6. Sztuka hellenistyczna - źródła historyczne, cechy stylowe, nowe funkcje dzieł, założenia urbanistyczne, architektura. (wg moich notatek tylko urbanistyka)
Okres archaiczny (ok. 720/700 - 480 p.n.e.)
Pierwsze miasta pojawiły się na terenie Grecji w okresie rozwoju kultur egejskich, jednak upadły wraz z upadkiem samych kultur. W okresie od XI do połowy VIII w. p. n. e. nie było jeszcze na terenie Grecji skupisk, które można by określić jako miasta, choć zarysowały się dwa podstawowe elementy miasta:
- sanktuarium spełniające funkcję sakralne
- agora służąca celom publiczno - politycznym.
Miasta greckie można podzielić na dwa rodzaje:
miasta, które powstały z dawnych osiedli, rozwijające się w sposób naturalny i nie wykazujące prawidłowości w planie zabudowy. Należą do nich miasta leżące na terenie Grecji Właściwej (świetnym przykładem są Ateny i Korynt).
miasta zakładane planowo według regularnego schematu, tworzone jednocześnie dla dużej liczby mieszkańców w wybranym miejscu.
Ważnym czynnikiem procesu prowadzącego do ukształtowania miast był wzrost liczby ludności, pod koniec VIII w. p. n. e., szczególnie na Peloponezie, w Atenach i na Eubei. Wiąże się to przyspieszeniem produkcji rzemieślniczej i handlu dalekomorskiego. Wiele miast powstało przez połączenie dotychczas samodzielnych wsi, jak w przypadku Sparty, czy gmin jak w przypadku Aten. Cechą nowych osiedli było istnienie centralnego sanktuarium i placu zgromadzeń. Sanktuaria lokalizowano często na miejscu wywyższonym naturalnie, jak Akropolis w Atenach czy wzgórze w Koryncie. Oba te obszary - kultowy i polityczny - były rdzeniem, wokół którego gromadziły się bardziej rozproszone formy zabudowy miasta. W skład miasta-państwa obok samego miasta wchodziło też jego zaplecze, czyli chora - mniejsze lub większe terytorium wiejskie, związane z nim ekonomicznie i prawno-administracyjnie.
POWSTAWANIE MIAST
Proces ewolucyjny
Np. Korynt. Proces urbanizacyjny rozpoczął się od 2 poł. VIII w. p. n. e. Obszar zasiedlenia rozszerzył się, wzrosła liczba ludności, rozpoczęła się ekspansja korynckiego handlu i rzemiosła. Ok. 780 r. p. n. e. Korynt założył faktorie handlową na Itace, a ok. 733 p. n. e. Syrakuzy, rozwiązując tym samym problem przeludnienia. W 1 poł. VII w. p. n. e. nastąpił rozwój budownictwa, rozwój rzemiosła, wzrost handlu i bogactwa. Były to przemiany charakterystyczne dla szybkiej urbanizacji, którą dopełniały fortyfikacje (w ostatniej ćwierci VII w. p. n. e. miasto otrzymało mury miejskie). Tak więc od końca VIII w. p. n. e. Korynt przekształcił się z rolniczego, stosunkowo ubogiego i izolowanego miejsca w przodujące państwo - miasto greckie i pozostał nim do początku Vi w. p. n. e.
Zakładanie kolonii
Początkowo zakładano je w południowej Italii i na Sycylii, później w innych rejonach Morza Śródziemnego. Z reguły były to miasta zlokalizowane w pobliżu brzegu morza. W miastach tych wytyczano drogi równoległe i nieliczne ulice poprzeczne, a sanktuaria lokalizowano na obrzeżach lub poza miastem, np.: w Syrakuzach, Selinuncie lub w powiązaniu z miejsko - publicznym centrum (Metapont, Posejdonia). Akcja zakładania kolonii spowodowała kształtowanie się miasta na planie regularnym.
Zagospodarowanie przestrzenne miast na wschodzie świata greckiego, nad Morzem Czarnym. Regularna zabudowa przy zakładaniu miast w okresie archaicznym w tym rejonie nie przyjęła się. W innych rejonach basenu Morza Śródziemnego obok kolonii o charakterze rolniczym istniała też grupa kolonii zwanych emporia, które jak Al Mina, Naukratis w Delcie Nilu i zapewne też Pitekussaj, były w pierwszym rzędzie osadami handlowymi. W związku z tym wykorzystywały inne formy przestrzenne oraz inne formy architektoniczne podporządkowane innym funkcjom.
Okres klasyczny 480-400 p. N. E.
W V w. p. n. e. rozpowszechniły się szachownicowe tzw. milezyjskie plany miasta, którego skodyfikowanie przypisywane jest Hippodamosowi z Miletu. Prawdopodobnie jednak ortogonalny plan miasta stanowił tylko dalsze rozwinięcie regularnych planów stosowanych wcześniej przez kolonistów greckich okresu archaicznego.
Miasta zakładano na stoku wzniesienia po stronie wschodniej lub południowej, najczęściej w pobliżu zatoki portowej. Cechowały się one perspektywicznym przewidywaniem dalszego rozwoju ośrodka. Cechowały się one regularną, ortogonalną siatką ulic (krzyżujących się pod kątem prostym) wydzielających bloki (tzw. insulae). Regularnie dzielono nie tylko obszar miasta, ale też podlegający mu obszar wiejski (chora). Miasta na ogół otaczano murami obronnymi. Charakterystyczny był podział obszaru miejskiego na strefy o określonym przeznaczeniu funkcjonalnym: wydzielenie przestrzeni publicznej, usytuowanej w pobliżu centrum, w formie agory z otaczającymi budowlami publicznymi, przestrzeni prywatnej na dzielnice mieszkalne, sakralnej na sanktuaria, w tym akropol. Obiekty służące kulturze i wychowaniu: teatr, odeon, stadion, gimnazjon, palestrę, wznoszono na ogół poza miastem w najdogodniejszych dla nich miejscach. Najlepiej poznanymi miastami założonymi według tego planu w V w. p. n. e. są Milet, Pireus, Olint oraz Rodos.
W okresie klasycznym pojawił się program urbanistyczny, którego najlepszym przykładem jest plan przebudowy Aten w czasach Temistoklesa i Peryklesa, odzwierciedlający program ideologiczny i polityczny państwa ateńskiego po wojnach perskich. Obejmował on m. in. rozbudowę portu w Pireusie na planie ortogonalnym, rozpoczętą około 475 p. n. e. i powierzoną Hippodamosowi. Temistokles otoczył miasto Ateny nowymi murami obronnymi, a także zamknął w murach obronnych Pireus. Ze względu na to, że port był oddalony od stolicy o 10 km, co w czasie wojny groziło odcięciem miasta od morza, Temistokles przewidział połączenie obu ośrodków murami. Nazywano je Długimi Murami, a ich budowę zrealizował dopiero Kimon. Perykles przebudował Akropolis, ozdabiając ją wspaniałymi budowlami z udziałem najwybitniejszych specjalistów tamtych czasów.
Późny okres klasyczny (ok. 400-323 p. N. E.)
Duże znaczenie dla znajomości urbanistyki greckiej ma miasto Priene położone w Azji Mniejszej, zlokalizowane na czterech tarasach, na stoku wzgórza zwróconego w stronę doliny rzeki. Zostało zbudowane na planie szachownicowym, choć było usytuowane na stoku wzgórza. Miasto przecinały ulice równoległe i prostopadłe do siebie, a odległości między nimi określała insula - zespół domu mieszkalnego. Ulice biegnące na osi wschód-zachód znajdowały się mniej więcej na równym poziomie, co umożliwiało ruch kołowy, natomiast na osi północ-południe często przechodziły w schody. Siatka ulic, dokładnie wytyczona w dzielnicach mieszkalnych, była zakłócona w miejscach, gdzie znajdowały się obiekty użyteczności publicznej, jak np. agora czy sanktuarium . Centrum miasta z agorą, budowlami publicznymi i świątynią Zeusa usytuowano na drugim tarasie, powyżej znajdowało się sanktuarium Ateny Polias, teatr i górny gimnazjon na najwyższym tarasie sanktuarium Demeter, na najniższym zaś dolny gimnazjon i stadion. Na północ od miasta wznosiło się wzgórze, które stanowiło akropol. Całość, czyli akropol i dolne miasto, otaczał mur obronny.
OKRES HELLENISTYCZNY (323-30 P. N. E.)
W twórczości architektonicznej okresu hellenistycznego czołowe miejsce zajęła urbanistyka i budownictwo użytkowe. Bodźcem do rozwoju urbanistyki było zakładanie wielu nowych miast (sam Aleksander miał ich założyć 70). Model miasta greckiego na planie szachownicowym stanowi wzór do naśladownictwa. Miasta posiadały dzielnice administracyjne, handlowe, sakralne i mieszkaniowe, tereny zielone oraz urządzenia kanalizacyjne. Jednak w tym okresie powstały założenia o nieznanej przedtem skali - wielkie stolice państw hellenistycznych, jak Antiochia, Seleucia czy Aleksandria, które liczyły ponad 100 000 mieszkańców.
Układ urbanistyczny nowo zakładanych miast był podporządkowany monarchii. Wprowadzono pałac. Budowla ta odzwierciedlała zmiany w programie funkcjonalnym miast hellenistycznych. W stolicy państwa główna część miasta związana była z pałacem władcy.
ALEKSANDRIA
Aleksandria była stolica królestwa Ptolemeuszy oraz centrum intelektualnym czasów hellenizmu. Zaczęła powstawać w 331 p. n. e. przy ujściu Nilu na miejscu egipskiej wioski Rakotis według projektu architekta Dejnokratesa z Rodos, który kierował sie ponoć wskazówkami Aleksandra. Według podania wielki wódz miał wytyczyć linię murów miasta, najpierw kredą, a gdy jej zabrakło mąką. którą wydziobywały ptaki, co uznano za pomyślną wróżbę. Miasto miało dwie główne ulice, które przecinały się pod kątem prostym. Dużą jego część nad morzem zajmował pałac królewski wraz z ogrodami. Tu usytuowane były grobowce Aleksandra i Ptolemeuszy (Sema), Musejon wyposażony w pracownie naukowe i słynną bibliotekę (największą w świecie hellenistycznym). Po północnej stronie pałacu wzniesiono willę królewską na półwyspie Lochias. Półwysep osłaniał od wschodu wybrzeże portowe, gdzie umiejscowiono teatr i agorę. W centrum dzisiejszej Aleksandrii założono park - Panejon. Naprzeciw miasta znajdowała się wysepka Faros, na której wzniesiono latarnię morską. Wysepkę połączono z miastem wielkim molem, które dzieliło zatokę na dwie części: Wielki i Mały Port od wschodu i Port Eunostos od zachodu.
Plan szachownicowy stosowano nie tylko do zakładania dużych miast, ale też miast mniejszych. Przykładem jest Nea Patos na Cyprze.
Nowością w urbanistyce i architekturze epoki hellenistycznej było dążenie do monumentalizmu. W tym okresie powstawały np. zespoły pałacowo-kultowe na spiętrzonych tarasach jako dominujący element miasta, czego wspaniałym przykładem jest Pergamon. Tarasowy układ urbanistyczny nie został wypracowany w okresie hellenistycznym, występował bowiem już w IV w. p. n. e. w miastach Azji Mniejszej (np.: Halikarnas, Labranda). W okresie hellenistycznym układ ten został rozpowszechniony i na tarasach zaczęto też budować sanktuaria np. Asklepiosa na Kos.
PERGAMON
Pergamon stał się stolicą monarchii założonej w 283 p. n. e. przez dynastię Attalidów, główny zaś rozkwit przypadł na czasy panowania Eumenesa II (197-156 p. n. e.). Miasto rozplanowane wachlarzowo na wspinających się do akropolu tarasach, stanowi jedno z najwybitniejszych osiągnięć urbanistycznych hellenizmu. Górowało nad równiną, przez którą przepływała rzeka Kaikos. Zajęło zbocze wzgórza i w ciągu 50 lat rozbudowało się tak bardzo, że wydzieliły się miasta: górne, dolne i środkowe. Najważniejsze i najbardziej reprezentacyjne było miasto górne - akropol. Powstało ono na miejscu dawnego fortu i mieściło siedzibę władcy i sanktuaria. Większość budowli akropolu, rozłożonych na stokach wokół nieco wcześniejszego teatru, pochodzi z czasów Eumenesa II. Budowle tak zaplanowano, by z góry rozpościerał się niezakłócony widok na dolinę, a jednocześnie były dobrze widoczne z dołu, świadcząc o potędze miasta.
Teatr w miejsce budynku scenicznego miał rozległy taras z panoramą na akropol i dolinę. Na jednym z krańców tarasu znajdowała się świątynia Dionizosa. W budowli tej obserwujemy osiowe założenie i zaakcentowanie fasady dzięki frontowym schodom i ustawieniu kolumn tylko z przodu, cechy te zapowiadają typ świątyni rzymskiej.
Nad teatrem górowały głównie budowle sakralne, przede wszystkim dorycka świątynia Ateny Nikeforos (przynoszącej zwycięstwo). W I poł. II w. p. n. e. terasa, na której się ona znajdowała została otoczona kolumnadą. Kolumny miały żłobkowanie tylko tuz poniżej kapiteli, niżej nie zostało nigdy ukończone. Cella miała tylko pronaos, nie występował opistodomos, a jej wnętrze było prawdopodobnie podzielone poprzecznym murem na dwa pomieszczenia.
Na placu przed świątynią znajdowało się wiele pomników, wśród nich słynna grupa Galów. Dziedziniec został otoczony z trzech stron wspomnianą dwukondygnacyjną kolumnadą. Głowice kolumn na parterze były doryckie, na piętrze zaś jońskie. Taki układ porządków architektonicznych w fasadzie został tu zastosowany po raz pierwszy i dlatego znany jest jako pergameński.
Eumenes II zbudował piętrową bramę wiodącą do temenosu, połączoną z portykami i prowadzącą do wielkiej biblioteki przylegającej do temenosu. Propylon w sanktuarium Ateny stanowi świetny przykład tendencji widocznych w architekturze hellenistycznej, która wypracowuje nowe formy bram wiodących na agory, do temenosów, gimnazjonów czy w ogóle bram miejskich. Budowle te, choć wywodzą się od ateńskich Propylejów Mnesiklesa, stanowią oddzielne jednostki architektoniczne, które dostosowują się do otoczenia, lecz przeciwnie, warunkują wygląd przylegających do nich budowli, np. portyków.
Do temenosu Ateny przylegała biblioteka złożona z czytelni i magazynów, w niej też stał posąg Ateny będący kopią Ateny Partenos Fidiasza. Biblioteka, której początek dał Attalos I, była druga pod względem wielkości i sławy po bibliotece aleksandryjskiej.
Naprzeciw temenosu Ateny wzniesiono pałace Attalosa I i Eumenesa II.
Poniżej tarasu ze świątynią Ateny położony był temenos z ołtarzem poświęconym Zeusowi i Atenie - ołtarz pergameński. Wysoka platforma pod budowlę w formie nieregularnego prostokąta została sztucznie poszerzona. Ołtarz umieszczony był pośrodku tarasu i kompozycyjnie związany z górującą nad nim świątynią Ateny. Ołtarz pergameński, uznawany za najwybitniejsze dzieło okresu hellenistycznego, został wzniesiony przez Eumenesa II ok. 180-160 p. n. e. po bitwie pod Magnezją (189 p. n. e.), która umocniła władzę Attalidów, w celu upamiętnienia zwycięstw Attalosa I (242-197 p. n. e.). Właściwy ołtarz ofiarny znajdował się na wysokiej platformie otoczonej kolumnadą. Krepidoma budowli miała wymiary 36,40 x 34,20 m, cokół nad nią oblicowany marmurowymi płytami zwieńczony był profilowanym gzymsem, nad którym umieszczono płaskorzeźbiony fryz przedstawiający gigantomachię. Wyżej znajdowała się jońska kolumnada: 22 kolumny od wschodu, po 21 od północy i południa. Od zachodu kolumnada jest cofnięta, tworząc jakby głęboki pronaos z wysuniętymi do przodu murami „ant”. Pomiędzy nimi znajdowały się wielkie schody wiodące do budowli o szerokości ponad 20 m. Fasada zachodnia była więc szeroko otwarta ku schodom, stanowiąc przeciwieństwo trzech pozostałych zamkniętych fasad. Podcienia obiegały wewnętrzny dziedziniec budowli i osłaniały ścianę także zdobioną reliefowym fryzem, który jednak był mniejszy niż główny fryz ołtarza i przedstawiał dzieje Telefosa, mitycznego protoplasty królewskiego rodu pergameńskiego.
Na południe od ołtarza wybudowano agorę miasta górnego posiadającą dwa portyki doryckie. Za rządów Eumenesa II agora została włączona do reprezentacyjnej części miasta, wtedy też budowano agorę dolną, która przejęła jej funkcje handlowe. Miasto dolne i środkowe, ze swymi świątyniami (m.in. sanktuarium Demeter), gimnazjami i agorą, miało mniej oficjalny charakter.
Górne miasto w Pergamonie było reprezentacyjną częścią stolicy Attalidów. Trudno dostępne i widoczne z daleka, wzbudzało podziw. Starożytni nie przekazali nam ani jednego imienia architekta lub urbanisty, który byłby twórcą śmiałego planu Pergamonu.
W okresie hellenistycznym rozwinęły się ośrodki grecki północnych wybrzeży Morza Czarnego. Nowych miast powstało niewiele, rozrosły i przebudowały się jednak już istniejące, zarówno duże ośrodki: Olbia, Pantikapajon, Tyras, Teodozja, Nimfajon, jak i mniejsze np.: Nikonion. Regularną zabudowę opartą na planie szachownicowym, zastosowaną dla całego miasta, spotykamy tu rzadko. W niektórych ośrodkach dominujący element miasta stanowił akropol, np. Pantikapajon.
Dbałość o wzajemne relacje budowli w ramach wznoszonych zespołów architektonicznych czy kompleksów budowli oraz o efekty wizualne to cechy charakterystyczne architektury okresu hellenistycznego. Zostały one przejęte i rozwinięte w znacznym stopniu w architekturze rzymskiej. Jedną z cech urbanistyki hellenistycznej jest organizowanie przestrzeni miejskiej i odejście od klasycznej koncepcji eksponowania jednego obiektu przez izolowanie go od innych budowli. Nowa tendencja do sytuowania obiektu w ramach rozbudowanego założenia jest dobrze widoczna na przykładzie sanktuarium Asklepiosa na Kos, budowanym w III i II w. p. n. e. Najważniejszy obiekt kompleksu - świątynię boga w porządku doryckim - wzniesiono w 2 poł. III w. p. n. e. na najwyższym miejscu, naprzeciw pasma schodów, i otoczono z trzech stron portykami. Poniżej znajdowały się dwa wielkie tarasy, mniej lub bardziej regularnie zabudowane, służące do wyeksponowania usytuowanego powyżej przybytku Asklepiosa. Pomimo, że położenie niektórych budowli zostało wymuszone potrzebami kultu, a dolny taras nie został umieszczony dokładnie na linii świątyni, widać dążenie architektów do wzajemnej korelacji poszczególnych elementów kompleksu, a nie tylko do dostosowania nowych struktur tam, gdzie pozwalała na to wolna przestrzeń. Podobna tendencja dała się zauważyć w przypadku zabudowy kompleksu miasta górnego w Pergamonie.
Wyszukiwarka