondenta (w pewnych kwestiach rozmówca jest kompetentny, w innych nie);

• rola prowadzącego wywiad polega na układaniu pytań do respondenta w czasie prowadzenia wywiadu (nie ma ich założonych z góry), tak aby je dostosować do kompetencji merytorycznej rozmówcy (silnie zindywidualizowane);

• dla zgłębienia jednego zagadnienia zadaje się respondentowi wiele pytań. Te pytania mają postać pytań otwartych, a więc dają człowiekowi szansę wypowiedzenia się w jego własnym języku, nie narzucają gotowych odpowiedzi. Te pytania są tak budowane, aby skłoniły respondenta do dłuższych, opisowych wypowiedzi;

• odpowiedzi rejestruje się (nagrywanie na magnetofon lub notatki);

• cały kontakt w badaniu z respondentem musi być jak najbardziej sprzyjający uzyskaniu informacji;

• wywiady takie najczęściej przeprowadza się z ekspertem w danej dziedzinie (nie zakładamy koncepcji wyczerpującej, bo badany wie więcej od nas).

2. Wywiad swobodny silnie ukierunkowany (= ustrukturalizowany):

• celem jest zdobycie informacji ze względu na poznawcze potrzeby;

• wywiad dość krótki;

• wywiad ten od początku do końca jest zaprogramowany. Narzędziem do jego prowadzenia są tzw. dyspozycje do wywiadu. Mówią one o tym, co badacza interesuje;

• pytania badacza odnoszące się do jednostek badania dotyczą zagadnień szczegółowych. Tych pytań jest dużo, mają formę pytań zamkniętych;

• nie muszą być rozstrzygnięte w przypadku każdego respondenta;

• nie ma z góry przygotowanej listy pytań, które trzeba zadać respondentowi, ale bardzo często przygotowuje się wzory pytań (chcąc uzyskać jakąś informację, rozważamy alternatywne sposoby pytania o tę informację);

• w trakcie wywiadu operuje się w stosunku do respondenta pytaniami otwartymi, zindywidualizowanymi (dostosowane są one do możliwości percepcyjnych respondenta);

• zapis informacji jest rejestrujący (głównie magnetofon, bo wywiad jest długi);

• jest to wywiad jawny;

• przypomina rozmowę prowadzoną w życiu codziennym. Różnice: w wywiadzie jest stały podział ról (pytający to badacz, odpowiadający to respondent);

• wywiad z jednym respondentem (wywiad indywidualny), skoncentrowany na faktach z życia respondenta, na jego przeżyciach, opiniach związanych z tym, co się w jego życiu i otoczeniu zdarzyło - jest to wywiad ekspresyjno-biograficzny;

• nie jest to wywiad przeprowadzany pod presją, dlatego problemem jest, jak wzbudzić motywację respondenta, by podjął się udzielania informacji i był szczery.

Motywacje negatywne u respondenta:

• brak zainteresowania dla nowej sytuacji, w jakiej się znajduje;

• temat nie odpowiada respondentowi;

• brak motywacji do wysiłku;

• różne obawy wiążące się z niezrozumieniem wywiadu społecznego;

• tabu społeczne;

• obawy, aby nie wypaść źle przed badaczem.

Motywacje pozytywne u respondenta:

• ciekawość poznawcza (zainteresować może nowa sytuacja, temat);

• grzeczne prośby badacza;

• ludzie często mają potrzebę ekspresji, wypowiedzenia się;

• niektórzy ludzie traktują prośbę o wywiad jako wyróżnienie społeczne.

Przygotowanie wywiadu swobodnego ukierunkowanego:

Badacz zwykle sam prowadzi pierwsze wywiady, znajduje współpracowników, szkoli ich.

1. Uświadomienie sobie, jakie problemy mają być rozstrzygnięte w oparciu o materiał, jaki się uzyska w trakcie wywiadu - przemyślenie celu wywiadu w związku z problematyką badań.

2. Określenie rozmówcy (z kim wywiady mają być prowadzone, jak do tych rozmówców dotrzeć. To rzadko lista adresowa. Dobór respondentów jest celowy).

3. Określenie miejsca przeprowadzenia wywiadu.

4. Określenie czasu trwania wywiadów = czas realizacji wywiadów (np. wywiady mają być realizowane w ciągu 2 tygodni).

5. Określenie warunków, w jakich wywiad ma być przeprowadzony (np. w cztery oczy, w obecności rodziny).

6. Opracowanie dyspozycji do prowadzenia wywiadów. Dyspozycje = lista informacji, które należy zdobyć podczas wywiadu. Jednak listę tę należy tak skonstruować, aby dla ankietera było jasne, że zdobycie tych informacji, sposób pytania nie jest z góry określony.

7. Przygotowanie wzorów pytań do wywiadu - robi się to dla początkujących badaczy (np. studentów).

8. Ustalenie ogólnego toku wywiadu (kolejność poruszanych zagadnień) - nie ma to mocy bezwzględnej, ten tok może zostać naruszony, jeśli tak wynika z treści rozmowy - respondent narzuca tok wypowiedzi.

9. Określenie taktyki postępowania w stosunku do respondenta (procedury organizacyjne i zapewnienie właściwej atmosfery wywiadu).

Przeprowadzenie wywiadu swobodnego ukierunkowanego:

1. Część towarzysko-wyjaśniająca:

• zidentyfikowanie respondenta: sprawdzenie czy odpowiada on cechom, których poszukujemy;

• wyjaśnienie kim jesteśmy personalnie (imię, nazwisko, reprezentowana instytucja, o co nam chodzi - np. prośba o rozmowę);

• ewentualne wyjaśnienie pochodzenia badacza (np. co to PAN);

• wyjaśnienie celu rozmowy; komu i do czego informacje te posłużą;

• określenie tematu rozmowy i wyjaśnienie na czym ta rozmowa ma polegać;

• wyjaśnienie czemu ten wywiad ma służyć: cele naukowe, praktyczne;

• określenie ile chcemy zabrać czasu respondentowi;

• wyjaśnienie, dlaczego to on został wybrany do wywiadu;

• gwarancja poufności (konfidencjonalności);

• ewentualne uprzedzenie, że rozmowę chcemy nagrywać (gdy odmówi, to trzeba notować).

Ankieter powinien dostosować się do środowiska i do zwyczajów, jakie w tym środowisku panują (ubiór, zachowanie itp.) Ankieter powinien być osobą grzeczną, ale niezbyt sztywną.

2. Część właściwa:

1. ogólne reguły prowadzenia wywiadu:

• pierwsze zadawane pytania muszą być powiązane wyraźnie z tematem;

• pytania powinny być łatwe i wciągające respondenta w narrację;

• należy prowadzić wywiad tak, aby poruszać się w pewnych blokach tematycznych (nie wolno skakać między tymi blokami). Trzeba dbać o płynność przejścia między blokami tematycznymi (stosuje się wstawki beletryzujące - podsumowuje się to, o czym się dotychczas rozmawiało i sygnalizuje się respondentowi, że chce się zmienić temat).

2. reguły szczegółowe prowadzenia wywiadu (prowadzenie wywiadu w obrębie jednego bloku tematycznego):

• zaczynamy od tzw. pytań filtrujących - sprawdza się kompetencje respondenta w danym temacie;

• zaczyna się od pytań o fakty, a potem o ich ocenę - to ułatwia formułowanie ocen respondentowi (wyjątek przy badaniu stereotypów);

• informacje zdobywa się za pomocą wielu pytań, a nie jednego; trzeba się upewnić czy respondent wyczerpał swą odpowiedź, czy ma coś jeszcze do dodania - powinno się więc zaczynać od pytań ogólnych, otwartych, skłaniających człowieka do dłuższych odpowiedzi. Jeżeli jednak zastosuje się pytania zamknięte, to muszą być w nim zawarte obie alternatywy;

• kontrolowanie sensu odpowiedzi - zadawanie pytań sondujących (ich celem jest ujednoznacznienie sensu odpowiedzi respondenta) - dzięki nim można jednoznacznie zinterpretować, co respondent chciał powiedzieć. Jest to dopytywanie się o sens wypowiedzi, respondent potwierdza lub zaprzecza przedstawionemu rozumieniu jego wypowiedzi;

• zawsze trzeba zapytać czy w danej sprawie respondent ma coś jeszcze do dodania.

Żeby uzyskać odpowiedź na zadane pytanie wymaga się od respondenta wysiłku umysłowego i dlatego należy go przekonać do tego wysiłku, czemu służą pytania motywujące (że to ważna sprawa, że te badania są bardzo istotne).

Wywiad kończy się gdy rozmawialiśmy na tematy ze wszystkich bloków i uzyskaliśmy informacje założone w dyspozycjach.

Język w wywiadzie swobodnym:

• badacz powinien posługiwać się językiem zrozumiałym dla respondenta, a w miarę możliwości językiem respondenta;

• gdy język respondenta jest niezrozumiały zadaje się pytania sondujące (np. prosi się o przykłady, wytłumaczenie);

• unika się sformułowań teoretycznych;

• unika się wyrażeń drażliwych dla respondenta, mocno nacechowanych emocjonalnie, stosowania eufemizmów.

Atmosfera wywiadu swobodnego:

Typologia atmosfery wywiadu (swobodnego i kwestionariuszowego):

Wywiady neutralne	Wywiady nieneutralne
Przyjmuje się założenie, że respondent jest pozytywnie nastawiony do badań, jest skłonny do ujawniania prawdy bez żadnych dodatkowych działań ankietera. Atmosfera tego wywiadu jest bezosobowa, neutralna.	Przyjmuje się założenie, że respondent jest bardziej skłonny do ukrywania prawdy, niż do jej ujawniania, że ma opory w kontakcie badawczym, i że w związku z tym prowadzący wywiad musi dokonywać różnych innych działań, aby zdobyć informacje. Badacz musi stosować strategie przełamywania oporu:
		Wywiad miękki	Wywiad twardy
	Ankieter musi się zachowywać tak, aby respondent czuł jego pozytywny stosunek, nie może ujawniać swych ocen na temat respondenta, nie może ujawniać swych opinii i poglądów. Respondent musi mieć świadomość, że jest uważnie i życzliwie słuchany; nie wolno mu brutalnie przerywać. Gdy chcemy zmienić temat rozmowy, to trzeba to robić delikatnie i taktownie. Nie wolno wykazywać sprzeczności w wypowiedziach respondenta, ale trzeba starać się je wyjaśnić.	Łapanie respondenta na sprzecznościach.

Koniec wywiadu nie zawsze po wyłączeniu magnetofonu kończy się wywiad. Często w tym momencie pojawiają się tzw. nieformalne wypowiedzi (one dostarczają często najważniejszych informacji). Prowadzący wywiad powinien przed zakończeniem wywiadu przejrzeć dyspozycje, aby się upewnić czy zdobył wszystkie potrzebne informacje. Ważne jest aby elegancko podziękować za wywiad, tym samym zapewniając sobie możliwość powrotu.

Ocena uzyskanych informacji - dla oceny tych informacji możemy wykorzystać dane z obserwacji zachowań respondenta w czasie wywiadu oraz z obserwacji jego otoczenia; trzeba obserwować stopień skupienia respondenta, jego zaangażowanie w ten wywiad. Ważne są też tzw. wypowiedzi uboczne podczas wywiadu i po wywiadzie - z nich możemy się dowiedzieć: czy respondent przyjął narzuconą mu przez nas rolę dostarczającego informacji respondenta i czy informował nas szczerze i prawdziwie.

Utrwalenie informacji z wywiadu:

• Rejestracja magnetofonowa - wyłącznie za zgodą respondenta. Podczas badania magnetofon nie powinien być w zasięgu wzroku respondenta.

Przy rejestracji magnetofonowej badacz może poprosić o: • uporządkowane przepisanie nagrania w całości wg dyspozycji; • sporządzenie w oparciu o nagranie klasycznego sprawozdania.

• Z pamięci.

• Sporządzanie notatek na bieżąco - gdy nie nagrywaliśmy wywiadu. Notatki sporządza się skrótowo, po przeprowadzonym wywiadzie należy je od razu uzupełnić.

Prowadzący wywiad musi sporządzić klasyczne sprawozdanie. Musi być ono napisane jak najszybciej po wywiadzie. Sporządzenie sprawozdania trwa dłużej niż przeprowadzenie wywiadu. Musi być ono pisane jednostronnie, z dużym marginesem z prawej strony. Składa się ono z trzech części:

1. Informacyjno-ewidencyjna zawiera:

• temat badania, wywiadu;

• z kim prowadzony był wywiad - krótka charakterystyka respondenta (płeć, wiek, stan cywilny);

• kiedy i gdzie wywiad został przeprowadzony, ile trwał;

• czy przebiegł bez zakłóceń;

• kto wykonał wywiad - imię i nazwisko ankietera;

• kiedy zostało sporządzone sprawozdanie i przez kogo (nie zawsze jest to ankieter).

2. Zasadnicza - są jej dwa sposoby:

1. spisujemy chronologicznie wypowiedzi respondenta z kasety (rzadko);

2. porządkujemy wywiad wg dyspozycji dostarczonych przez badacza:

• zdajemy relację z tego, co powiedział respondent własnymi słowami, czasami tylko cytujemy go;

• nie przepisujemy pytań zadawanych respondentowi;

• gdy są nowe wątki, które nie pojawiły się w dyspozycjach, to musimy przedstawić badaczowi, co respondent miał na myśli, w jaki sposób przebiegał łańcuch jego rozumowania;

3. Oceniająca:

1. ocena merytoryczna:

• czy udało się nam zebrać wszystkie informacje, czyli zrealizować dyspozycje;

• czy wg nas respondent był szczery;

• czy wg nas respondent nie miał problemu z udzieleniem odpowiedzi;

• czy atmosfera wywiadu sprzyjała udzielaniu odpowiedzi prawdziwych;

• informacje o tym, dlaczego wg ankietera respondent nie udzielił odpowiedzi na jakieś pytania;

• informacje respondenta po wyłączeniu magnetofonu (np. że miał zupełnie inne zdanie, przedstawia inne sytuacje, koleje swego życia).

2. ocena metodologiczna:

• krytykujemy siebie jako ankieterów (np. że nie do końca opanowaliśmy dyspozycje, że respondent sam kierował wywiadem, że zadawaliśmy zbyt dużo pytań sondujących);

• oceniamy dyspozycje, które dostarczył badacz.

Zasadniczą różnicę między wywiadem mało ukierunkowanym a silnie ukierunkowanym stanowi stopień zaangażowania konceptualnego (mało ukierunkowany - niski, silnie ukierunkowany - wysoki, bo są dyspozycje).

Podobieństwa:

• brak z góry ustalonej listy pytań (to warunek konieczny do wyróżnienia wywiadu swobodnego spośród innych wywiadów);

• brak kośćca ujednolicającego przebieg wywiadu;

• nie można materiałów z tych wywiadów opracować w sposób ilościowy, ale jakościowy.

3. Wywiad swobodny ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji - są to badania dokładnie konceptualnie określone. Jest to wywiad, który od strony respondenta jawi się jako wywiad swobodny, zaś od strony badacza jest to wywiad standaryzowany - badacz wie dokładnie czego szuka - wie w jakich kategoriach dane mają być przedstawione, lista potrzebnych informacji jest zamknięta, np. wykształcenie: poziomy wykształcenia muszą być dokładnie określone. Badacz będzie drążył rozmowę, aż uzyska zamierzone informacje, jednak badany tę rozmowę uważa za swobodną. Rezultaty wywiadu zapisywane są w specjalnej karcie i opracowywane są ilościowo.

Inne rodzaje wywiadu:

• W etiologii, etnografii i antropologii kulturowej - tu respondent pełni funkcję informatora o kulturze. Zwykle wywiad to seria rozmów z tym samym informatorem. W trakcie serii spotkań formy wywiadu zmieniają się od swobodnego do wywiadu ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji.

• Wywiad psychologiczny o charakterze klinicznym - jego celem jest terapia, informacje zbierane są, żeby dobrać dobre środki terapeutyczne. Tu dużą rolę pełni obserwacja osoby, z którą się rozmawia. Respondent stara się mówić szczerze, bo to jemu trzeba pomóc. To systematyczne spotkania z pacjentem. W trakcie tej serii spotkań przechodzi się od wywiadu mało ukierunkowanego, przez ukierunkowany do wywiadu swobodnego ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji. W psychologii wyróżnia się wywiad (rozmowa z kimś, kto może nam udzielić informacji o osobie badanej) i rozmowę (informacji udziela sam badany).

• Wywiad lekarski (pacjent zgłasza się sam o pomoc lub go przywożą) - tendencja do udzielania prawdziwych odpowiedzi. Wywiad ten stanowi wstępną rolę w diagnozowaniu (można na jego bazie założyć hipotezę). Tu także przechodzi się od wywiadu mało ukierunkowanego do tego ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji.

• Wywiad prowadzony przez organy ścigania i organy wymiaru sprawiedliwości - zwykle jest to wywiad pod naciskiem (pod presją). Występuje ryzyko dla respondenta - gdy kłamie, to czeka go kara. To głównie wywiady ze świadkiem.

• Wywiad z kandydatami do pracy.

• Wywiad dziennikarski.

• Wywiad społeczny prowadzony w instytucjach opieki społecznej - to nie jest wywiad w sensie ścisłym, ale takie mikro-badanie. Jego celem jest zorientowanie się w sytuacji życiowej człowieka i udzielenie mu ewentualnej pomocy. W jego skład wchodzą rozmowa i obserwacja.

• Wywiad środowiskowy - wywiad z ludźmi z otoczenia osoby, której chcemy udzielić pomocy.

11.01.2002 r.

Case study (studium indywidualnego przypadku)

Case study - studium empiryczne badające współczesne zjawiska w ich społecznym otoczeniu. Granice między badanymi zjawiskami, a otoczeniem nie są wyraźnie wyodrębnione i w studium tym wykorzystuje się wiele źródeł. To szczegółowa, kompletna i wyczerpująca dany problem analiza jednego szczególnego zjawiska, obiektu lub sytuacji. Badaniem obejmuje się to, co rzuca się w oczy, jest szczególne, typowe (jednak nie jest to konieczne - można objąć analizą coś, co jest wyjątkowe). Analizowany przypadek jest to zjawisko współczesne, dziejące się tu i teraz. Zjawiska bada się w ich naturalnym kontekście społecznym. Interesujemy się także genezą danego przypadku, jego historią, np. jeśli badamy organizację społeczną, to możemy przedstawić, jacy ludzie korzystali z tej organizacji, jaka pomoc została im udzielona . Wykorzystuje się wiele różnych źródeł.

„Case study” pełni funkcje praktyczno-użytkowe. Jest nastawione na rozwiązywanie problemów społecznych. Wtedy przedmiotem badania może być alkoholizm, narkomania itd. Cel - badacz chce zwrócić uwagę/zbadać opinię ludzi na badane zjawisko.

To badanie jakościowe, bardzo złożone, z wykorzystaniem wielu technik badawczych. Najczęściej bada się jeden obiekt, nie porównuje się go z innymi.

Indywidualny przypadek:

• pojedynczy człowiek,

• małżeństwo,

• rodzina,

• instytucja,

• organizacja,

• ruch społeczny,

• społeczność lokalna,

• wydarzenie o niepowtarzalnym charakterze, np. wybory prezydenckie, wizyta papieża,

• szczególna decyzja i wywołane przez nią skutki, np. wprowadzenie nowych urządzeń technicznych,

• proces społeczny, np. prywatyzacja przedsiębiorstwa.

Przykładem badań case study są monograficzne badania społeczności lokalnej:

• Obiekt badania wybiera się do badania ze względu na jego niepowtarzalny charakter.

• Ważniejsze jest podejście jakościowe (wykorzystywanie źródeł jakościowych).

• Są to badania terenowe. Aby opisać społeczność lokalną, sporządzić jej monograficzne studium trzeba odtworzyć kulturę tej społeczności lokalnej. Dlatego badacz musi przebywać w społeczności, uczestniczyć w badaniu osobiście.

• Społeczność ta traktowana jest w sposób antropologiczny - społeczność lokalna jest to pewna całość składająca się z różnych powiązanych ze sobą elementów, celem badania jest opis tej całości i zrozumienie zachodzących w niej procesów. Społeczność lokalna ujmowana jest jako nosiciel, reprezentant pewnej kultury, obyczajowości (dlatego jest to podejście antropologiczne).

• Ponieważ obiekt badany jest niejednorodny, to zakłada się, że będzie zbierać się dane przy użyciu wielu technik, szczególnie tych prowadzących do ujęć jakościowych (obserwacja uczestnicząca, wywiad swobodny).

• Bardzo często w tym studium zacierają się case study poszczególnych osób lub rodzin tej społeczności, szczególnie osób lub rodzin znaczących.

• Badanie to koncentruje się na teraźniejszości, jednak istnieje odniesienie do historii, genezy pewnych zjawisk.

• Dla tych badań ważne jest, że w efekcie otrzymuje się obraz społeczności, jej kultury, dynamiki jej trwania i rozwoju.

• Ważny jest sposób prezentacji zebranych danych - opis.

Tym badaniom zarzuca się:

• są to badania, z których jedyne wnioski są sprawozdawcze,

• w procesie badawczym dużo jest subiektywizmu - brak intersubiektywnej kontroli.

Metodologia i techniki badań społecznych - wykłady semestr zimowy

1

20

Faza przygotowawcza

F. terenowa

Faza opraco­wania

---