prof. dr hab. Janina Jasnowska, dr Wojciech W.A. Kowalski,

dr inż. Wojciech Zyska

PLAN OCHRONY REZERWATU

,,TOPORZYK,,

Opracowanie autorskie naukowo-badawcze

Wykonano na zlecenie

Biura Konserwacji Przyrody w Szczecinie

ze środków budżetowych Wojewody Zachodniopomorskiego

i Nadleśnictwa Połczyn Zdrój

SZCZECIN 2003 - 2004

Prawa autorskie zastrzeżone

© Janina Jasnowska

Wojciech Kowalski

Wojciech Zyska

Spis treści str.

	Wstęp .........................................................................................................	6
I. CZĘŚĆ OGÓLNA ....................................................................................		8
1.1. 1.1.1. 1.1.2.	Dane formalno-prawne .................................................................................................. Podstawa prawna utworzenia i funkcjonowania rezerwatu ........................................... Opis położenia i granicy oraz powierzchnia rezerwatu ................................................	8 8 8
1.2.	Stan zbadania i wykorzystania rezerwatu ......................................................................	9
1.3.	Znaczenie rezerwatu w krajowym systemie ochrony przyrody .....................................	11
II. CZĘŚĆ DOKUMENTACYJNA .............................................................		12
2.	OPIS REZERWATU ...................................................................................................	12
2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6.	Charakterystyka fizjograficzna rezerwatu przyrody „Toporzyk,, ................................. Położenie rezerwatu według regionalizacji przyrodniczo-leśnej ................................... Gleby .............................................................................................................................. Hydrologia ..................................................................................................................... Klimat ............................................................................................................................ Charakterystyka geobotaniczna .....................................................................................	12 13 13 14 15 16
3. 3.1. 3.2. 3.2.1. 3.2.2. 3.2.3. 3.2.4. 3.2.5. 3.3. 3.3.1. 3.4. 3.5. 3.6.. 3.7. 3.8.	INWENTARYZACJA GEOBOTANICZNA - OPIS PRZEDMIOTÓW OCHRONY Ekosystemy i siedliska chronione .................................................................................. Zbiorowiska roślinne - klasyfikacja fitosocjologiczna .................................................. Charakterystyka biochor ................................................................................................ Roślinność mszarna - bichora mszarów ........................................................................ Roślinność zbiorników wodnych na mszarze - biochora roślinności wodnej ............... Bory i lasy bagienne na torfowisku - biochora borów, brzezin,olsów i łozowisk ........ Lasy na gruntach mineralnych w rezerwacie - biochora lasów liściastych ................... Ocena stanu ekosystemów leśnych ................................................................................ Typy siedliskowe lasów ................................................................................................. Siedliska roślinności rzeczywistej ................................................................................. Siedliska podlegające prawnej ochronie ........................................................................ Flora rezerwatu .............................................................................................................. Flora mszaków ............................................................................................................... Gatunki roślin chronionych, rzadkich i zagrożonych wyginięciem i ich siedliska ........	17 17 18 20 21 24 26 27 28 29 29 29 30 31 32
4.	STAN FAUNY W REZERWACIE I W SĄSIEDZTWIE ........................................	35
4.1.	Dotychczasowy stan badań faunistycznych na terenie rezerwatu .................................	35
4.2.	Metodyka opracowania w zakresie fauny ......................................................................	36
4.3.	Fauna rezerwatu .............................................................................................................	37
4.3.1.	Bezkręgowce ..................................................................................................................	37
4.3.2.	Kręgowce ....................................................................................................................... Płazy ...................................................................................................................................... Gady ..................................................................................................................................... Ptaki ...................................................................................................................................... Ssaki .....................................................................................................................................	39 39 40 40 41
4.4.	Gospodarka leśna i łowiecka .........................................................................................	41
4.5.	Charakterystyka gatunków objętych ochroną krajową i międzynarodową oraz zagrożonych wyginięciem .....................................................................................,.......	41
4.6.	Występowanie gatunków cennych w obrębie rezerwatu ...............................................	43
4.7.	Gatunki fauny rodzimej i obcej ......................................................................................	43
5. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4.	OCENA STANU NATURALNOŚCI PRZYRODY ORAZ ZAGROŻEŃ ......... Dotychczasowa ochrona i ocena realizacji zakładanych celów ..................................... Ocena dynamiki procesów i zjawisk .............................................................................. Przekształcenia i zagrożenia dla szaty roślinnej rezerwatu ........................................... Przekształcenia i zagrożenia dla fauny torfowiska ........................................................	43 43 44 45 46
III. CZĘŚĆ OPERACYJNA - PLAN OCHRONY REZERWATU ............................		48
6. 6.1. 6.1.1. 6.1.2. 6.2. 6.3. 6.4.	WNIOSKI I WYTYCZNE DO PLANU OCHRONY REZERWATU ................. Zalecenia do planu w świetle wyznaczonych w rezerwacie celów ochrony ................ Formy ochrony ekosystemów rezerwatu ....................................................................... Zakres działań ochronnych na terenie rezerwatu ........................................................... Program udostępnienia rezerwatu dla celów naukowych, edukacyjnych i turystycznych ................................................................................................................. Rodzaje, terminy i częstotliwość wykonywania zabiegów do realizacji po zatwierdzeniu planu ochrony ......................................................................................... Zalecenia do planu zagospodarowania przestrzennego gminy ......................................	48 48 48 49 50 51 52
	PODSUMOWANIE .....................................................................................................	53
	PIŚMIENNICTWO .....................................................................................................	54
	KRONIKA REZERWATU .........................................................................................	57

ANEKS

Mapy tematyczne

• Ryc.1. Lokalizacja rezerwatu ,,Toporzyk,,

• Ryc.2. Fizjografia terenów w rejonie rezerwatu ,,Toporzyk,, wg mapy z roku 1941

• Ryc.3. Fizjografia terenów otaczających rezerwat ,,Toporzyk,,

• Ryc.4. Zasięg i zróżnicowanie typologiczne gleb rezerwatu ,,Toporzyk,,

• Ryc.5. Wody powierzchniowe rezerwatu ,,Toporzyk,,

• Ryc.6. Położenie rezerwatu ,,Toporzyk,, na tle podziału Polski na regiony geobotaniczne wg Matuszkiewicza (1994)

• Ryc.7. Roślinność potencjalna terenów w rejonie rezerwatu ,,Toporzyk,,

• Ryc.8a. Rozmieszczenie punktów badań i obserwacji terenowych w rezerwacie „Toporzyk”

• Ryc.8. Biochory rezerwatu ,,Toporzyk,,

• Ryc.9. Typy siedliskowe lasów rezerwatu ,,Toporzyk,,

• Ryc.10. Zróżnicowanie i zasięg siedlisk w rezerwacie

• Ryc.11. Siedliska roślinności podlegające prawnej ochronie

• Ryc.12. Stanowiska gatunków roślin chronionych, rzadkich i zagrożonych rezerwatu

• Ryc.13. Stanowiska występowania w rezerwacie cennych gatunków bezkręgowców

• Ryc.14. Stanowiska występowania w rezerwacie cennych gatunków kręgowców

• Ryc.15. Obszary oddziaływań zagrożeń zewnętrznych i wewnętrznych na ekosystem rezerwatu

• Ryc.16. Infrastruktura techniczna, turystyczna i edukacyjna rezerwatu.

• Ryc.17. Powierzchnie planowanych w rezerwacie zabiegów renaturyzacji i restytucji

Tabele

Szata roślinna

Tab.1. Zbiorowiska mszarne

Tab.2. Roślinność wodna

Tab.3. Zbiorowiska olesowe

Tab.4. Bory i lasy bagienne

Tab.5. Lasy na podłożu mineralnym

Tab.6. Flora roślin naczyniowych rezerwatu ,,Toporzyk,,

Świat zwierzęcy

Tab.7. Taksony bezkręgowców rezerwatu ,,Toporzyk,,

Tab.8. Taksony bezkręgowców z czerwonych list, konwencji i dyrektyw międzynarodowych oraz prawnie chronione w rezerwacie ,,Toporzyk,,

Tab.9. Taksony kręgowców występujące w rezerwacie ,,Toporzyk,,

Tab.10. Gatunki kręgowców z czerwonych list, konwencji i dyrektyw międzynarodowych oraz prawnie chronione w rezerwacie ,,Toporzyk,,

Załączniki

Zał.1. Wytyczne konserwatorskie do sporządzenia planu ochrony rezerwatu ,,Toporzyk,,

Zał.2. Mapa oddziałów i pododdziałów leśnych rezerwatu ,,Toporzyk,,

Zał.3. Opisy taksacyjne oddziałów i pododdziałów leśnych z księgi taksacyjnej Nadleśnictwa Połczyn Zdrój rezerwatu ,,Toporzyk,,

Zał.4. Struktura użytkowania gruntów oddziałów i pododdziałów leśnych w rezerwacie ,,Toporzyk,,

Zał.5. Mapa geodezyjna działek rezerwatu

Dokumentacja fotograficzna

W S T Ę P

Plan ochrony rezerwatu przyrody „Toporzyk”- zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 15.04.2002r w sprawie szczegółowych zasad sporządzania planów ochrony dla rezerwatów przyrody - zawiera:

• wskazanie podstawy prawnej działania i nazwy rezerwatu;

• dane dotyczące powierzchni, położenia, granic, stanu środowiska, infrastruktury technicznej;

• dane dotyczące form własności gruntów;

• zadania ochronne oraz sposoby ich wykonywania;

• charakterystykę gleb, ekosystemów, siedlisk przyrodniczych, gatunków roślin dziko występujących i gatunków zwierząt dziko występujących oraz ich siedlisk, a także krajobrazów i wartości kulturowych.

Mapy rezerwatu uwzględniają

• ekosystemy i sieć dróg;

• obszary ochrony ścisłej, częściowej i krajobrazowej.

Całość została opracowana z uwzględnieniem „Wytycznych sporządzania planów ochrony rezerwatów przyrody” opracowanych przez Departament Ochrony Przyrody MOŚZNiL Warszawa 1997.

„Toporzyk” jest rezerwatem torfowiskowym, dlatego w zakres opracowania weszły w szczególności takie elementy jak:

• opis budowy geologicznej złoża i geneza torfowiska;

• stosunki hydrologiczne torfowiska i otoczenia, rozmieszczenie rowów, cieków i wód otwartych.

Podstawą opracowania Planu są szczegółowe wytyczne Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody* w odniesieniu do rezerwatu przyrody „Toporzyk” (Aneks, zał.1). Przywołują one dane formalno prawne wg stanu na dzień 1 stycznia 1995r : aktualna powierzchnia rezerwatu wg UGM w Świdwinie wynosi 43,07 ha i obejmuje tereny położone w Nadleśnictwie Połczyn Oddz. 181 a,b,c 182 a,b,c. Wytyczne wyznaczają zakres opracowania, który obejmuje:

• opis rezerwatu - dane formalno-prawne, sposoby ochrony, stosunki wodne i inne;

• opis przedmiotów ochrony;

• opis stanu naturalności przyrody oraz zagrożeń;

• wnioski i wytyczne do planu ochrony rezerwatu;

• ustalenia do planu zagospodarowania przestrzennego;

• program udostępnienia rezerwatu dla celów naukowych, dydaktycznych i edukacyjnych;

• ustalenia dla miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

Poszczególne zagadnienia przedstawiono na mapach tematycznych:

• mapy geodezyjne;

• mapa fizjograficzna z granicami rezerwatu;

• aktualna roślinność - biochory;

• stanowiska florystyczne gatunków roślin;

• siedliska przyrodnicze i stanowiska gatunków zwierząt dziko występujących, podlegających ochronie;

• powierzchnie zagrożone i przekształcone antropogenicznie;

• powierzchnie planowane do renaturyzacji i restytucji.

Wszystkie wymienione powyżej wytyczne są ze sobą zgodne, w tym najbardziej konkretne, dotyczące opracowywanego rezerwatu „Toporzyk” zawarte są w zaleceniach Konserwatora Wojewódzkiego.

1. CZĘŚĆ OGÓLNA

1. . Dane formalno-prawne

1.1.1. Podstawa prawna utworzenia i funkcjonowania rezerwatu

Rezerwat przyrody „Torfowisko Toporzyk” został utworzony zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 12 listopada 1996r (Monitor Polski nr 75 poz. 692 z dn. 9 grudnia 1996r), jako rezerwat przyrody o łącznej powierzchni 43,07 ha, w gminie Połczyn Zdrój, pow. drawski.

Celem ochrony było zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych torfowiska z reliktowymi zbiorowiskami roślinnymi.

Podstawę powołania rezerwatu stanowiło opracowanie pt.: „Dokumentacja naukowo-techniczna projektowanego rezerwatu przyrody TORFOWISKO TOPORZYK” wykonane przez prof. dr hab. Stanisława Króla, przy współpracy: dr Andrzeja Brzega, dr inż. Henryka Kuświka, mgr Iwony Melosik i mgr. inż. Pawła Urbanskiego, Poznań 1992.

1.1.2. Opis położenia, powierzchnia i granicy rezerwatu

Rezerwat przyrody „Torfowisko Toporzyk” położony jest w gminie Połczyn Zdrój, na gruntach wsi Toporzyk - kolonia Dział XIV / 43,07 ha. Należy do Leśnictwa Smołdzięcino, Obręb Połczyn Zdrój, Nadleśnictwa Połczyn Zdrój, będącego jednostką administracyjną podlegającą Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Szczecinku. Rezerwat obejmuje oddziały 181 oraz 182 (Aneks, zał.2).

Powierzchnie leśne w rezerwacie

Oddz. i wydzielenie	Rodzaj powierzchni	Opis	Powierzchnia w ha
181 a	Nieleśna	Zakrzewienie: wierzba, kruszyna z domieszką drzew,	5,60
181 b	Leśna	Drzewa w wieku powyżej 95 lat	6,10
181 c	Leśna	Drzewa w wieku ponad 50 lat	4,55
181 g	Nieleśna	Rowy i drogi	0,29
Oddz. 181		Razem	16,54
182a	Leśna	Drzewa powyżej 60 lat	7,70
182 b	Leśna	Drzewa w wieku 75 - 95 lat	16,30
182 c	Leśna	Drzewa w wieku ponad 40 lat	2,04
	Nieleśna	Rowy, drogi, linie	0,66
Oddz. 182		Razem	26,53
Łączna powierzchnia rezerwatu			43,07
w tym lasy bagienne			12,25
lasy na gruncie mineralnym			22,40
otwarte mszary			5,60

Rezerwat położony jest na północny wschód od miejscowości Toporzyk w odległości ok.2 km (ryc.1). W bliskim sąsiedztwie, po stronie zachodniej znajduje się wieś Dobino, przez którą biegnie równolegle do granicy rezerwatu w odległości 200-300m droga wiejska Toporzyk - Dobino - Widów. Po stronie wschodniej, w odległości 1 km biegnie szosa Toporzyk - Połczyn Zdrój. Na mapie topograficznej zaznaczona jest też biegnąca przez środek rezerwatu dawna droga o kierunku S-N. Droga łączyła miejscowości Toporzyk - Kłokówko ale obecnie nie jest używana w celach komunikacyjnych, natomiast może być wykorzystywana przez służby leśne.

Granice rezerwatu jest dobrze widoczna w bezleśnym terenie, gdyż na całym prawie obwodzie pokrywają się ze ścianą lasu. Wyznaczają ją granice oddziałów leśnych, oznakowanych punktami geodezyjnymi od 7200 na północno-zachodnim krańcu rezerwatu, do punktu 2740 + 5 punktów do zamknięcia obwodu. W zasadzie granica biegnie po granicy zerowej torfowiska.

Po stronie północnej granica odcina prostą linią W-O leśny obszar między punktami 7200- 7205 od terenów otwartych. Po stronie wschodniej biegnie zygzakiem, między punktami 7205 - 7217 głównie po granicy misy torfowiskowej, odcinając od rezerwatu bezleśne zatoki torfowiska zajęte przez łąki. Granica południowa pomiędzy punktami 7217 - 7230 pokrywa się z linią zerową torfowiska, przebiegając na pewnych odcinkach po mineralnym brzegu misy torfowiskowej a fragmentami po torfowisku wzdłuż linii prostej odcinającej nieregularny brzeg złoża torfowego. Po stronie zachodniej, między punktami 7230 - 7240 do 7200 granica ciągnie się po zewnętrznej stronie ekosystemu równolegle do rowu opaskowego w odległości 10-15m, omijając prywatny las na gruncie mineralnym przy północno-zachodnim krańcu torfowiska.

1.2. Stan zbadania i wykorzystania rezerwatu

Torfowisko Toporzyk zostało opisane po raz pierwszy przez Zabawskiego i Matułę (1975) jako interesujące torfowisko z wrzoścem bagiennym. Wcześniej nie było rozpoznane, dlatego nie ma o nim żadnej wzmianki w „Przewodniku po województwie koszalińskim” (Kownasa, Piszczek, 1972). Stanowisko wrzośca bagiennego potwierdzone zostało podczas badania nad rozmieszczeniem tego gatunku na Pomorzu (Jasnowska, Jasnowski, 1979), zaś obiekt scharakteryzowany jako projektowany rezerwat na Pojezierzu Drawskim w książce „Pojezierze Zachodniopomorskie (Jasnowska, Jasnowski, 1983). Powtórzone badania w rezerwacie przeprowadzone zostały zespołowo, podczas opracowywania „Planu ochrony Drawskiego Parku Krajobrazowego” ( Jasnowska, Kowalski, Markowski 1997).

W ramach opracowywaniem planu ochrony Drawskiego Parku Krajobrazowego zostały wykonane badania na dużą skalę w latach dziewięćdziesiątych, w tym badania w rezerwacie „Toporzyk”. Wykonano wówczas „Przyrodniczą inwentaryzację terenów Drawskiego Parku Krajobrazowego” (1993) pod kierownictwem prof. Wojciecha Górskiego przez zespół autorów Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Słupsku. Poszczególne tematy opracowali: środowisko abiotyczne - Wacław i Elżbieta Florek, szatę roślinną - Ireneusz Izydorek, Paweł Urbański, Małgorzata Szadkowska-Izydorek, Wiesław Lewandowski, faunę kręgowców - Wojciech Górski, Ewa Górska, Roman Pędziwiatr. Opracowanie to stanowi bardzo bogaty materiał źródłowy, w którym jest także dużo danych na temat rezerwatu ,,Toporzyk,,.

W ramach prac nad planem ochrony Drawskiego Parku Krajobrazowego, w tym w rejonie „Pagórków Toporzykowskich” wykonano (Janina Jasnowska, Wojciech Kowalski, Stefan Markowski) szczegółowe badania roślinności w najcenniejszych obiektach Parku. Poszczególnym tematom zostały poświęcone następujące opracowania: „Roślinność rzeczywista i potencjalna Drawskiego Parku Krajobrazowego” (1997); ”Flora Drawskiego Parku krajobrazowego” (1997); „Flora DPK na tle roślinności rzeczywistej w wyróżnionych jednostkach przestrzennych” (1998); „Gospodarka leśna w DPK, stan i zalecenia do planu ochrony” (1998). Zakończeniem opracowania była redakcja geobotanicznego operatu generalnego, pt.: „Problemy ochrony szaty roślinnej w Drawskim Parku Krajobrazowym” (1998). Całość badań prowadzonych na potrzeby Planu Ochrony Parku została przedstawiona zbiorczo przez kierownika opracowania „Planu” Aleksandra Szwichtenberga jako załącznik do Rozporządzenia Wojewody Zachodniopomorskiego, pt.„Plan ochrony Drawskiego Parku Krajobrazowego” (Rozporządzenie nie zostało dotychczas wydane, z powodu ciągłych zmian w Ustawie o ochronie przyrody.) Pełny wykaz opracowań znajduje się w piśmiennictwie, zamieszczonym na końcu niniejszego opracowania.

Wyniki badań zostały opublikowane w artykule „Rzeka Drawa - ważny korytarz ekologiczny Pomorza Zachodniego” (Jasnowska et all. 1999) oraz w materiałach z konferencji naukowych organizowanych przez Dyrekcję Parków Krajobrazowych w Złocieńcu na temat:

• „Gospodarowanie zasobami przyrody w Drawskim Parku Krajobrazowym” - referat ”Różnorodność florystyczna Drawskiego Parku Krajobrazowego” (Jasnowska, Kowalski, Markowski, 1999);

• „Przyroda Drawskiego i Ińskiego Parku Krajobrazowego” - referat „Rośliny i siedliska w Drawskim Parku Krajobrazowym objęte rozporządzeniami o ochronie prawnej” (Jasnowska 2003).

Bogate materiały badawcze zawiera dokumentacja projektowa rezerwatu „Toporzyk” (Brzeg, Król St. et all. 1992).

1.3. Znaczenie rezerwatu w krajowym systemie ochrony przyrody

„Torfowisko Toporzyk” to niezmiernie cenny rezerwat torfowiskowy, chroniący stanowisko a także zbiorowisko roślinne wrzośca bagiennego Erica tetralix - gatunku występującego tu przy granicy zasięgu w naszym w kraju, podlegającego ochronie ścisłej, o wysokim stopniu zagrożenia V - vulnerable (Żukowski, Jackowski, 1995). Ochronie podlegają tu jednocześnie lasy bagienne - bór bagienny Vaccinio uliginosi-Pinetum i brzezina bagienna Betuletum pubescentis - zbiorowiska zamieszczone w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z 2001r, jak też Dyrektywy Siedliskowej Rady Europy EWG 1992. Dzięki ochronie rezerwatowej zabezpieczone został ekosystem, który w przeszłości był intensywnie eksploatowany, co jest zaznaczone na niemieckiej mapie sprzed 1939 roku (ryc.2). Doły potorfowe stały się miejscem procesów regeneracyjnych, gdzie można obecnie śledzić w różnych fazach spontaniczne sukcesje roślinności.

Rezerwat, ma znaczenie regionalne, jako charakterystyczny element przyrody Pomorza, jest jednocześnie ważnym ogniwem w krajowym systemie ochrony przyrody.

II. CZĘŚĆ DOKUMENTACYJNA

2. OPIS REZERWATU

2.1. Charakterystyka fizjograficzna rezerwatu przyrody „Toporzyk,,.

Rezerwat „Toporzyk”, według wprowadzonego przez Kondrackiego (1978) podziału fizjograficznego Polski, położony jest:

• podobszar - Pozaalpejska Europa Zachodnia;

• prowincja Niż Środkowoeuropejski;

• podprowincja Pobrzeże Południowobałtyckie;

• w mezoregionion Pojezierze Drawskie ;

• makroregion Pojezierze Zachodniopomorskie;

• mikroregion Wysoczyzna Polanowska;

• typ terenu Pagórki Toporzykowskie.

„Pagórki Toporzykowskie” wyróżnione przez Kostrzewskiego et all. (1997) jako jednostka przestrzenna Drawskiego Parku Krajobrazowego, położone są w północno-zachodniej części DPK, stanowiąc północną część Wysoczyzny Polanowskiej. Zostały one wydzielone, na podstawie kryterium morfometrycznego w obszarze, gdzie deniwelacje dochodzą do 100 m. W krajobrazie dominuje morena denna z zagłębieniami bezodpływowymi oraz pagórki moreny czołowej. Na powierzchni występują gliny zwałowe o różnym stopniu zapiaszczenia, na których wykształciły się gleby pseudobielicowe (płowe) i brunatne. Wysoczyzna jest silnie rozcięta przez sieć stałych i okresowych cieków Wogry, Kokny, Rakonu i Mogilnicy.

Tofowisko wysokie „Toporzyk” wykształciło się na wododziale Wogry i Rakonu - rzek spływających w dwóch różnych kierunkach: Wogra na północny-zachód jako rzeka zlewni Przymorza, Rakon na południe jako rzeka zlewni Drawy.

Granica zerowa złoża torfu leży na poziomicy 187,5 m n.p.m. pod brzegiem mineralnym wyniesionym w najbliższym sąsiedztwie powyżej 190 m n.p.m. do wysokości 194-195,5-196.3 m n.p.m. (ryc.3). Przyległe tereny mają rzeźbę falistą, z licznymi zagłębieniami i pagórkami. Przez środek torfowiska, z północy na południe przebiega ciąg pagórków mineralnych osiągających wysokość do 194,0-194.2m n.p.m., co w stosunku do powierzchni złoża torfowego oznacza wysokość względną 6,7m. Powierzchnia złoża torfowego natomiast ma w różnych punktach, w związku z dawną eksploatacją, zagłębienia lub wyniesienia o wysokości względniej około 1,0m do 1,5m.

2.2. Położenie rezerwatu według regionalizacji przyrodniczo-leśnej

Regionalizacja ,,przyrodniczo-leśna,, łączy przyrodnicze podstawy leśnictwa z gospodarczym kształtowaniem przyrody na zasadach trwałości, tj. użytkowania i odnawiania według zasad reprodukcji rozszerzonej z poszanowaniem praw i procesów naturalnych, różnorodności biologicznej i bogactwa przyrodniczego w sensie genetycznym, gatunkowym, ekosystemowym i krajobrazowym. Regionalizacja przyrodniczo-leśna opracowana przez Tramplera (1990) oparta jest na podstawach ekologiczno-fizjograficznych. Według regionalizacji przyrodniczo-leśnej obszar rezerwatu ,,Toporzyk,, położony jest na obszarze Krainy Bałtyckiej, dzielnicy Pojezierze Drawsko-Kaszubskie, mezoregionie Pojezierze Drawsko-Bytowskie.

2.3. Gleby

W rezerwacie przyrody „Toporzyk” ważne są przede wszystkim gleby organiczne - torfowe, wytworzone na torfie mszarnym wysokim (ryc.4). Na mineralnych pagórkach wykształciły się na gliniasto-piaszczystym podłożu morenowym gleby brunatne. W związku z pagórkowatą konfiguracją terenu jest to głównie gleba brunatna wyługowana. Gleby pod lasami bukowymi mają gruby pokład próchnicy powstający pod warstwą długo zalegającej ścióły z liści bukowych, podczas gdy w drzewostanach z większym udziałem drzew iglastych następuje zakwaszanie gleby.

Na obrzeżu misy torfowiska w mokrych obniżeniach o podwyższonym poziomie wód gruntowych występują siedliska olesowe na glebach opadowo-glejowych.

Gleby torfowe i murszowo-torfowe wykształcone z torfu wysokiego mszarnego dzięki wysokiemu poziomowi wód w złożu, podlegają tylko w nieznacznym stopniu procesowi murszeniu. Stanowią one podłoże dla roślinności bagiennych borów sosnowych i brzozowych. W dołach po eksploatacji torfu, na tzw. potorfiach, gdzie poziom wody jest bardzo wysoki, zachodzą procesy regeneracyjne, to jest przebiega tu żywy proces torfotwórczy. Gleby terenów rolnych w okolicy Toporzyka należą do IV klasy bonitacyjnej.

W rezerwacie wykonaliśmy dwa wiercenia pobierając dwumetrowe profile torfowe, które objęły pokład torfu mszarnego oraz górną warstwę mineralnych osadów gytii podtorfowej. Obydwa wiercenia zostały wykonane w obniżeniach po eksploatacji torfu, dlatego można przyjąć, ze warstwa torfu była o 70 - 100 cm wyższa. Dodatkową ilustrację stanowi fotografia odsłoniętego fragmentu ściany torfu w pobliżu kopuły torfowiska (pkt. terenowy nr 74), gdzie widać pokład torfu mszarnego o miąższości około 2 m. Profil I pobrano w pkt. terenowy nr 65a w karierze z torfowcem Sphagnum plumulosum, Sph. rubellum subtile, Sph. magellanicum, Ssph .mole; Profil II w punkcie terenowym nr 75 w wodzie z mchem Scorpidium scorpioides i Utricularia minor.

Profil I		Profil II
Głębokość w cm	Rozpoznanie	Głębokość w cm	Rozpoznanie
0 - 50	torf mszarny	0 - 15	woda
50 - 100	torf mszarny	15 - 100	torf mszarny
100 - 175	torf mszarny z wełnianką	100 - 140	torf mszarny z drewienkami
175 - 200	gytia detrytusowa ze szcząkami pochew wełnianki	140 - 150	gytia detrytusowa
		150 - 155	gytia detrytusowa z orzechami Trapa natans*
				155 - 200	gytia drobnodetrytusowa

/* Obecność owoców orzecha wodnego wskazuje na eutroficzny charakter wód i słabo-kwaśny odczyn w okresie, gdy występował tu zespół Trapetum natantis ze związku Nymphaeion, co wynika z aktualnej charakterystyki tego rzadkiego obecnie zespołu roślin (Matuszkiewicz 2001), jak i ze wskaźników wg Zarzyckiego (1984). Jak dotąd orzechy Trapa natans napotkaliśmy tylko parę razy w profilach torfowych na Pomorzu oraz na Warmii.

W poddanych analizie mikroskopowej próbkach profili zidentyfikowano szczątki:

• torfowców: Sphagnum magellanicum, Sphagnum plumullosum, Sphagnum teres;

• mchy: Calliergon giganteum, Scorpidium scorpioides;

• szczątki wełnianki pochwowatej Eriophorum vaginatum - skórka , pasma włókien

sklerenchymatycznych;

• radicele turzyc (Carex rostrata ?);

• drewno gałązek brzozy Betula pubescens;

• zarodnie paproci i fragmenty blaszki liściowej (Thelypteris palustris ?)

• pyłki sosny Pinus sylvestris.

2.4. Hydrologia

Rezerwat ,,Toporzyk,, położony jest na wododziale, dlatego nie dopływają tu w sposób naturalny wody powierzchniowe. Stosunki hydrologiczne torfowiska uzależnione są od warunków klimatycznych, przede wszystkim od opadów, stanowiących źródło zaopatrzenia w wodę ombrotroficznego ekosystemu. Natomiast w sposób sztuczny, już w czasach niemieckich, poprowadzone zostały rowy odprowadzające wodę z torfowiska rowem opaskowym po stronie zachodniej złoża, kierującym się na południe, oraz doprowadzające wody ze wsi Dobino na torfowisko w przecięciu z rowem opaskowym. Rów ze wsi Dobino łączył się tam bezpośrednio z rowem na torfowisku, który przejmował część wód odprowadzanych ze wsi. W sąsiedztwie tego rowu nastąpiło użyźnienie torfowiska. Doprowadziło ono na skąpożywnym torfowisku wysokim do rozwoju w jego sąsiedztwie eutroficznych zbiorowisk olesowych, co świadczy o dopływie zasobnych wód ze wsi.

Ówczesne stosunki wodne ilustruje załączona mapa niemiecka (ryc.2) sprzed drugiej wojny światowej. Taki układ hydrologiczny nadal stanowi zagrożenie dla rezerwatu „Toporzyk”. Miejsce spływu potencjalnych zanieczyszczeń zaznaczyliśmy na mapie czerwonym okręgiem. Rów biegnący od wsi jest wprawdzie obecnie zarośnięty, ale nie trudno go udrożnić. Pożądane jest jego skierowanie bezpośrednio do przekopu odprowadzającego wody dalej na południe, by oddalić ich oddziaływanie na rezerwat.

Rowy odwadniające torfowisko wykopano w czasach niemieckich ze względu na prowadzoną eksploatację torfu. Była to sieć rowów połączonych z kanałem opaskowym po zachodniej stronie obiektu, który odprowadzał wodę uchodząc do głębokiego wąwozu, rozcinającego wysoki brzeg misy torfowiska. Z czasem sieć ta uległa zarośnięciu i wypłyceniu i prawie nie jest już widoczna w terenie, choć w szerszych rowach nadal utrzymują się stagnujące wody. Mniej widoczne są rowy we wschodniej części torfowiska.

Na współczesnych mapach fizjograficznych nie ma już zaznaczonej sieci rowów na torfowisku, dlatego w naszym opracowaniu nanieśliśmy układ rowów na podstawie mapy niemieckiej. Stanowią one ważny element ekosystemu, który planujemy wykorzystać jako zbiorniki retencyjne w czynnej ochronie rezerwatu. Wodami wypełnione są także niektóre wyrobiska po torfie, stanowiąc dość duże zbiorniki o otwartym lustrze, zaznaczone na załączonej mapie (ryc.5).

2.5. Klimat

Klimat rejonu rezerwatu cechuje się znacznymi wpływami atlantyckimi. Opady roczne wynoszą średnio 650 mm a ich rozkład w roku jest stosunkowo wyrównany. Sezon wegetacyjny trwa 215 dni. Interesujące opracowanie klimatu przedstawił Woś (1998), kierując się w doborze informacji potrzebami roślin i zwierząt. Na podstawie danych za lata 1951 - 1980 uzyskanych dla Regionu Środkowopomorskiego opisał klimat podając średnią liczbę dni w roku z poszczególnymi typami pogody. Streszczając interpretację Autora można scharakteryzować klimat okolicy jako wyróżniający się: liczniejszymi dniami z pogodą umiarkowanie ciepłą, z dużym zachmurzeniem, oraz z pogodą chłodną i deszczową. Do mniej licznych należą dni z pogodą bardzo ciepłą, słoneczną i bez opadu. Pozycję pośrednią zajmują dni z pogodą umiarkowanie ciepłą z dużym zachmurzeniem i opadem.

Interesujące dane na temat klimatycznych i hydrologicznych bilansów wodnych zależnych od przebiegu pogody zawiera opracowanie Koźmińskiego ( 1996). Dotyczą one uwilgotnienia gleb pod uprawami w byłym województwie koszalińskim. W województwie tym występowały na przemian lata z długotrwałymi suszami glebowymi i z nadmiernym uwilgotnieniem. Po wystąpieniu wiosną dłuższych susz glebowych nie notowano ich ponownie latem lub jesienią. Lepsze uwilgotnienie występuje głównie wczesną wiosną oraz w lipcu i październiku. W wyróżnionych przez autora obszarach o zróżnicowanym uwilgotnieniu rezerwat Toporzyk leży w obszarze II o uwilgotnieniu korzystnym. Jest sprawa oczywistą, że częste susze glebowe występują nie tylko na terenach rolnych ale jednocześnie także na torfowiskach zasilanych w wodę opadową, co odbija się w konsekwencji dużym obniżeniem poziomu wody w złożu torfów mszarnych.

2.6. Charakterystyka geobotaniczna

Według geobotanicznego podziału przedstawionego przez Szafera i Pawłowskiego (1972), obowiązującego do czasów obecnych, rezerwat należy do następujących jednostek hierarchicznych:

Państwo Holarktydy;

Obszar Euro - Syberyjski;

Prowincja Środkowoeuropejska;

Podprowincja Niżowo -Wyżynna;

Dział Bałtycki;

Poddział Pas Równin Przymorskich i Wysoczyzn Pomorskich;

Kraina Pobrzeże Bałtyckie;

Okręg Zachodni.

Czubiński (1950) wprowadził dla tego obszaru określenie „Bałtycka Kraina Lasów Bukowych i Mieszanych - okręg zachodni”.

Według nowej regionalizacji geobotanicznej Polski (Matuszkiewicz 1993, 1994), rezerwat leży w następujących jednostkach w układzie hierarchicznym:

Prowincja Środkowoeuropejska;

Podprowincja Południowobałtycka;

A. Dział Pomorski;

A.4 Kraina Pojezierzy Środkowo-Pomorskich;

A.4.3 Okręg Pojezierza Drawskiego

A.4.3c Podokręg Czaplinecko-Połczynski

Położenie rezerwatu na tle podziału geobotanicznego przedstawiono na załączonym wycinku mapy Matuszkiewicza (1994) (ryc.6).

Podstawą tej klasyfikacji jest roślinność potencjalna, czyli zbiorowiska roślinne leśne, które mogłyby się spontanicznie wykształcić, gdyby wyłączyć wszelką ingerencję człowieka. Roślinności potencjalną określono na podstawie wskaźnikowych gatunków roślin, przestojów starych drzew, skrawków naturalnych fitocenoz oraz warunków siedliskowych, w szczególności glebowych, topograficznych i klimatycznych.

Rezerwat przyrody ”Toporzyk” położony jest w krajobrazie niżowych buczyn i acidofilnych dąbrów. Krajobraz ten jest związany z obszarami wałów morenowych strefy marginalnej fazy pomorskiej, zlodowacenia bałtyckiego. Zawiera on podstawowe elementy krajobrazu buczyn pomorskich z dominacją żyznych buczyn Melico-Fagetum oraz buczyn kwaśnych Luzulo pilosae-Fagetum, odróżnia się zaś występowaniem na znacznych obszarach dąbrów Fago-Quercetum i grądów subatlantyckich Stellario-Carpinetum. Lasami o wyraźnie atlantyckim charakterze są brzeziny bagienne Betuletum pubescentis i łęg jesionowy Carici remotae-Fraxinetum.

Roślinność potencjalna opracowywanego obszaru została przedstawiona graficznie na wycinku „Mapy potencjalnej roślinności naturalnej Polski” Władysława i Jana Matuszkiewiczów (1995). W objaśnieniach zastosowano oznaczenia potencjalnej roślinności według przyjętej tam nomenklatury i numeracji zbiorowisk roślinnych (ryc.7).

3. INWENTARYZACJA GEOBOTANICZNA - OPIS PRZEDMIOTÓW OCHRONY

3.1 Ekosystemy i siedliska chronione

Przedstawione poniżej siedliska przyrodnicze i zbiorowiska roślinne są składnikami ekosystemów chronionych w rezerwacie i przyjętych dalej jako podstawa wyróżnienia biochor.

Torfowisko ,,Toporzyk” to przede wszystkim ekosystem bagienny, oligotroficzny, wykształcony jako mszar wysoki. Jest to ekosystem szczególny, o warunkach ekologicznych zmieniających się w miarę wzrostu i rozwoju torfowiska w kolejnych fazach - na początku z roślinnością wyłącznie zielną, zdominowaną przez mszaki (głównie torfowce), w następnej fazie z roślinnością zaroślową i nalotem drzew, i w fazie kończącej naturalną sukcesję - z roślinności leśną w postaci trwałych, naturalnych, bagiennych zbiorowisk leśnych o charakterze klimaksowym. Strefy bliżej obwodu torfowiska mają charakter mezotroficznego mszaru przejściowego, porośniętego w fazie końcowej brzeziną bagienną. Natomiast zeutrofizowane fragmenty złoża mszarnego nabrały wtórnie cech żyźniejszego torfowiska niskiego - olesowego.

Mineralne partie w rezerwacie to lądowy ekosystem leśny - przede wszystkim grądowy, z enklawami buczyny i dąbrowy. Do czasu powołania rezerwatu objęty był gospodarką leśną, dlatego są tu nasadzenia leśne o różnym składzie gatunkowym. Obok drzew liściastych wprowadzono ze względów użytkowych także drzewa iglaste, tworząc sztuczne drzewostany, które przekształciły w pewnym stopniu właściwości glebowe biotopu, co jest zjawiskiem znanym w ekosystemach podlegających zagospodarowaniu. Stanowią one element krajobrazowy w rezerwacie i nie ma powodu dokonywania przebudowy drzewostanu, warto jednak ukierunkować prowadzone tu działania pielęgnacyjne w kierunku unaturalnienia składu gatunkowego, co zostało przedstawione w dalszych rozdziałach.

Cały ekosystem bagienny to siedlisko żywego torfowiska wysokiego, częściowo zdegradowanego, ale zdolnego do regeneracji, w znacznej części z sosnowym borem bagiennym i torfowisko przejściowe z płatami mszaru z przygiełką, opanowane w większości przez brzeziną bagienną. Najcenniejszym siedliskiem na torfowisku wysokim jest wilgotne wrzosowisko z wrzoścem bagiennym. Zeutrofizowane fragmenty mszaru wysokiego przekształciły się w siedlisko olsu i łozowisk.

Ekosystem lądowy leśny stanowią siedliska lasowe, zdegradowane na części powierzchni mineralnych pod wpływem gospodarki leśnej. Jest to grąd subatlantycki z gwiazdnicą wielkokwiatową w kadłubowej postaci, oraz wtrącone małe enklawy buczyny niżowej z marzanką wonną i kwaśnej buczyny z kosmatką owłosioną.

3.2. Zbiorowiska roślinne - klasyfikacja fitosocjologiczna

Roślinność rezerwatu przyrody „Toporzyk” przedstawiono w ujęciu syntaksonomicznym opisując zbiorowiska roślinne na podstawie zdjęć fitosocjologicznych zestawionych w tabele (Aneks, tab.1-5). Zdjęcia fitosocjologiczne mają numerację punktów których rozprzestrzenienie przedstawiono na mapie (ryc.8a).

Wykaz zbiorowisk roślinnych

Wykaz uporządkowano według nadrzędności jednostek z użyciem następujących oznaczeń: podstawową jednostkę stanowi zespół roślinny czyli assocjacja (Ass.). Kolejnymi jednostkami, w które łączy się zespoły, są: związek zespołów - allians (All.), rząd zespołów - order (O.) oraz klasa zespołów - class (Cl.).

Cl. Potamogetonetea R. Tx. et Prsg. - zbiorowiska słodkowodnych makrofitów

O. Potametalia Koch 1926

All. Nymphaenion Oberd. 1953

Ass. Potamogetonetum natantis Soó 1927 - zespół rdestnicy pływającej

All. Hottonion Segal 1964

Ass. Hottonietum palustris R.Tx. 1937 - zespół okrężnicy bagiennej

Cl Utricularietea intermedio-minoris Den Hartog et Segal 1964 em. Pietsch 1965- zbiorowiska pływaczów

O. Utricularietalia Pietsch 1965

All. Sphagno-Utricularion Müll. Et Gürs 1960

Ass. Sparganietum minimi Schaaf 1925 - zespół jeżogłówki najmniejszej

Ass. Sparganietum minimi scorpidietosum - zespół jeżogłówki z mchem skorpionowcem

Ass. Scorpidio-Utricularietum minoris Müll., Görs 1960 - zespół pływacza drobnego i skorpionowca

Cl. Montio - Cardaminetea Br.-Bl. et R. Tx. 1943 - zbiorowiska źródliskowe

O. Montio - Cardaminetalia Pawł. 1928

All. Cardaminion (Maas 59) Den Held et Westh. 1969 - źródliska niżowe

Ass. Cardamino - Chrysosplenietum Maas 1959 - zespół rzeżuchy gorzkiej

Cl. Phragmitetea R.Tx. et Prsg. 1942 - szuwary wodne i błotne

O. Phragmitetalia Koch 1926

All. Magnocaricion Koch 1926 - szuwary błotne wysokich turzyc

Ass. Caricetum acutiformis Sauer 1937 - szuwar turzycy błotnej

Ass. Caricetum elatae Koch 1926 - zespół turzycy sztywnej

Ass. Cicuto - Caricetum pseudocyperi Boer et Siss. 1942 - pło szalejowe

Ass. Thelypteridi - Phragmitetum Kuiper 1957 - pło z trzciną

Cl. Scheuchzerio - Caricetea fuscae (Nordh. 37) R. Tx. 1937 - zbiorowiska torfowisk mszysto-turzycowych

i mszarów przejściowych

O. Caricetalia fuscae ( = nigrae) Koch 1926 - kwaśne młaki niskoturzycowe

All. Caricion fuscae ( = nigrae ) Koch 26 em. Klika 1934

Ass. Carici - Agrostietum caninae R. Tx. 1937 - zespół nietlicy psiej

Ass. Caricetum fuscae ( = nigrae ) Br. - Bl. - zespół turzycy pospolitej

O. Scheuchzerietalia palustris Nordh. 1937

All. Rhynchosporion albae Kich 1926- kwaśne mszary przygiełkowe

Ass. Eriophoro angustifolii - Sphagnetum Jas. et all. 1968 -mszar z wełnianką wąskolistną

All. Caricion lasiocarpae Vanden Bergh. ap. Leburn 1949 - zbiorowiska małych turzyc na kwaśnych

torfowiskach przejściowych

Ass. Caricetum lasiocarpae Koch 1926 - zespół turzycy nitkowatej

Ass. Sphagno-Carocetum rostratae Steff.1931 - mszar z turzyca dzióbkowatą

Cl. Oxycocco - Sphagnetea Br. - Bl. et R. Tx. 1943 - roślinność torfowisk wysokich

O. Sphagnetalia magellanici (Pawł. 28) Moore (64.) 1968 - mszary wysokie

All. Sphagnion magellanici Kaerstner et Floes. 33 em Dierss. 1975 - mszary wysokie środkowoeuropiejskie

Ass. Sphagnetum magellanici (Malc.1929) Kästner et Flössner 1933

Ass. Erico-Sphagnetum magellanici (Schwick. 1933) Moor 1968 - mszar z wrzoścem bagiennym

Ass. Ledo - Sphagnetum Sukkop 59 em. Neuhäusle - bórbagno

Cl. Vaccinio-Piceetea Br.-Bl. 1939

O. Vaccinio-Piceetalia Br.-Bl. 1939 - bory

All. Dicrano-Pinion Libb. 1933

Ass. Pino-Quercetum - bór mieszany sosnowo-dębowy

Sub All. Piceo-Vaccinienion uliginosi

Ass. Vaccinio uliginosi - Pinetum Kleist 1929 - bór bagienny

Ass. Betuletum pubescentis R.Tx. 1937 - brzezina bagienna

Cl. Alnetea glutinosae Br.-Bl. et R.Tx. 1943

O. Alnetalia glutinosae R.Tx. 1937 - olsy

All. Alnion glutinosae (Malc. 29) Meijer Drees 1936

Ass. Salicetum pentandro - cinereae (Almq. 29) Pass. 1961 zarośla wierzbowe = łozowisko

Ass. Sphagno squarrosi-Alnetum Sol.-Górn. 1975 - oles torfowocowy

Cl. Querco-Fagetea Br.-Bl. et Vlieg 1937

O. Fagetalia sylvaticae Pawł. 1928 - buczyny

All. Alno - Padion Knapp 42 em. Medw.-Korn. ap. Mat. et Bor.1959 - lasy łęgowe

All. Carpinion betuli Oberd. 1953 - lasy grądowe

All. Fagion sylvaticae R.Tx. et Diem. 1936 buczyny

Ass. Galio odorati-Fagetum Rübel 1930 ex Sougnez et Thill 1959

Ass. Luzulo - Fagetum - kwaśna buczyna niżowa

Wykaz zbiorowisk roślinnych odbiega w pewnym stopniu od zamieszczonego w „Dokumentacji projektowanego rezerwatu „Torfowisko Toporzyk” (Król i inni, 1992), co może świadczyć o zmianach w szacie roślinnej w ciągu kilkunastu minionych lat. Nie potwierdziliśmy występowania zespołu Sphagno-Juncetum bulbosi; nie ma czystych płatów Rhynchosporetum albae - gatunek występuje nielicznie tworząc małe synuzje na mszarze Sphagnetum magellanici; szuwary na mszarze nie mają charakteru wodno-błotnego Phragmitetum ani Typhetum latifoliae. Zagadnienia dotyczące tych tematów przedstawiono przy charakterystyce odpowiednich zbiorowisk roślinnych.

3.2.1. Charakterystyka biochor

Rozprzestrzenienie biochor i ich zasięg przedstawiono na ryc.8. Jako odrębne biochory reprezentowane przez różne formacje roślinne wyróżniliśmy:

• biochorę mszarów

• roślinność mszarów wysokich, do których zaliczyliśmy zespoły mszarne i bory bagienne, gdyż fitocenozy te przenikają się wzajemnie, stanowiąc mozaikę ukształtowaną przez synuzje wyrobisk torfowych i grobli;

• powierzchnie z wrzoścem bagiennym, stanowiącym główną osobliwość rezerwatu, wyróżniliśmy na powierzchni mszaru odpowiednim oznakowaniem;

• biochorę brzezin

• brzeziny bagienne stanowi odrębny kompleks leśny rosnący na złoży torfu przejściowego;

• biochorę roślinności wodnej

• roślinność wodną występującą w zbiornikach wodnych i rowach melioracyjnych, oznaczonych numerami zdjęć fitosocjologicznych na mapie biochor zaznaczono punktowo;

• biochora olesowa

• biochory olesowe graficznie zróżnicowane na lasy i łozowiska; oles torfowcowy, mimo że występuje na torfie mszarnym stanowi odrębną biochorę ze względu na postępującą eutrofizację siedliska;

• biochora liściastych lasów na glebach mineralnych

• wszystkie lasy na gruntach mineralnych stanowią wspólną, odrębną biochorę ze względu na ich sztuczny, dawniej gospodarczy charakter;

• biochora borów bagiennych

• lasy na bagiennym podłożu z dominacją sosen wyróżniono jako odrębną biochorę będąca klimaksowym stadium rozwoju torfowiska, zasiedlającą złoże torfu wysokiego .

3.2.2. Roślinność mszarna - biochora mszarów

Roślinność biochory mszarów obejmuje zespoły roślinne klasy Cl. Oxycocco-Sphagnetea, Cl. Scheuchzerio-Caricetea, oraz podzwiązku Sub-All. Piceo-Vaccinienion uliginosi. Odrębna biochorę stanowi bór bagienny wyróżniony w obrębie mszaru wysokiego, którego charakterystykę przedstawiono w dalszej części planu.

Roślinność mszaru wysokiego stanowi główny przedmiot ochrony w rezerwacie i zajmuje największą powierzchnię torfowiska Toporzyk. W konsekwencji wieloletniej eksploatacji torfu mszary nie stanowią jednorodnej fitocenozy, jaka cechuje żywe torfowiska wysokie o niezakłóconym rozwoju, lecz są wyraźnie zróżnicowane zależnie od tego jakie zmiany zostały spowodowane przez człowieka. Sieć dawnych rowów melioracyjnych podzieliła złoże torfowe na dość regularne powierzchnie, na których rozmieszczone są zagłębienia po wyeksploatowanym torfie oraz nie eksploatowane groble, przylegające do rowów.

Na potorfiach rozwinęły się zbiorowiska regeneracyjne, które w młodszej fazie mają charakter mszarów przejściowych z rzędu Scheuchzerietalia palustris, później stadiach mszarów wysokich z klasy Oxycocco-Sphagnetea. Występują one na stosunkowo nielicznych powierzchniach. W większości bowiem mszary weszły już w fazę leśną z udziałem brzozy omszonej Betula pubescens lub sosny Pinus sylvestris. Na dość szerokich groblach pozostawionych pomiędzy wyrobiskami panują bory bagienne Vaccinio uliginosi-Pinetum, a na bardziej przesuszonych bory wilgotne Molinio-Pinetum. Na nienaruszonej powierzchni dawnej kopuły torfowiska wysokiego utrzymuje się płat mszaru wrzoścowego Erico-Sphagnetum magellanici, zespołu charakterystycznego dla torfowisk atlantyckich, które osiągnęły kres wzrostu i wykształciły roślinność klimaksową, kończącą sukcesję roślinności, typową dla kolejnych faz wzrostu torfowiska. Na tej powierzchni pojawiły się zaklęśnięcia przesycone wodą, w których można nadal obserwować żywy proces torfotwórczy.

• Zbiorowiska mszarów przejściowych

Zespół turzycy nitkowatej Caricetum lasiocarpae

Turzyca nitkowata występuje na mszarze wysokim przy otwartych powierzchniach wód oraz tworzy synuzje w fitocenozach zaroślowych - łozowiskach i w leśnych - borach bagiennych. Dlatego wykazana jest w tabelach 2, 3 i 4. Tutaj zamieszczamy zdjęcie fitosocjologiczne charakteryzujące zespół, wykonane na otwartej polanie w obrębie łozowiska w punkcie terenowym 40 a, oddz. 182 b na powierzchni 25 m².

Zdjęcie fitosocjologiczne Caricetum lasiocarpae

Carex lasiocarpa	4.5	Sphagnum palustre d	2b.4
Comarum palustre	2.3	Sphagnum subsecundum d	2b4
Lysimachia vulgaris	2.1	Sphagnum fallax d	2a4
Menyanthes trifoliata	1.2	Calliergon cordifolium d	2a3
Galium palustre	+	Calliergon stramineum d	2a4
Triglochin palustre	+	Drepanocladus fluitans d	2m2

Mszar z turzycą dzióbkowatą Sphagno-Caricetum rostratae

Zespół występuje w formie małych płatów w mozaice z innymi fitocenozami mszarów przejściowych. Turzyca dzióbkowata Carex rostrata tworzy łany na dywanie torfowców, głównie Sphagnum fallax, znacznie ograniczając udział innych gatunków roślin. Stosunki florystyczne mszaru z turzycą dzióbkowatą ilustruje przykładowe zdjęcie fitosocjologicze wykonane w pkt. nr 59a w oddz. 181a.

Zdjęcie fitosocjologiczne Sphagno-Caricetum rostratae

Carex rostrata	4.5	Sphagnum fallax d	4.5
Rhynchospora alba	1.3	Sphagnum magellanicum d	2a.4
Drosera rotundifolia	2.3	Aulacomnium palustre	2a.3
Oxycoccus palustris	2.3

Płaty mszarów przejściowych występują w wyrobiskach potorfowych jako faza sukcesji regeneracyjnej. Wśród większych płatów, z turzycą nitkowatą, turzycą dzióbkowatą lub z wełnianką wąskolistną spotyka się w rozproszeniu synuzje przygiełki białej Rhynchospora alba.

Mszar z wełnianką wąskolistną Eriophoro angustifolii - Sphagnetum

Zespół wełnianki wąskolistnej wyróżnia się fizjonomicznie łanem jej białych puszystych owocostanów utrzymujących się długo po owocowaniu. W dokumentacji projektowej za gatunek lokalnie charakterystyczny zespołu uznano torfowiec Sphagnum flexuosum a za wyróżniający czermień błotną Calla palustris . Poniżej zamieszczamy przykładowe zdjęcie fitosocjologicze wykonane w pkt. nr 60 w oddz. 181a.

Zdjęcie fitosocjologiczne Eriophoro angustifolii-Sphagnetum

Eriophorum angustifolium	3.4	Sphagnum fallax d		2b.4
Sphagnum flexuosum	3.4	Sphagnum subnitens d		2a.3
Calla palustris	3.3	Sphagnum magellanicum d		+
Comarum palustre	2.1	Ledum palustre b/c		+
Equisetum fluviatile	1.1

• Zbiorowiska mszarów wysokich

Zespół torfowca magellańskiego Sphagnetum magellanici

Charakterystyka mszaru wysokiego - zespołu torfowca magellańskiego, odpowiada opisowi zawartemu w „Dokumentacji projektowej”, choć zasięg jego występowania jest mniejszy. Wynika to z faktu wyodrębnienia zespół - bórbagno z zaroślami bagna zwyczajnego Ledum palustre na licznych powierzchniach pośród z mszaru wysokiego.

Mszar Sphagnetum magellanici reprezentują zdjęcia fitosocjologiczne 1,2,3 zestawione w tab.1(Aneks). Gatunkami charakterystycznymi zespołu są Sphagnum magellanicum i Sphagnum rubellum - torfowce budujące mniej bądź bardziej wypiętrzone kępy. Na kępach występują charakterystyczne gatunki klasy i rzędu - dość licznie mech Aulacomnium palustre, a z roślin naczyniowych: żurawina błotna Oxycoccus palustris, rzadziej żurawina drobnolistkowa Oxycoccus microcarpus razem z torfowcem Sphagnum capillifolium, modrzewnica zwyczajna Andromeda polifolia, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia. Własne kępy tworzy wełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum. Dolinki między kępami zapełnia dywan torfowca Sphagnum fallax i rośliny naczyniowe mszaru przejściowego jak turzyca siwa Carex canescens, mietlica psia Agrostis canina, turzyca dzióbkowata Carex rostrata, wełnianka wąskolistne Eriophorum angustifolium, przygiełka biała Rhynchospora alba. Fitocenozy zasiedlają stare wyrobiska po eksploatacji torfu i stanowią końcową fazę mszarną, przed wkroczeniem lasu.

Mszar z wrzoścem bagiennym Erico-Sphagnetum magellanici

Wrzosiec bagienny Erica tetralix i jego zespół występuje przy granicy swego zasięgu i stanowi osobliwość na torfowisku Toporzyk. Wrzosiec tworzący obecnie niezbyt rozległą fitocenozę, występował w przeszłości na większej powierzchni (Jasnowska, Jasnowski 1979). Jeszcze w dokumentacji projektowej (Król i inn. 1992) podawany jest zarówno z oddz. 181 jak i z oddz. 182. Nasze stanowiska wrzośca występują wyłącznie w oddz. 181a, w bezpośrednim sąsiedztwie mszaru Sphagnetum magellanici, z którym mają szereg gatunków wspólnych. Jest to dobrze widoczne w zdjęciach fitosocjologicznych nr 4 i 5 zamieszczonych w tab.1 (aneks).

Gatunkami charakterystycznymi są wrzosiec bagienny Erica tetralix i torfowiec magellański Sphagnum magellanicum. Zawsze towarzyszy mu przygiełka biała Rhynchospora alba i rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia. W typowych płatach dobrze zadarnionych występuje wrzos zwyczajny Calluna vulgaris, bagno zwyczajne Ledum palustre i gatunki borowe.

Specjalny charakter mają płaty z rosiczką pośrednią Drosera intermedia i wątrobowcem Cladopodiella fluitans. Są to fitocenozy silnie uwodnione, z odsłoniętymi powierzchniami torfu, na których wymienione gatunki występują najliczniej, z domieszką innych wątrobowców Cephalozia connivens i Gymnocolea inflata. Warstwa torfowców nasuwa się na otwartą powierzchnię powodując jej stopniowe zarastanie płytkim dywanem mszarnym. Od roku 1997, gdy obserwowaliśmy te powierzchnie, wtedy jeszcze z udziałem także rosiczki długolistnej Drosera anglica (Jasnowska i in. 1997) zostały one w bardzo dużym stopniu zarośnięte, prawdopodobnie z powodu obniżenia się poziomu wody. Dlatego też w celu utrzymania w rezerwacie tego cennego zespołu należy zatrzymać jak najwięcej wody oraz mechanicznie odsłonić powierzchnię torfu usuwając warstwę torfowców, by w zagłębieniach wspomóc rozwój rosiczek i wąrtobowców. Takie zalecenie zamieszczamy w planie ochrony rezerwatu.

Bórbagno Ledo-Sphagnetum magellanici

Mszar z udziałem zarośli bagna zwyczajnego Ledum palustre, określany jako bórbagno, stanowi fazę przejściową od mszarów do borów bagiennych. W odróżnieniu od zespołu z wrzoścem bagiennym, który ma charakter atlantycki, to zbiorowisko nawiązuje do asocjacji kontynentalnych. Na torfowisku Toporzyk spotykają się gatunki i zespoły zachodnioeuropejskie - atlantyckie, oraz wschodnoeuropejskie - kontynentalne. Zaliczamy tu płaty mszarów z nieznacznym nalotem niskich sosen Pinus sylvestris fo. turfosa bądź brzozy omszonej Betula pubescens osiągającej do 12 m wysokości. Zdjęcia fitosocjologiczne nr 6 i 7 zamieszczone są w tab.1 (aneks).

Na mapie biochor wszystkie mszary zaznaczone zostały taka samą szrafą. Wyróżniono jedynie mszar z wrzoścem bagiennym, jako najcenniejszy zespół chroniony w rezerwacie.

3.2.3. Roślinność zbiorników wodnych na mszarze - biochora roślinności wodnej

Szczególny charakter w rezerwacie ma roślinności zbiorników wodnych na mszarach - w dołach po wydobytym torfie, w płytkich zagłębieniach wyrytych przez dziki, a także w zarastających rowach melioracyjnych utrzymujących się na torfowisku. Są to zespoły roślin naczyniowych należące do zbiorowisk pływaczów - Cl Utricularietea intermedio-minoris, z udziałem wodnych torfowców Sphagnales oraz rzadkich mchów właściwych Bryales. W żyźniejszych wodach eutroficznych, głównie w rowach melioracyjnych występują fitocenozy z klasy zbiorowisk rdestnicowych - Cl. Potametea z elementami pleustonowych zbiorowisk rzęs - Cl. Lemnetea minoris R.Tx.1955. W fitosocjologicznej tab.2 (aneks) zamieszczone są spisy florystyczne opisanych poniżej zespołów roślinnych. Ze względu na małe powierzchnie niektórych wód otwartych biochorę zaznaczona są na mapie punktowo.

Zespół skorpionowca i pływacza drobnego Scorpidio-Utricularietum minoris

Na mszarze wysokim występuje zespół skrpionowca (zdj.8, tab.2, aneks) zarastający otwarte wody potorfi. Wiercenie torfowe pokazało, że pod wodą zalega warstwa torfu miąższości 1,20 m podścielona pokładem gytii detrytusowej, w której znaleziono charakterystyczny owoc orzecha wodnego Trapa natans. Świadczy to o pierwotnym eutroficznym charakterze zbiornika, w którym w drodze sukcesji roślinnych rozwinęły się fitocenozy mszarne.

Zespół Scorpidio-Utricularietum minoris jest zbiorowiskiem wód mezotroficznych, zaś obecność skorpionowca wskazuje na obecność wapnia. Z wapniem związane są również glony ramienice Chara sp. odnotowane w tabeli fitosocjologicznej oraz rozpoznane w gytii, gdzie zachowały się ich charakterystyczne oospory. Wymagania siedliskowe pływacza drobnego mieszczą się w podobnej amplitudzie w odniesieniu do trofii jak i kwasowości. Odnotowany na torfowisku Toporzyk w przeszłości bardzo rzadki gatunek pływacza Utricularia ochroleuca przywiązany jest do siedlisk uboższych o wodach kwaśnych i dystroficznych. Gatunek obecnie nie potwierdzony.

Zespół jeżogłówki najmniejszej - Sparganietum minimi

Zespół jeżogłówki najmniejszej, gatunku rzadkiego, występuje na torfowisku Toporzyk w większości otwartych wód na mszarach, zaś gatunek charakterystyczny Sparganium minimum jest także częstym składnikiem fitocenoz ze skorpionowcem (zdj.4-7, tab.2, aneks), dlatego lokalnie wyróżniliśmy wariant Sparganietum minimi scorpidietosum. Można go traktować jako fazę rozwojową w sukcesji prowadzącej do zbiorowisk mszarnych, na co wskazują zdjęcia 4 i 5 ze znacznym udziałem torfowca Sphagnum cuspidatum oraz turzycy dzióbkowatej Carex rostrata i innych elementów mszarnych.

Zespół okrężnicy bagiennej - Hottonietum palustris

Okrężnica bagienna Hottonia palustris pokrywa gęstym kożuchem liści powierzchnię wody w rowach w części rezerwatu ze zbiorowiskami olesowymi oraz wód w występujących tam karierach. Fitocenozie towarzyszą: siedmiopalecznik błotny Comarum palustre, rzęsy Lemna minor i Spirodela polyrhiza oraz turzyce Carex lasiocarpa i Carex pseudocyperus.

Zespół rdestrnicy pływającej - Potanetum natantis

Fitocenoza rdestnicy pływajacej Potamogeton natans występuje w podobnych warunkach jak zespół poprzedni. Tu również gatunkami towarzyszącymi są rzęsy, pokrywajace znaczną część powierzchni, oraz siedmiopalecznik błotny, zaś przy brzegu - turzyca sztywna Carex elata.

3.2.4. Bory i lasy bagienne na torfowisku - biochory borów, brzezin, olsów i łozowisk

Bory i lasy bagienne opanowały największe powierzchnie torfowiska jako zbiorowiska klimaksowe kończące sukcesje roślinne. Związane to jest głównie z odwodnieniem i przesuszeniem złoża w celach eksploatacyjnych. Zbiorowiska leśne występują na podłożu mszarnym w formie typowych borów i brzezin bagiennych, z klasy Vaccinio-Piceetea (tab.3, aneks) zaś na płytszych użyźnionych torfach w formie kwaśnych fitocenoz olesowych.

Bór bagienny Vaccinio uliginosi-Pinetum - biochora borów bagiennych

Bagienny bór sosnowy ma charakterystyczny skład gatunkowy zestawiony w zdjęciach fitosocjologicznych (zdjęcia 1-5, tab.3, aneks). Za kryterium przyjęto dominację sosny w stosunku do brzozy i innych drzew. Na podkreślenie zasługuje również udział gatunków klasy Oxycooco-Sphagnetea, zwłaszcza krzewinek wrzosowatych oraz mchów. Wśród gatunków charakterystycznych zespołu rosną bagno zwyczajne Ledum palustre i borówka bagienna Vaccinium uliginosum Specjalnego podkreślenia wymaga masowy udział trzęślicy modrej Molinia caerulea, nadającej fitocenozie specyficzny charakter Vaccinio uliginosi-Pinetum molinietosum. Na przesuszonych groblach można by określać tę fitocenozę nawet nazwą Molinio-Pinetum, jaką jednak określane są lasy na podłożu mineralnym. Obecność trzęślicy wskazuje na zmienno-wilgotny charakter siedliska, to jest okresowo wyższy poziom wody, który spada do znacznej głębokości, umożliwiając łatwy dostęp powietrza do systemu korzeniowego w długim okresie czasu. Podniesienie poziomu wody w rezerwacie mogłoby się przyczynić do ograniczenia trzęślicy i restytucji boru bagiennego. Na żyźniejszych mezotroficznych siedliskach, większy jest udział brzozy omszonej Betula pubescens, przejmującej dominację, co pozwala uznać takie płaty za brzezinę bagienną Betuletum pubescentis, blisko spokrewnioną z borem bagiennym. Obydwa zespoły należą do klasy Vaccinio-Piceetea.

Brzezina bagienna Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis -biochora brzezin

Bagienna brzezina w rezerwacie (zdj.7-11, tab.3, aneks) wyróżnia się większym udziałem brzozy omszonej Betula pubescens, w stosunku do domieszki sosny. Zarówno borówka bagienna Vaccinium uliginosum jak i bagno zwyczajne Ledum palustre są stałymi elementami tych fitocenoz. Dość znaczny jest udział mchów borowych i torfowiskowych. Tu również runo bywa zdominowane przez trzęślicę Molinia caerulea. Brzezina bagienna występuje głównie w części zachodniej torfowiska zajętej przez złoże przejściowe i pozostaje w kontakcie z olszyną bagienną rosnącą na siedliskach bardziej eutroficznych.

Oles torfowcowy Sphagno squarrosi-Alnetum - biochora olesowa

Kwaśna olszyna bagienna (zdj.3-5, tab.4, aneks) z dominacją brzozy omszonej Betula pubescens przy niedużym udziale olszy czarnej Alnus glutinosa wykazuje z jednej strony podobieństwo do brzeziny bagiennej, ze względu na obecność gatunków mszarnych z drugiej zawiera w swoim składzie wyraźną grupę gatunków olesowych. Na kwaśne siedlisko wskazują charakterystyczne dla zespołu torfowce Sphagnum squarrosum i Sphagnum palustre i rozproszone gatunki mszarów zaś na olesowy charakter fitocenoz, takie gatunki jak turzuca długokłosa Carex elongata i inne turzyce, oraz karbieniec pospolity Lycopus europaeus, kępy paproci Athyrium filix femina i Dryopteris carthusiana oraz kruszyna Frangula alnus i krzewy wierzby Salix cinerea.

Inny charakter mają liściaste lasy z udziałem olszy na bagiennym ale mineralnym brzegu torfowiska, przedstawione dalej wśród lasów siedlisk mineralnych.

Zarośla wierzbowe - łozowisko Salicetum pentandro-cinereae - biochora łozowisk

Do zbiorowisk olesowych należą także zarośla wierzbowe (zdj.1-2, tab.3, aneks) porastające w rezerwacie nieduże powierzchnie, rozczłonowane przez otwarte polany z roślinnością zielną, niegdyś łąkową, obecnie na skutek zaniechania koszenia, raczej ziołoroślową.

Są to ubogie florystycznie zarośla utworzone przez krzewiaste wierzby oraz gatunki turzycowiskowe, rzadziej szuwarowe. Ze względu na udział torfowców fitocenozy można uznać za łozowiska kwaśne. W rowach wśród łozowisk występują opisane powyżej zespoły okrężnicy Hottoniietum palustris i rdestnicy pływajacej Potametum natantis.

3.2.5. Lasy na gruntach mineralnych w rezerwacie - biochora lasów liściastych

Na wzniesieniach mineralnych w obrębie torfowiska od dawna sadzone były lasy z udziałem sosny i drzew liściastych. Niektóre płaty uległy z czasem samorzutnej naturalizacji, przyjmując charakter odpowiadający warunkom siedliskowym, co znalazło wyraz w składzie florystycznym fitocenoz. Inne płaty mają charakter dość sztuczny ze słabo zarysowanymi cechami naturalnych zespołów. Dlatego w tab.5 (aneks) wyróżniliśmy grupę lasów o cechach buczyn rzędu Fagetalia, oraz grupę lasów mieszanych z udziałem sosny i świerka rzędu Piceetalia, związku Dicrano-Pinion (zdj.7-9, tab.5, aneks).

Tylko niektóre płaty z dominacją buka można uznać za zbliżone do żyznej buczyny niżowej Galio odorati-Fagetum (zdj.1-3, tab.5, aneks), a na kwaśny charakter płatów wskazuje obecność kosmatki owłosionej Luzula pilosa.

Obecność dużych skupień okazałych krzewów leszczyny Corylus avellana wskazuje na grądowy charakter siedliska, zwłaszcza że można tu spotkać także inne gatunki charakterystyczne związku Carpinion: wśród drzew graby Carpinus betulus i czereśnię dziką Cerasusu = Prunus avium a w runie gwiazdnicę wielkokwiatową Stellaria holostea.

Drzewostany z dominacją osiki Populus tremula na obrzeżach torfowiska nawiązują do zarośli bzu czarnego i koralowego Sambucus nigra, S. racemosa, co widać wyraźnie w zdjęciach fitosocjologicznych związku All. Sambuco-Salicion (zdj.10,11,12, tab.5,aneks). Cechą tych zbiorowisk jest masowy udział jeżyn: krzewiastej Rubus fruticosus i fałdowanej Rubus plicatus oraz maliny Rubus idaeus. W dokumentacji projektowej (Krół i in. 1992) wymieniono jeszcze kilka innych gatunków jeżyn, których rozpoznanie wymaga specjalnych studiów taksonomicznych. Były to takie gatunki jak jeżyna Sprengla Rubus sprengelii, jeżyna Bellardiego R. bellardii i leszczynolistna R. corylifolius.

3.3. Ocena stanu ekosystemów leśnych

Ekosystemy leśne w rezerwacie „Toporzyk” zarówno na podłożu torfowym jak i na gruntach mineralnych są w dobrej kondycji. Nie podlegają one działaniom gospodarczym ze względu na przyjętą formę ochrony prawnej, dlatego nie ma potrzeby oceniania ich wartości użytkowej. Korzystnie decydują natomiast o zróżnicowaniu roślinności leśnej podnosząc różnorodność biologiczną.

Powszechne występowanie osiki Populus tremula, jako domieszki w lasach z brzozą brodawkowata Betula pendula i wierzbą iwą Salix caprea a także niemal jednogatunkowych drzewostanów z Populus tremula jako głównego składnika, związane jest z zasiedleniem zrębów i powierzchni porolnych. Uczestniczyły w tym krzewy dzikiego bzu czarnego Sambucus nigra i dzikiego bzu koralowego Sambucus racemosus, gatunków charakterystycznych zarośli związku Sambuco-Salicion. Te zbiorowiska koncentrują się głównie na obrzeżach rezerwatu.

Stan zdrowotny drzewostanów leśnych rezerwatu należy uznać za dobry. Nie stwierdzono tu gradacji szkodników leśnych ani chorób grzybowych. Na podkreślenie zasługuje bardzo dobry stan zdrowotny starodrzewów na gruntach mineralnych. Obserwowane w niektórych miejscach zamieranie na torfowisku niedużych skupień drzew jest spowodowane lokalnym zatopieniem siedliska a nie obniżoną zdrowotnością.

Drzewostany rezerwatu wykazują zgodność z siedliskami na których występują. Lasy z udziałem sosny i drzew liściastych jakie występują w niektórych jego partiach były dawno posadzone w ramach działań gospodarczych. Niektóre płaty uległy z czasem samorzutnej naturalizacji, przyjmując charakter odpowiadający warunkom siedliskowym, co znalazło wyraz w składzie florystycznym fitocenoz. Inne płaty mają charakter dość sztuczny, jednak ze słabo zarysowanymi cechami naturalnych zespołów.

W składzie gatunkowym lasów brak jest gatunków obcych. Nawet częste i o dość znacznym udziale występowanie w drzewostanach po północno-wschodniej stronie rezerwat czereśni dzikiej Cerasus avium (= Prunus avium), gatunku charakterystycznego związku Carpinion, podkreśla grądowy charakter siedlisk mineralnego w rezerwacie. Jest to jednak gatunek sztucznie wprowadzony do nasadzeń leśnych, gdyż jego naturalny zasięg ogranicza się do Polski południowej. Jednakże pozostaje on tu z pełnej zgodzie ze składem gatunkowym fitocenoz i nie stanowi zagrożenia dla flory rodzimej.

3.3.1. Typy siedliskowe lasów

Typy siedliskowe lasów rezerwatu zestawiono w oparciu o klasyfikacje przedstawioną w opisach taksacyjnych. Łącznie na terenie rezerwatu stwierdzono występowanie 3 typów siedliskowych, tj. lasów mieszanych bagiennych LMb, do których należy wg klasyfikacji fitosocjologicznej bagienny bór sosnowy i brzezina bagienna, olsów Ol i lasów mieszanych świeżych wilgotnych LMśw. Powierzchnie zajęte przez poszczególne typy oraz sygnaturę oddziałów i pododdziałów zestawiono w zał.4 (aneks), graficznie przedstawiono na ryc.9.

3.4. Siedliska roślinności rzeczywistej

Roślinność rzeczywistą rezerwatu reprezentują głównie różnorodne formacje leśne, mszarne oraz niewielkie obszar siedlisk wodnych.

Powierzchnie poszczególnych typów siedlisk zestawiono w zał.4 (aneks), graficznie przedstawiono na ryc.10.

3.5. Siedliska podlegające prawnej ochronie

Na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dn. 14.08.2001r. w sprawie określenia siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie (Dz.U. nr 92, poz. 1029) na terenie kraju podlega ochronie także roślinność tj. zespoły roślinne określonych w Ustawie siedlisk. Wiele z pośród siedlisk to ginące ekosystemy, coraz rzadziej spotykane w przyrodzie, a jednocześnie będące ostoją dla wielu gatunków roślin prawnie chronionych. Lista siedlisk przyrodniczych przedstawiona w planie ochrony rezerwatu zawiera zarówno występujące w Polsce siedliska wymienione w Dyrektywie Siedliskowej (Habitat Direktive..., 1992) i obecnie chronione w Unii Europejskiej jak i zaproponowane przez Polskę i zaakceptowane przez Komisje Europejską (propozycję poszerzenia Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej przedstawiono w Brukseli w październiku 2000 r. i w lipcu 2001 r.).

W odniesieniu do siedlisk występujących na terenie rezerwatu ,,Toporzyk,, autorzy zachowali układ i kodyfikację rodzajów siedlisk przedstawioną w powyższym załączniku i rozwiniętą w „Interpretation Manual of EU Habitats” (1996)

Na terenie rezerwatu roślinność ta reprezentowana jest przez zbiorowiska następujących siedlisk:

• starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne (3150) - Potametum natantis;

• naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne (3160) - Sparganietum minimi, Sparganietum minimi scorpidietosum, Scorpidio-Utricularietum minoris;

• torfowiska wysokie z roślinnością torfowtórczą (żywe) oraz zdegradowane zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji (7110, 7120) - Sphagnetum magellanici, Erico-Sphagnetum magellanici, Eriophorum veginatum - Sphagnum fallax com., Eriophoro angustifolii - Sphagnum recurvi, Ledo - Sphagnetum

• torfowiska przejściowe i trzęsawiska (7140) - Caricetum lasiocarpae, Caricetum rostratae;

• obniżenia dolinkowe i pła mszarne (7150) - Eriophoro angustifolii - Sphagnum recurvi;

• kwaśne buczyny (9110) - Luzulo pilosae - Fagetum, Luzulo luzuloides - Fagetum

• żyzne buczyny niżowe (9130) - Galio odorati - Fagetum;

• bory i lasy bagienne (91D0) - Vaccinio uliginosi - Pinetum, Betuletum pubescentis;

• grąd subatlantycki (9160) - Stellario holosteae-Carpinetum betuli;

Łącznie zarejestrowano 8 różnorodnych siedlisk reprezentowanych przez 16 zbiorowiska roślinne. Ich rozprzestrzenienie na terenie rezerwatu przedstawia ryc.11.

3.6. Flora rezerwatu

Wykazy gatunków roślin naczyniowych i mszaków zestawiono na podstawie przeprowadzonego obecnie rozpoznania, zamieszczono, także gatunki wymienione w dokumentacji projektowej z 1992 r (Król i in.) wyróżniając gatunki nie potwierdzone znakiem gwiazdki *. Zamieszczony w aneksie cały wykaz obejmuje 247 gatunków.

Razem na liście zamieszczono

- 46 gatunki z 1992r, których występowania aktualnie nie potwierdzono;

• 158 gatunki występujące obecnie i w 1992 r.;

• 43 dodatkowe gatunki odnalezione tylko w 2004 r.

247 gatunków

3.7. Flora mszaków

Poniżej zamieszczamy wykaz mszaków stwierdzonych w toku prowadzonych badań oraz według danych z Dokumentacji projektowej (Król i in. 1992) , gdzie lista jest znacznie bogatsza. Była ona oparta na studiach specjalistycznych przeprowadzonych przez dr Iwonę Melosik. Zamieszczamy ją w całości, gdyż może służyć pomocą w badaniach bryologicznych w rezerwacie.

Systematyczny wykaz mchów w rezerwacie Toporzyk

Wykaz gatunków przedstawiono w ujęciu taksonomicznym, gdyż taki system wprowadzono w „Dokumentacji projektowej”. Jest to kombinowany układ taksonomiczny mchów, przyjęty „...za Corley M.F.V. et all 1981; sekcja Subsecunda (Sphagnym) za Hill M.O 1981 (w: Smith A.J.E. The moss flora of Britain and Irland); sekcja Squarrosa (Sphagnum) za Lubliner-Mianowską 1957....”

W poniższej tabeli na pierwszym miejscu są dane z 1992r, na drugim miejscu nasze dane obecne .

Jednostki nadrzędne	Nazwa gatunku	1992	2004
Sphagnaceae Sekcja Sphagnum	Sphagnum papillosum Lindb. Sphagnum palustre L. Sphagnum magellanicym Brid.	+ + +	. + +
Sekcja Squarrosa	Sphagnum squarrosum Crome Sphagnum teres (Schimp.) Angstr.	+ +	+ +
Sekcja Acutifolia	Sphagnum fimbriatum Wils. Sphagnum fimbriatum fo. robusta Sphagnum capillifolium (Ehrh.)Hedw. Sphagnum subnitens Russ et Warnst. = nemoreum plummulosum Röll. Sphagnum rubellum Wils. Sphagnum nemoreum Scop.	+ . + + . . .	+ + . . + + +
Sekcja Subsecunda	Sphagnum auriculatum Schimp. Sphagnum subsecundum Nees	+ +	+ +
Sekcja Cuspidata	Sphagnum cuspidatum Ehrh. ex Hoffm. Sphagnum fallax Klinggr. Sphagnum flexuosum Dozy et Molk. Sphagnum riparium Angstr.	+ + + +	+ + . +
Bryinae Tetraphidaceae	Tetraphis pellucida Hedw.	+	+
Polytrichaceae	Polytrichum longisetum Sw. Ex Brid. Polytrichum commune L. Polytrichum commune uliginosum (Hüben) Mnkm. Polytrichum formosum Hedw. Polytrichum juniperinum Hedw. Atrichum undulatum (Hedw.) P. Beauv.	+ . . + + +	. + + + + +
Fissidentaceae	Fissidens bryoides Hedw. Fissidens adianthoidesHedw.	+ +	. +
Dicranaceae	Dicranum polysetum Sw. Dicranum scoparium Hedw. Dicranum majus Sm. Dicranum fuscences Sm. Dicranum montanum Hedw. Dicranum undulatum Ehrh. Dicranoweisia cirrata (Hedw.)Lindb. Campylopus introflexus (Hedw.) Brid. Dicranella heteromalla (Hedw.) Schimp. Ceratodon purpureus (Hedw.) Brid.	+ + + + + . + + + +	. + + . . + . + + .
Pottiaceae	Tortula muralis Hedw.	+	.
Grimmiaceae	Racomitrium heterostichum (Hedw.) Brid.	+	.
Bryaceae	Polia nutans (Hedw.) Lindb.	+	.
	Bryum pseudotriquetrum (Hedw.) Gaertn.	+	.
Mniaceae	Mnium hornum Hedw.	+	+
	Plagiomnium affine (Bland.) T.Kop.	+	+
	Rhizomnium punctatum (Hedw.) T.Kop	+	+
Aulacomniaceae	Aulacomnium palustre (Hedw.) Schwaegr.	+	+
Climaciaceae	Climacium dendroides (Hedw.) Web.et Mohr	+	+
Thuidiaceae	Thuidium tamariscinum (Hedw) B.S et G.	+	.
Amblystegiaceae	Campylium stellatum (Hedw.) Lange et Jens Campylium polygamum (B.S. et G.)Lange Je. Drepanocladus sendtneri (Schimp.) Warnst. Drepanocladu uncinatus (Hedw.) Warnst. Drepanocladu aduncus (Hedw.) Mnkm. Drepanocladu exannulatus (Br.eur.) Warnst. Drepanocladu intermedius Scorpidium scorpioides(Hedw.) Limpr. Calliergon stramineum(Brid.) Kindb. Calliergon cordifolium (Hedw.) Kindb. Calliergon giganteum (Schimp.) Kindb. Carielgonella cuspidata (Hedw.) Loeske	+ + + + . . + + + . +	+ . + . + + + + + + + +
Brachytheciaceae	Brachythecium salebrosum (Web. Mohr)BS G Brachythecium rutabulum (Hedw.) BS et G Brachythecium curtum (Lindb.) Lange et Jens. Brachythecium reflexum (Starke) BS. et G Brachythecium velutinum (Hedw.) B.S. et G Scleropodium purum (Hedw.) Limpr. Cirriphylium piliferum (Hedw.)Grout Eurhynchium angustirete (Broth.) T. Kop.	+ + + + + + + +	. . . . . + . .
Plagiotheciaceae	Plagiothecium denticulatum (Broth.) Fleisch. Plagiothecium curvifolium Schlieph. ex Limpr. Plagiothecium laetum B.S. et G.	+ + +	. . .
Hypnaceae	Platygyrium repens (Brid.) B.S. et G Hypnum cupressiforme Hedw. Hypnum jutlandicum Holmen et Warnst. Rhitidiadelphus squarrosus (Hedw.) Warnst. Pleurozium schreberi (Brid.) Mitt.	+ + + + +	. + . + +

Wykaz mszaków obejmuje:

gatunki wspólne 35 taksonów

podane tylko w 1992 28 taksonów

stwierdzone tylko obecnie 9 taksonów

razem 44 taksonów

3.8. Gatunki roślin chronionych, rzadkich i zagrożonych wyginięciem i ich siedliska

Gatunki poszczególnych grup zostały wymienione poniżej w kolejności alfabetycznej i opisane z podaniem fitocenoz, w jakich występują oraz numerów stanowisk zlokalizowanych na mapie. Rozprzestrzenienie gatunków roślin chronionych, rzadkich i zagrożonych przedstawiono na ryc.12.

Gatunki pod ochroną ścisłą

• Drosera anglica - rosiczka długolistna, gatunek notowany na torfowisku Toporzyk, gdy rezerwat był projektowany a także potwierdzony w naszych badaniach w 1997 r., obecnie nie odnaleziony, gdyż jego siedlisko zostało opanowane przez kępy torfowców Sphagnum magellanicum;

• Drosera intermedia - rosiczka pośrednia występuje na niewielkich powierzchniach odsłoniętego torfu nie porośniętego przez torfowce, razem z wątrobowcem Cladopodiella fluitans (pkt.24a). Należy odsłonić większą powierzchnię torfu, by zapewnić na dalsze lata odpowiednie siedlisko dla tego gatunku;

• Drosera rotundifolia - rosiczka okrągłolistna występuje bardzo często i licznie na siedliskach mszarnych. Odnotowana w tabelach fitosocjologicznych jako gatunek charakterystyczny klasy Oxycocco-Sphagnetea;

• Epipactis helleborina - wcześniej notowany (1992), obecnie nie potwierdzony;

• Erica tetralix - wrzosiec bagienny, najważniejszy gatunek chroniony w rezerwacie Toporzyk jako element wrzosowiska antlatyckiego, występujący tu na południowej granicy zasięgu na Pomorzu Zachodnim. Obszar występowania w rezerwacie uległ ograniczeniu do powierzchni zaznaczonej na mapie biochor (pkt.24, 24a, 57, 58, 60, 62a);

• Lycopodium annotinum - widłak jałowcowaty. Tworzy dość rozległe płaty w brzezinach

bagiennych i w olsie torfowcowym (pkt. 16a, 23, 41, 55);

• Platanthera bifolia - podkolan biały, storczyk wcześniej nie podawany, obecnie znaleziony na dwu stanowiskach (pkt.42a i obok 17);

• Polypodium vulgare - paprotka zwyczajna, od niedawna uznana za gatunek pod ochroną

ścisłą, była podana w dokumentacji projektowej; przez nas nie odnaleziona, choć może występować w którymś płacie buczyny na gruncie mineralnym;

• Ledum palustre - bagno zwyczajne bardzo powszechnie i licznie w bórbagnie oraz borze bagiennym i brzezinie bagiennej;

• Carex limosa - turzyca bagienna, podawana we wcześniejszych wykazach (1992). Obecnie

nie potwierdzona, gdyż nie odnaleziono już siedlisk, w których mogłaby występować;

• Utricularia minor - pływacz drobny w zagłębieniach z wodą razem z bardzo rzadkim chronionym mchem skorpionowcem Scorpidium scorpioides;

Gatunki pod ochroną częściową

• Convallaria majalis - konwalia majowa, spotyka się rzadko w lesie na gruncie mineralnym;

• Frangula alnus - kruszyna pospolita, występuje bardzo powszechnie w zaroślach

wierzbowych, mniej licznie w zbiorowiskach leśnych;

• Galium odoratum - marzanka wonna, dość często ale nielicznie w płatach buczyny;

• Menyanthes trifoliata - bobrek trójlistkowy w łozowiskach zwłaszcza na odsłoniętych polanach ale rzadko;

• Viburnum opulus - kalina koralowa występuje nielicznie w partiach grądowych, głównie na obrzeżach rezerwatu.

Gatunki rzadkie i zagrożone

Gatunki rzadkie, związane ze specyficznymi siedliskami, zagrożone i ginące na Pomorzu Zachodnim a także w skali kraju.

• Andromeda polifolia - modrzewnica zwyczajna, gatunek mszarów i rosnący w borach bagiennych, często i licznie;

• Dryopteris cristata - narecznica grzebieniasta, rzadka paproć zagrożona tak w kraju jak i na

Pomorzu Zachodnim; występuj w borze bagiennym z trzęślicą;

• Gymnocarpium dryopteris - zachyłka trójkątne, rzadki gatunek paproci w lesie bukowym na podłożu mineralnym;

• Juncus squarrosus - sit sztywny obecnie nie potwierdzony;

• Oxycoccus microcarpus - żurawina drobnolistkowa (najczęściej forma mieszańcowa), rzadki glacjalny gatunek reliktowy, tu występuje w kilku płatach zbiorowisk mszarnych (pkt.19, 25, 38, 56, 57);

• Phegopteris connectilis - zachyłka oszczepowata w lesie bukowym na podłożu mineralnym;

• Rhynchospora alba - przygiełka biała w rozproszeniu wśród roślinności mszarnej i w borze

bagiennym;

• Sparganium minimum - jeżogłówka najmniejsza w zagłębieniach z wodą po eksploatacji torfu.

Do gatunków flory objętych ochroną na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z 9 lipca 2004 r. należą liczne gatunki mszaków. Ochroną ścisłą objęte są wszystkie torfowce Sphagnum sp., z wyjątkiem Sphagnum fallax i Sphagnum squarrosum podlegających ochronie częściowej. W bryoflorze rezerwatu „Toporzyk” pod ochroną ścisłą jest 15 gatunków torfowców oraz dwa pod ochroną częściową. Z innych mszaków podlegających ochronie ścisłej występują tu: Cladopodiella fluitans i Scorpidium scorpioides, zaś ochronie częściowej: Plagiochila asplenioides, Leucobryum glaucum, Rhytidiadelphus squarrosus i Rh. triquetrus, Pleurozium schreberi, Polytrichum commune i P. strictum, Calliergonella cuspidata, Dicranum scoparium.

4. STAN FAUNY W REZERWACIE I W SĄSIEDZTWIE

4.1. Dotychczasowy stan badań faunistycznych na terenie rezerwatu

W piśmie z dnia 3 marca 1999 r. Dyrektora Zarządu Drawskiego Parku Krajobrazowego w Złocieńcu Stanisława Wesołowskiego znajduje się informacja, że wg ówczesnego stanu dla tego rezerwatu nie sporządzono wcześniej żadnego opracowania specjalistycznego w zakresie fauny. Rezerwat nie posiadał też opracowanego i zatwierdzonego planu urządzenia gospodarstwa rezerwatowego, chociaż Nadleśnictwo Połczyn planowało przystąpić do sporządzenia planu.

Stan poznania fauny rezerwatu należy określić jako bardzo mierny. Wyrywkowe dane o gatunkach fauny występujących dostępne są w dwóch źródłach, tj. w korespondencji Dyrekcji Drawskiego Parku Krajobrazowego oraz wynikach waloryzacji przyrodniczej gminy Połczyn Zdrój.

• w protokole z lustracji rezerwatu sporządzonym w dniu 29 czerwca 1998 r. przez Zarząd Drawskiego Parku Krajobrazowego w Złocieńcu zawarta jest informacja, że natrafiono na jednego osobnika żmii zygzakowatej w części torfowiskowej rezerwatu;

• w trakcie lustracji terenowej przeprowadzonej 3 maja 2001 r. przez służby Starostwa Powiatowego w Świdwinie i Dyrekcję Drawskiego i Ińskiego Parku Krajobrazowego oceniono stan i oznakowanie rezerwatu jako dobry. Równocześnie stwierdzono znaczącą nieprawidłowość, tj. myśliwską czatownię, którą zalecono zlikwidować.

• w waloryzacji faunistycznej gminy Połczyn Zdrój (Kalisińska, Kalisiński 2002) stwierdzono, że w rezerwacie „Torfowisko Toporzyk” występuje ropucha szara, żaba moczarowa, żaba trawna, jaszczurka żyworodna. Nie odnotowano natomiast występowania innych gatunków, takich jak: traszka zwyczajnej, kumak, rzekotka, grzebiuszki, żmja zygzakowata, zaskrońc oraz padalc. Jednocześnie autorzy waloryzacji gminy podali, że w sąsiedztwie rezerwatu, około 2 km na zachód od Dobina bytuje ropucha zielona. Dane o tej ropusze są pierwszymi informacjami o występowaniu tego płaza w DPK. Wśród ptaków stwierdzono gniazdowanie w północnej części rezerwatu 2 - 3 par żurawia i brodźca samotnego.

W dokumentacji naukowo-technicznej projektowanego rezerwatu przyrody „Torfowisko Toporzyk” (Poznań 1992) autorstwa Brzeg A., Król S., Kuświk H., Melosik I., Urbański P., brak jest jakiejkolwiek wzmianki o faunie bezkręgowców, jak i kręgowców.

W Programie Ochrony Przyrody Nadleśnictwa Połczyn Zdrój sporządzonym w ramach Planu Urządzenia Lasu na okres 1.I.1997 r. - 31.XII.2007 r. w charakterystyce rezerwatu nie zapisano żadnej informacji o gatunkach fauny.

Danych na temat zasobów faunistycznych rezerwatu nie zawierają również inne opracowania: monografia pt. „Poznajemy Pomorze Koszalińskie” (1965), prace Kownas S., Piszczyk H. (1972), Jasnowska J., Jasnowski M.(1983), Fijałkowski i in. (1994).

W latach 90-tych na obszarze Drawskiego Parku Krajobrazowego prowadzone były prace badawcze, m.in. z zakresu fauny, stanowiące element działań na rzecz opracowania planu ochrony. Wówczas to sporządzono szczegółową analizę występowania herpetofauny (Górska 1998), ornitofauny (Górski 1998) oraz teriofauny (Pielowski 1998). Jednakże w zakresie herpetofauny jak i ornitofauny autorzy nie podali dla rezerwatu żadnego gatunku, ponieważ jego teren nie był objęty pracami inwentaryzacyjnymi.

Żadnych informacji faunistycznych dotyczących rezerwatu nie przedstawiono w opracowaniach Cieplika, Narkowicza i Śpiewakowskiego (1970), Barcińskiego, Krygowskiej, Zajchowskiego (1965) czy też w monografii poświęconej gospodarowaniu zasobami przyrody w DPK, wydanej w 1999 r. z okazji 20-lecia powstania parku.

W folderze pt. Rezerwat przyrody Torfowisko Toporzyk wydanym przez Drawski Park Krajobrazowy brak jest także informacji o faunie tego obiektu.

4.2. Metodyka opracowania w zakresie fauny

Badania faunistyczne prowadzone były w 3 etapach od lipca 2003 r. do połowy sierpnia 2004 r.. W pierwszym dokonano analizy dostępnej literatury przyrodniczej, dokumentacji podstawowej, map, branżowych opracowań i innych dostępnych materiałów. Na ich podstawie ustalono dotychczas znane miejsca występowania fauny i jej zróżnicowanie oraz wytypowano siedlisk potencjalnie cenne przyrodniczych.

W drugim etapie, tj. w 2003 i 2004 r. przeprowadzono 3 lustracje terenowe prowadzone o różnych porach dnia i nocy.

Bezkręgowce badano w okresie od marca do sierpnia 2004 r., stosując urozmaiconą metodykę badań w zależności od grupy taksonomicznej. Na tym etapie nie prowadzono odłowu bezkręgowców do pułapek, a jedynie ich obserwacje i rozpoznawanie przy użyciu sprzętu optycznego oraz chwytania, przy czym złowione gatunki prawnie chronione oznaczano w terenie i wypuszczano. Dane jakościowe dotyczące zwierząt bezkręgowych uzyskano pobierając próby jakościowe fauny przy użyciu: siatki hydrobiologicznej, siatki planktonowej, siatki entomologicznej, wybierania na upatrzonego oraz obserwacji. Zebrany materiał zwierząt bezkręgowych konserwowano w alkoholu 70% lub 4% roztworze formaldehydu i oznaczano w laboratorium.

W wypadku kręgowców ocenę stanu występowania zwierząt oparto o obserwacje wizualne, nasłuch oraz wywiad.

Informację o stwierdzonych zwierzętach, złapanych, obserwowanych lub słyszanych nanoszono na robocze mapy w skali 1:10.000 metodą kartograficzną. Dzięki temu możliwe było w niniejszym opracowaniu ocenienie roli poszczególnych miejsc jako siedlisk występowania poszczególnych gromad gatunków zwierząt bezkręgowych i kręgowych.

W trzecim etapie dokonano całościowej waloryzacji przyrodniczej zgromadzonego materiału, co pozwoliło na sporządzenie niniejszego opracowania kierując się wytycznymi rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 15 kwietnia 2002 r. (Dz. U. nr 55, poz. 496).

Stwierdzone zwierzęta bezkręgowe i kręgowce zamieszczono w załącznikach w układzie tabelarycznym.

4.3. Fauna rezerwatu

4.3.1. Bezkręgowce

Faunę bezkręgowców rezerwatu reprezentuje 56 taksonów (tab.6, aneks). Najwięcej gatunków stwierdzono w grupie chrząszczy - 15 taksonów, najmniej licznie reprezentowani byli przedstawiciele mięczaków - 12 gatunków oraz motyli - 6 gatunków. W składzie gatunkowym bezkręgowców stwierdzono występowanie 15 gatunków znajdujących się na listach Konwencji, Dyrektyw i czerwonych list Mecklemburgii i Brandenburgii. Osiem gatunków objętych jest w Polsce prawną ochroną (tab.7, aneks).

Skład gatunkowy bezkręgowców jest mieszanką taksonów typowych dla obszarów podmokłych, zadrzewionych i torfowisk. Występują tu licznie przedstawiciele fauny wodnej, głównie w zachodniej i południowej części rezerwatu w śródleśnych oczkach wodnych i podmokłych rozlewiskach. Na obszarze tym dominują bezkręgowce z grup: ważek, pluskwiaków różnoskrzydłych, jętek, chrząszczy wodnych oraz mięczaków. Stwierdzone gatunki należą do gatunków drobnozbiornikowych, eurytopowych, odpornych na okresowe barki wody (głównie mięczaki). Są to gatunki w większości pospolite i kosmopolityczne. Wśród bezkręgowców na szczególną uwagę zasługują dwa rzadkie w Polsce i na obszarze województwa zachodniopomorskiego gatunki mięczaków Anisus septemgyratus i Pisidium pseudosphaerium.

Druga grupą ekologiczną stanowią taksony związane z lasami oraz torfowiskami. Dominują tu gatunki lądowe z grup: chrząszczy, motyli, błonkówek oraz muchówek. Przedstawiciele tych grup reprezentowani są przez gatunki eurytopowe, w większości kosmopolityczne i pospolite (tab.6, aneks). Stanowiska występowania w rezerwacie cennych gatunków bezkręgowców przedstawiono na ryc.13.

Charakterystyka gatunków cennych przyrodniczo

Poniżej omówiono najcenniejsze ze stwierdzonych w tym rezerwacie gatunków bezkręgowców wymienionych w tab.7, aneks.

• Dolomedes fimbriatus - bagnik przybrzeżny, gatunek charakterystyczny dla ekosystemów torfowisk jeden z największych przedstawicieli pajęczaków w naszej faunie, występuje na terenie podmokłym w zachodniej części rezerwatu;

• Calopteryx spledens - świtezianka błyszcząca, występuje w rezerwacie w pobliżu luster wody, na obszarze województwa zachodniopomorskiego pospolita;

• Carabus intricatus - biegacz pomarszczony, odnotowany w kilku miejscach rezerwatu w ściółce leśnej oraz pod korą zwalonych drzew, gatunek występujący na większości obszaru Europy, częsty na obszarze województwa zachodniopomorskiego;

• Carabus nemoralis - biegacz gajowy, zasiedla głównie środkową część rezerwatu gdzie bytuje w butwiejącym drewnie i ściółce, rozprzestrzeniony przede wszystkim na niżu, spotykany także na terenach pogórskich, w województwie częsty;

• Carabus violaceus - biegacz fioletowy, w rezerwacie spotykany na terenach leśnych pod korą butwiejącego drewna i kłodami pni, występuje na całym obszarze Europy i województwa;

• Nymphalis antiopa - rusałka żałobnik, odnotowana w rezerwacie kilka razy, głównie na małych polankach, ścieżkach i torfowisku, preferuje obrzeża zbiorników wodnych, słoneczne leśne drogi i skaje lasów, zasiedla większość terytorium Europy, w Polsce pospolita;

• Bombus terrestris - trzmiel ziemny, stwierdzany na terenie całego rezerwatu, głównie jednak na obrzeżu, pospolity, gnieździ się pod ziemią w opuszczonych norach mysich, krecich, w szparach murów

• Bombus lapidarius - trzmiel kamiennik, spotykany na łąkach, nieużytkach, na skraju zadrzewień śródpolnych i na obrzeżach lasów, pospolity;

• Bombus lucorum - trzmiel gajowy, stwierdzony w kilku miejscach na obszarze rezerwatu, żyje głównie na skraju zadrzewień śródpolnych i lasów oraz na polanach leśnych;

• Lymnaea turricula - błotniarka występująca w różnych typach wód, od jezior po mokradła, często zamieszkuje zbiorniki śródleśne, gatunek odporny na wysychanie, ślimak pospolity na całym niżu Polski, w rezerwacie zasiedla mokradła w zachodniej części;

• Anisus septemgyratus - ślimak występujący w płytkich śródleśnych i łąkowych zbiornikach, starorzeczach i zarastających oczkach wodnych, żyje na roślinach lub na warstwie butwiejących liści, odporny na wysychaniem, w rezerwacie stwierdzony w zachodniej części jego obszaru;

• Pisidium pseudosphaerium - mięczak charakterystyczny dla ekosystemów torfowiskowych, występujący zwykle w niewielkich populacjach, w rezerwacie występuje na podmokłych terenach w zachodniej części, w Polsce gatunek rzadki;

• Pisidium casertanum - gatunek odporny na niskie odczyny pH, małą zawartość wapnia w wodzie oraz okresy suszy, w rezerwacie występuje na podmokłych terenach w zachodniej części.

4.3.2. Kręgowce

Kręgowce rezerwatu reprezentowane są przez przedstawicieli 4 gromad, tj.: płazy, gady, ptaki i ssaki. Większość ze stwierdzonych tu przedstawicieli kręgowców w granicach rezerwatu odbywa rozród, przebywają tu stale lub okresowo, tj. żerują, wypoczywają czy też koczują.

Jest bardzo prawdopodobne, że w wodach kanału płynącego przez zachodnia część rezerwatu występują okresowo lub na stałe ryby. Jednakże ich występowanie nie zostało potwierdzone. Pełen wykaz kręgowców występujących w rezerwacie podano w tab.8, aneks. Stanowiska występowania w rezerwacie cennych gatunków kręgowców przedstawiono na ryc.14.

Płazy

W trakcie prowadzonych obserwacji terenowych stwierdzono, że płazy rezerwatu są licznie reprezentowane pod względem gatunkowym i liczbowym. W trakcie prac inwentaryzacyjnych w rezerwacie a także w strefie kontaktowej stwierdzono obecność przedstawicieli następujących taksonów:

• Triturus vulgaris - traszka zwyczajna, występuje w rezerwacie na kilku stanowiskach, głównie na terenie oddz. 181b w zbiornikach wody przy drodze prowadzącej przez oddział, w oddz. 181c w torfiankach oraz w niewielkim kanaliku, w oddz. 182b w rozlewisku na bagnie oraz torfiankach, a także w rozlewisku wodnym na granicy rezerwatu od strony południowej, dotychczas gatunek ten nie był podawany z siedlisk torfowiska (Kalisińska, Kalisiński 2002);

• Bombina bombina - kumak nizinny, występuje w rezerwacie na dwóch stanowiskach; w rozlewisku wodnym w oddz. 182b, a także w rozlewisku na pograniczu rezerwatu od strony południowej, gatunek ten nie był podawany z siedlisk torfowiska Toporzyk (Kalisińska, Kalisiński 2002);

• Pelobates fuscus - grzebiuszka ziemna, występuje w rezerwacie na dwóch stanowiskach

w rozlewisku na bagnie w oddz. 182b, a także w rozlewisku na pograniczu rezerwatu po południowej stronie, gatunek nie był podawany z siedlisk torfowiska Toporzyk (Kalisińska, Kalisiński 2002);

• Bufo bufo - ropucha szara, gatunek szeroko rozprzestrzeniony na obszarze całego rezerwatu, a także w rozlewisku na pograniczu rezerwatu po południowej stronie;

• Hyla arborea - rzekotka drzewna, obecność gatunku stwierdzono na podstawie nocnych nasłuchów, zarówno na obrzeżu rezerwatu, jak i w jego wnętrzu, w trakcie dziennych bserwacji nie udało się zobaczyć tego gatunku, intensywność i głośność dźwięków wydawanych przez rzekotkę pozwala przypuszczać że występuje ona tu bardzo licznie, Kalisińska, Kalisiński (2002) nie podali gatunku dla fauny rezerwatu;

• Rana lessonae - żaba jeziorkowa, występuje na obszarze całego rezerwatu, a także w rozlewisku na pograniczu rezerwatu po stronie południowej, Kalisińska, Kalisiński (2002) nie podali gatunku dla fauny rezerwatu;

• Rana temporaria - żaba trawna, występuje powszechnie na obszarze całego rezerwatu;

• Rana arvalis - żaba moczarowa, występuje powszechnie na obszarze całego rezerwatu;

• Rana hybr. esculentae - żaba wodna, występuje powszechnie na obszarze całego rezerwatu, dotychczas gatunek nie podawany;

W rezerwacie nie stwierdzono występowania następujących gatunków płazów: Triturus cristatus - traszka grzebieniasta, Bufo viridis - ropucha zielona, Bufo calamita - ropucha paskówka, Rana ridibunda - żaba śmieszka. Gatunki te notowane były w bliskim sąsiedztwie rezerwatu i nie jest wykluczone, że mogą one okresowo tu bytować.

Gady

Gromada gadów reprezentowana jest przez cztery gatunki, tj.: Lacerta vivipara - jaszczurkę żyworodna, Anguis fragilis - padalca zwyczajnego, Natrix natrix - zaskrońca zwyczajnego i Vipera berus - żmiję zygzakowatą. Gatunki gadów obserwowano w różnych miejscach rezerwatu. Dotychczas jedynie żmija zygzakowata była podawana dla fauny rezerwatu.

Ptaki

Ekosystem rezerwatu ,,Toporzyk,, nie jest miejscem gniazdowania żadnego gatunku ptaków drapieżnych, chociaż w obrębie rezerwatu jak i w jego sąsiedztwie obserwowano regularnie myszołowa zwyczajnego oraz kanię rdzawą. Kalisińska, Kalisiński (2002) w trakcie rocznej inwentaryzacji zasobów fauny gminy Połczyn Zdrój zarejestrowali w tym rezerwacie obecność w sezonie lęgowym jedynie dwóch gatunków, tj. żurawia w liczbie 2 - 3 par i brodźca samotnego.

W trakcie badań przeprowadzonych w latach 2003 - 2004 nie potwierdzono występowania brodźca samotnego, obserwowano natomiast co najmniej 2 pary żurawia, jednak nie udało się odszukać gniazda. Brak przedstawicieli innych rzędów ptaków w tym także wróblowców pozwala przypuszczać, że dla ornitofauny teren rezerwatu nie ma większego znaczenia. Wykaz stwierdzonych gatunków ptaków zawiera tab.8, aneks.

Ssaki

Wcześniejsze badania fauny ssaków nie wykazał dla obszaru rezerwatu rzadkich i cennych przyrodniczo gatunków (Pielowski 1998, Pucek 1983).

W trakcie badań przeprowadzonych dla potrzeb opracowania planu ochrony rezerwatu stwierdzono w kilku miejscach w oddz. 182 b,c i w jego sąsiedztwie jeża, którego gatunku nie udało się oznaczyć. W oddz. 182b odnotowano obecność jednej pary wiewiórek, co świadczy o dogodnych warunkach siedliskowych dla tego gatunku. Obszar rezerwatu jest także penetrowany przez przedstawicieli rodziny łasicowatych o czym świadczą ślady kału. W kilku miejscach stwierdzono kopczyki kreta. Wieczorne obserwacje potwierdziły, że przestrzeń rezerwatu jest wykorzystywana przez kilka (4 - 5) gatunków nietoperzy - określenie gatunków nietoperzy wymaga aparatury nasłuchowej. Jest to jeden z tematów do specjalistycznych badań herpetologów, jakie mogą być prowadzone w obrębie rezerwatu, zwłaszcza że liczba gatunków może być większa. Rezerwat jest również miejscem stałego i okresowego przebywania ssaków łownych. Stwierdzono tu obecność lisa, jenota, dzika, sarny i jelenia. Rezerwat w okresie rykowiska jest miejscem godów jeleni, pełni także dla tych zwierząt funkcję ostoi w okresie intensywnych polowań.

4.4. Gospodarka leśna i łowiecka

Rezerwat położony jest w granicach obwodu łowieckiego nr 135. Zgodnie z prawem ochrony przyrody oraz prawem łowieckim rezerwat jest obszarem wyłączonym z obwodów łowieckich, a na jego obszarze obowiązuje zakaz polowań.

Na terenie rezerwatu nie prowadzi się gospodarki leśnej na wzór lasów gospodarczych. Pomimo oznakowania tablicami informacyjnymi w rezerwacie mają miejsce kradzieże drewna.

4.5. Charakterystyka gatunków objętych ochroną krajową i międzynarodową oraz zagrożonych wyginięciem

W granicach opracowania planu ochrony rezerwatu przyrody „Toporzyk” stwierdzono stałą obecność lub rozród co najmniej 56 gatunków bezkręgowców, z tego 8 objętych ochroną gatunkową oraz 77 taksonów kręgowców, z tego co najmniej 63 objęte prawną ochroną na podstawie ustawy o ochronie gatunkowej (tab.9, aneks). Z tej liczby:

• wśród bezkręgowców najliczniejszą grupę stanowią chrząszcze - 15 taksonów,

• wśród kręgowców stwierdzono 10 płazów, 4 gady, 45 ptaków (nie uwzględniono gatunków pojawiających się tu w trakcie wędrówek oraz wykorzystujących to miejsce jako żerowisko, koczowisko) oraz 18 ssaków. Ponadto istnieje prawdopodobieństwo występowania kilkunastu następnych gatunków objętych ochroną gatunkową.

Na tym terenie stwierdzono także gatunki zwierząt, ujęte na wykazach międzynarodowych konwencji, tj. Konwencji Berneńskiej i Konwencji Bońskiej, a także na listach załączników Dyrektywy Siedliskowej oraz Dyrektywy Ptasiej, składających się na NATURĘ 2000, co obrazują załączniki. Łącznie stwierdzono tu 8 gatunków bezkręgowców oraz 65 kręgowców znajdujących się na listach co najmniej jednej Konwencji, Dyrektywy lub jednej z czerwonych list (tab.9, aneks).

Skład gatunkowy bezkręgowców jest mieszanką taksonów typowych dla obszarów podmokłych, zadrzewionych i torfowisk. Można wyróżnić dwa zespoły: wodno-torfowiskowy i leśny. Wśród bezkręgowców na szczególną uwagę zasługują dwa mięczaki: Anisus septemgyratus i Pisidium pseudosphaerium, rzadkie w Polsce i na obszarze województwa zachodniopomorskiego gatunki.

W przypadku kręgowców znaczna część gatunków to zwierzęta związane także ze środowiskami wodno - błotnymi, a pozostałe to gatunki związane z zadrzewieniami i zakrzaczeniami oraz zwartymi lasami. Warto nadmienić, że w przypadku płazów i gadów wszystkie gatunki zarejestrowane w obrębie tego rezerwatu ujęte są na listach załączników Konwencji Berneńskiej. Także wszystkie oprócz traszki zwyczajnej, ropuchy szarej, żaby trawnej, jaszczurki żyworodnej, padalca i zaskrońca znajdują się na wykazach załączników Dyrektywy Siedliskowej. Gatunki płazów i gadów występujących w obrębie tego rezerwatu są w większości zagrożone w swoim istnieniu. Dlatego też znalazły się na wykazach gatunków zagrożonych wyginięciem w lokalnych czerwonych listach i księgach, tj. Pomorza Szczecińskiego (PZ), Meklemburgii (M) i Brandenburgii (B). Tym niemniej należy nadmienić, że żaden z gatunków płazów i gadów tu bytujących nie znajduje się na wykazach europejskich i polskich czerwonych list oraz ksiąg.

W przypadku kręgowców na szczególna uwagę i troskę zasługuje występowanie kumaka, grzebiuszki i żmii zygzakowatej, a także możliwość bytowania traszki grzebieniastej ropuchy zielonej i paskówki. W przypadku ssaków mamy do czynienia przede wszystkim z nietoperzami, które znalazły się na liście Konwencji Berneńskiej oraz Dyrektywy Siedliskowej oraz na wykazach gatunków zagrożonych wyginięciem w lokalnych czerwonych listach i księgach, tj. Pomorza Szczecińskiego (PZ), Meklemburgii (M) i Brandenburgii (B), a być może są także na wykazach polskich i europejskich czerwonych list. Jednakże wymaga to dalszego rozpoznania.

4.6. Występowanie gatunków cennych w obrębie rezerwatu

Jak to już wyżej podkreślono w obrębie rezerwatu „Torfowisko Toporzyk” miejscami, gdzie koncentrują się gatunki rzadkie, ginące lub zagrożone wyginięciem są zbiorniki wodne. Tam odbywa się tu składanie skrzeku przez płazy. Również na pojedynczych roślinach szuwaru, a także na liściach makrofitów odpoczywają lub kopulują różne gatunki bezkręgowców, w tym przede wszystkim ważki.

4.7. Gatunki fauny rodzimej i obcej

Przeprowadzona inwentaryzacja zasobów faunistycznych pozwala stwierdzić, że w granicach tego rezerwatu bytują przede wszystkim gatunki rodzime, charakterystyczne dla siedlisk występujących tutaj.

Gatunkiem obcym dla rodzimej fauny, który zasiedliły ten obiekt, jest jenot. Stanowi one zagrożenie dla rodzimej fauny. Być może sporadycznie pojawia się tu norka amerykańska.

5. OCENA STANU NATURALNOŚCI PRZYRODY ORAZ ZAGROŻEŃ

5.1. Dotychczasowa ochrona i ocena realizacji zakładanych celów

Obecny stan przyrody rezerwatu jest pewnym etapem procesów zachodzących na torfowisku, które było w znacznym stopniu wyeksploatowane. Najcenniejsze fitocenozy, które uniknęły zniszczenia, zabezpieczone obecnie dzięki ochronie rezerwatowej, są areną samorzutnych sukcesji zmierzających w kierunku zbiorowisk klimaksowych typowych dla torfowisk wysokich. Stosowanie ochrony biernej może szybko doprowadzić do zaniku najważniejszych przedmiotów ochrony, zwłaszcza gdy pozwoli się na postępujące niekorzystne zmiany warunków siedliskowych. Największym zagrożeniem jest obsychanie siedlisk przyspieszające bieg sukcesji roślinności oraz wkraczanie trzęślicy modrej do zespołów maszarnych i lasów bagiennych. Istotnym czynnikiem zagrożeń zewnętrznych jest spływ żyznych wód z okolicznych gospodarstw i pól, efektem czego jest postępująca eutrofizacja.

Szkodliwy wpływ na siedlisko miały zakłócone stosunki wodne na torfowisku, pociętym siecią rowów, które służyły w przeszłości do odwadniania złoża. Wprawdzie rowy nie są czyszczone ani pogłębiane, ale mimo to odprowadzają każdą większą wodę poza obręb torfowiska położonego na wododziale. Dodatkowo niekorzystnie działają długie okresy suszy cechującej klimat ostatniego dziesięciolecia.

Znacznie zmalała powierzchnia mszaru wrzoścowego i sąsiadujących z nim obniżeń z płytkimi warstwami wód i odkrytymi powierzchniami torfu - siedliska osobliwych zespołów roślinnych. Powierzchnie odkrytego torfu szybko pokrywają się dywanem torfowców, który eliminuje rzadkie fitocenozy i gatunki roślin.

Postępująca eutrofizacja siedliska, zwłaszcza w części zachodniej, gdzie dopływają wody ze wsi Dobino, powoduje zmiany w oligotroficznych brzezinach bagiennych Betuletum pubescentis prowadzące w kierunku olsu torfowcowego Sphagno-Alnetum.

Niekorzystnym zjawiskiem jest też inwazja trzciny do otwartych wód w dołach potorfowych a także do zbiorowisk mszarnych w północno-wschodniej części torfowiska.

Generalnie należy stwierdzić, że torfowisko zachowuje charakter naturalny, zakłócony w przeszłości silną antroporesją polegająca na eksploatacji złoża. Nie użytkowane od lat i objęte ochroną rezerwatową podlega spontanicznym procesom regeneracyjnym oraz przemianom związanym z naturalną sukcesją roślinności.

Antropogeniczny charakter mają natomiast lasy na wzniesieniach mineralnych w obrębie rezerwatu wprowadzone w ramach gospodarki leśnej. Nie podlegają jednak one obecnie zabiegom gospodarczym i dzięki temu mogą się powoli naturalizować osiągając coraz większą zgodność z siedliskiem, na które zostały sztucznie wprowadzone.

5.2. Ocena dynamiki procesów i zjawisk

Zmiany szaty roślinnej w rezerwacie „Toporzyk” są dość dynamiczne. Postępują one stale w dwóch określonych kierunkach - jeden kierunek jest zgodny z naturą torfowiska wysokiego, drugi jest niekorzystnym przejawem eutrofizacji siedliska.

Rozwój na mszarach w kierunku zbiorowisk zaroślowych z bagnem zwyczajnym Ledum palustre odpowiada charakterowi torfowiska wysokiego, podobnie jak rozwój borów i brzeziny bagiennej, choć w wyniku przesuszenia siedlisk postępuje zbyt szybko. Natomiast przekształcanie się brzeziny bagiennej w oles torfowcowy prowadzi w kierunku niewłaściwym.

Szybko też nastąpiła inwazja trzciny, o której nie ma wcześniej mowy w dokumentacji projektowej z 1992 r.

W lasach na gruntach mineralnych nie obserwuje się jakichś dynamicznych przekształceń, a fazy rozwojowe odpowiadają naturalnemu rytmowi wzrostu i rozwoju drzew.

Przedstawione powyżej pozytywna ocena stanu naturalności przyrody rezerwatu nie oznacza, ze można lekceważyć zagrożenia, o których mowa w ocenie dotychczasowej ochrony. Są one przyczynami różnych spontanicznych wprawdzie ale niekorzystnych procesów zachodzących na torfowisku.

5.3. Przekształcenia i zagrożenia dla szaty roślinnej rezerwatu

Trwałość szaty roślinnej rezerwatu i jej stopień naturalności zależny jest od wieku czynników nie tylko wpływających na jego ekosystem obecnie, ale także takich które oddziaływały w przeszłości. Na podstawie przeprowadzonych badań terenowych i analiz można je podzielić na wynikające z procesów wewnętrznych jak i oddziaływania czynników zewnętrznych. Obszary oddziaływań zagrożeń zewnętrznych i wewnętrznych na ekosystem rezerwatu przedstawia ryc.15.

Zagrożenia wewnętrzne

Wywołane zostały zmianami, jakie zaszły w rezerwacie w trakcie eksploatacji torfu. Osuszanie siedlisk systemem rowów i kanałem głównym, spotęgowało przyspieszoną sukcesję prowadzącą do opanowanie całego rezerwatu przez roślinność leśną, opanowywania fitocenoz przez trzęślicę modrą, zacienianie otwartych zbiorowisk mszarnych przez podrost drzew oraz rozprzestrzenianie się trzciny na mszarze wrzoścowym.

Przyspieszone procesy rozwojowe należy poddać kontroli prowadząc ochronę czynną. Poprawić należy przede wszystkim warunki wodne, dążąc do utrzymania w złożu wyższego poziom wody. Wymaga to zahamowania jakiegokolwiek odpływu wody nie tylko z całego torfowiska poprzez rów odprowadzający, ale także zatrzymania wody w różnych partiach na złożu torfowym. Można to uzyskać stosując zastawki na poszczególnych rowach melioracyjnych. Sytuacja może się poprawić, jeśli woda z opadów i roztopów zostanie na torfowisku zatrzymana. Jeśli chodzi o kwaśne podłoże to złoże torfu, choć częściowo zmurszałe i przesuszone, nadal stanowi siedlisko (pH 4,5) odpowiadające potrzebom chronionych tu roślin i fitocenoz.

Niekorzystnym zjawiskiem, które należy powstrzymać, jest inwazja trzciny na mszarach, wskazująca także na dopływ żyznych wód z mineralnego obrzeża.

Najważniejszym zadaniem będzie utrzymanie w rezerwacie mszaru wrzoścowego, przez zapewnienie właściwego uwodnienia i ograniczenie w bezpośrednim sąsiedztwie sukcesji zbiorowisk leśnych. Podobnie należy utrzymać w rezerwacie inne rzadkie zespoły mszarne i ich siedliska stosując ochronę czynną. Bardzo negatywnym sygnałem jest ustępowanie pionierskich fitocenoz mszarnych z rosiczką pośrednią.

Zagrożenie zewnętrzne

Spowodowane są procesami antropogenicznymi, tj. przede wszystkim dopływem wód ze wsi Dobino rowem pozostającym we wspólnym systemie hydrologicznym z torfowiskiem. Rów ze wsi Dobino łączy się bezpośrednio z siecią rowów na torfowisku, które przejmują część wód odprowadzanych ze wsi. W efekcie w sąsiedztwie tego rowu nastąpiło użyźnienie torfowiska, które doprowadziło do rozwoju w jego sąsiedztwie eutroficznych zbiorowisk olesowych na skąpożywnym torfowisku wysokim.

Potencjalnym zagrożeniem jest intensyfikacja gospodarki leśnej w rezerwacie, co należy ograniczyć przez zapis w Zarządzeniu dotyczącym Planu ochrony rezerwatu. Podobnie należy wyeliminować zagrożenie swobodną penetracją turystyczną, ograniczając ją do ścieżki dydaktycznej. Zagrożeniem jest także zbieranie grzybów, jagód i żurawiny wbrew obowiązującym zakazom, które należy konsekwentnie egzekwować.

Zagrożenia wewnętrzne i zewnętrzne dla szaty roślinnej i ekosystemu rezerwatu

Lp.	Zagrożenia
Wewnętrzne		Zewnętrzne
1.	Osuszanie siedlisk systemem rowów i kanałem głównym	Eutrofizacja siedlisk przez wody odprowadzane ze wsi Dobino oraz spływające z obrzeży z przyległych pól
2.	Przyspieszona sukcesja prowadząca do opanowanie całego rezerwatu przez roślinność leśna	Możliwe działania gospodarcze w lasach mineralnych
3.	Opanowywanie fitocenoz przez trzęślicę modrą	Swobodna penetracja turystyczna
4.	Rozprzestrzenianie się trzciny na mszarze wrzoścowym	Wbrew zakazom - poszukiwanie grzybów i zbiór jagód, żurawiny
5	Zacienianie otwartych zbiorowisk mszarnych przez podrost drzew
6.	Ustępowanie pionierskich fitocenoz mszarnych.z rosiczką pośrednią

5.4. Przekształcenia i zagrożenia dla fauny torfowiska

Zmiany w składzie fauny z pewnością zachodzą w tym rezerwacie. Jednakże ich intensywność nie została dotychczas poznana i udokumentowana. Dzisiejsze rozpoznanie stanu nie pozwala na daleko idące konkluzje. Przekształcenia i zagrożenia dla fauny rezerwatu wynikają z różnych rodzajów procesów, zarówno pochodzenia naturalnego, jaki i antropogenicznego. Należy pamiętać, że postępująca presja człowieka stwarza określone niebezpieczeństwa dla przyrody.

Na podstawie badań terenowych stwierdzono następujące zagrożenia dla fauny rezerwatu. Można je podzielić na wynikające z czynników zewnętrznych i wewnętrznych.

Zagrożenia zewnętrzne

Analizując dzisiejszy stan tego rezerwatu należy stwierdzić, że w zakresie zagrożeń zewnętrznych dla fauny do potencjalnych zagrożeń zewnętrznych należy zaliczyć:

• zmianą stosunków wodnych na większym obszarze i lokalnie,

• kłusownictwo, kradzieże drewna.

Zagrożenia wewnętrzne

Do tych należy zaliczyć kilka następujących czynników:

• przesuszenie rezerwatu wskutek prac melioracyjnych,

• niewystarczająca liczba tablic urzędowych i informacyjnych o prawnej ochronie. Brak dobrego oznakowania rzutuje na zwiększenie liczby działań niedozwolonych oraz zagrażających zasobom fauny.

III. CZĘŚĆ OPERACYJNA - PLAN OCHRONY REZERWATU

6. WNIOSKI I WYTYCZNE DO PLANU OCHRONY REZERWATU

6.1. Zalecenia do planu w świetle wyznaczonych w rezerwacie celów ochrony

Głównym celem ochrony w rezerwacie przyrody „Toporzyk” jest zachowanie cennego mszaru wrzoścowego Erico-Sphagnetum magellenici, jako zespołu charakterystycznego dla bałtyckich torfowisk wysokich, oraz innych fitocenoz mszarnych - przejściowych i wysokich stanowiących różne fazy sukcesji prowadzących do brzeziny bagiennej Vaccinio uliginosi-Betuletum i. do boru bagiennego Vaccinio uliginosi-Pinetum.

Ważne są także procesy rozwojowe zachodzące w karierach jako sukcesja regeneracyjna, powtarzająca kolejne fazy wzrostu torfowiska. Także samo złoże torfu o historii zarejestrowanej w stratygrafii i profilu pyłkowym stanowi o wartości rezerwatu. Całe złoże torfowe podlega ochronie w sposób oczywisty, co wyraża się w zakazie pozyskiwania torfu, niszczenia gleby i wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu.

Przedmiotem ochrony jest także charakterystyczna flora torfowiskowa z licznymi gatunkami rzadkimi, zagrożonymi i podlegającymi ochronie prawnej.

Cele uszczegółowione to:

• ochrona zagrożonych roślin, objętych ścisłą ochroną gatunkową;

• stworzenie warunków wodnych i świetlnych w mszarze wrzoścowym oraz w innych fitocenozach torfowiskowych;

• ograniczenie ekspansji trzęślicy modrej Molinia caerulea;

• ochrona złoża torfowego i jego ciekawej stratygrafii;

• stworzenie warunków do systematycznej obserwacji naukowej sukcesji roślinnych na torfowisku wysokim po dawnej eksploatacji;

• utrzymanie ostoi zwierzyny i miejsc gniazdowania.

6.1.1. Formy ochrony ekosystemów rezerwatu

Teren całego rezerwatu podlega ochronie czynnej i krajobrazowej.

Obszar ochrony czynnej obejmuje wszystkie biochory torfowiskowe (mszarne i leśne) i polega na stosowaniu w razie potrzeby, zabiegów ochronnych w celu przywrócenia naturalnego stanu ekosystemów i składników przyrody lub zachowania siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów.

W zakresie ochrony czynnej niezbędne jest stworzenia odpowiednich warunków i prowadzenie następujących działań:

• utrzymania wyższego poziomu wody przez zamknięcie odpływu wód wiosennych głównym rowem melioracyjnym biegnącym w zachodniej części a następnie po obwodzie torfowiska, a także wszystkich rowów tworzących sieć odwadniającą. Rowy - zamknięte zastawkami, powinny pełnić rolę zbiorników retencyjnych, utrzymujących stały wysoki poziom wody na torfowisku, a nie odprowadzalnika.

• usprawnienia poziomego przenikania wody z rowu do przyległego złoża, przez zdjęcie z bocznych ścian rowu darni i nieprzepuszczalnej warstwy zeschniętego torfu. Poziom wody powinien stale utrzymywać się w górnej warstwie torfu.

• należy zapewnić roślinności mszarnej, w tym przede wszystkim także mszarowi wrzoścowemu, dobry dostęp światła, jako czynnika kształtującego odpowiednie warunki siedliskowe.

• podniesienie poziomu wody w siedlisku powinno spowolnić dynamikę przemian i przebieg sukcesji szybko zmierzających do fazy klimaksowej oraz ograniczyć ekspansję trzęślicy modrej prowadzącą do ujednolicenia fitocenoz zamiast do wzbogacenia różnorodności biologicznej.

Ochronie krajobrazowej podlega obszar zalesionych mineralnych wzniesień wśród mszaru w obrębie rezerwatu. Ochrona ta dotyczy również lasów na siedliskach mineralnych na brzegu misy torfowiska. Polega na zachowaniu cech charakterystycznych danego krajobrazu, poprzez zachowanie rzeźby terenu, zakaz używania na terenie rezerwatu ciężkiego sprzętu leśnego niszczącego siedlisko, nie ingerowanie w strukturę drzewostanów

Ochrona gatunkowa - ścisła bądź częściowa dotyczy gatunków roślin, zwierząt i grzybów, objętych stosownymi rozporządzeniami Ministra Środowiska. Nie wolno ich zbierać ani niszczyć. Podstawowym jednakże zadaniem w tym zakresie jest zachowanie w dobrym stanie siedlisk przyrodniczych właściwych dla gatunków chronionych. Dlatego należy prowadzić systematyczne obserwacje zwłaszcza nad stanem populacji wrzośca bagiennego, rosiczki pośredniej, żurawiny drobnolistnej i innych gatunków chronionych, a także rzadkich i zagrożonych, by w przypadku stwierdzonych zagrożeń podjąć właściwe zabiegi ochronne, stosowne do zaistniałej sytuacji.

Zakazy obowiązujące na terenie rezerwatu odpowiadają Rozporządzeniu Wojewody Zachodniopomorskiego z 2002 r. i nie wymagają dodatkowych sformułowań.

6.1.2. Zakres działań ochronnych na terenie rezerwatu

Działania na obszarze ochrony czynnej i krajobrazowej z podaniem lokalizacji

Oddział leśny	Zadanie ochronne	Typ roślinności	Cel ochrony
Całe złoże torfowe w oddz. 181, 182	Zablokować zastawkami rowy i kanał odwadniający ekosystem torfowiska	Roślinność mszarów oraz lasów bagiennych	Podniesienie poziomu wody w złożu torfowym
oddz.181 a,b,c oddz.182 a,b,c	Kontrolowanie i ograniczanie sukcesji w kierunku zbiorowisk leśnych	Zbiorowiska otwartych mszarów dywanowych	Zachowanie różnorodności fitocenotycznej rezerwatu
oddz.181, 182	Utrzymywanie wody w złożu torfowym na poziomie od -0,20 do 0,00 m	Bory bagienne	Ograniczenie ekspansji trzęślicy modrej, zróżnicowanie mikrosiedlisk
oddz.181 a	Likwidacja szuwaru trzcinowego	Mszar z wrzoścem bagiennym	Zahamowanie inwazji i likwidacja szuwaru trzciny, przywrócenie naturalnego charakteru fitocenozie
oddz.181, 182	Usuwanie nalotu drzew i krzewów	Mszary	Poprawa warunków świetlnych
oddz.181 a	Odsłonięcie powierzchni torfu	Pionierska roślinność mszarna	Stworzenie warunków dla naturalnej sukcesji i odnowy zanikającej populacji rosiczki pośredniej
oddz.182	Zamknięcie dopływu wody kanałem ze wsi Dobino	Zarośla wierzbowe i olszyna bagienna	Ograniczenie procesów postępującej eutrofizacji
oddz.181, 182 lasy na grunyach minerale	Ograniczenie gospodarki leśnej	Lasy na gruntach mineralnych	Zabezpieczenie starodrzewów

6.2. Program udostępnienia rezerwatu dla celów naukowych, edukacyjnych i turystycznych

Rezerwat torfowiskowy ,,Toporzyk,, z racji swoich walorów przyrodniczych należy do kategorii obiektów zasługujących na włączenie do programu udostępnienia go zarówno dla celów edukacyjnych i turystycznych jak i prowadzenia w jego ekosystemach naukowych prac badawczych. Wskazanie obszarów i miejsc udostępnionych do celów naukowych, edukacyjnych i turystycznych oraz określenie sposobów ich udostępnienia przedstawia poniższe zestawienie, graficznie prezentuje ryc.16.

Lp.	Cel udostępnienia	Obszar udostępniony	Sposób udostępnienia
1.	Badania naukowe	Obszar całego rezerwatu, stosownie do tematyki badawczej	Po uzyskaniu zgody Wojewody
2.	Edukacja i turystyka	Ścieżka edukacyjno-turystyczna biegnąca drogą o kierunku S-N przez w mineralne wzniesienia z odgałęzieniami prowadzącymi na mszar	Trasą ścieżki edukacyjnej opatrzonej odpowiednimi tablicami informacyjnymi wzdłuż drogi mineralnej wraz z zabezpieczeniem dojścia po szerokiej grobli do zarośli bagna i otwartego mszaru z wrzoścem bagiennym.

6.3. Rodzaje, terminy i częstotliwość wykonywania zabiegów do realizacji po zatwierdzeniu planu ochrony

Zestawienie zadań do wykonania

Cele działań	Zadania do wykonania	Terminy	Sposób wykonania
Podniesienie poziomu wody w złożu przez regulowanie odpływu z torfowiska. Utrzymanie wysokiego poziomu wody w starych rowach melioracyjnych	Zbudowanie zastawki w kanale odprowadzającym wodę poza rezerwat przy granicy rezerwatu Utworzenie zbiorników retencyjnych ze starych rowów melioracyjnych przez ich zamknięcie	W roku 2005 2005-2006	Na kanale po zachodniej stronie torfowiska , przy granicy rezerwatu zbudować regulowaną zastawkę, która pozwoli utrzymywać wodę w złożu na poziomie 0,0m przez cały rok Zamknąć rowy, by utrzymywać w nich stale wysoki poziom wody
Usprawnić przenikanie wody z rowów do przyległego złoża torfu	Czyścić ściany rowów, by ułatwić poziome przenikanie wody na boki. Nie pogłębiać rowów.	Od 2005 co 2-3 lata	Zdejmować z bocznych ścian rowu darń i nieprzepuszczalne warstwy zeschniętego torfu
Zabezpieczenie torfowiska przed dopływem żyznych wód rowem ze wsi Dobino	Przebudować ujście rowu, by wody nie wpadały do kanału opaskowego w rezerwacie	Niezwłocznie w roku 2005	Rów prowadzący od wsi Dobino skierować w jego końcowej części bezpośrednio do mineralnego przekopu na południe od granicy rezerwatu.
Poprawienie warunków świetlnych w fitocenozach mszarnych, zwłaszcza w mszarze wrzoścowym	Zwiększenie dopływu światła przez odsłonięcie krzewinek wrzośca bagiennego	Zimą - po lodzie od 2005r. Zabieg powtarzać co 5 lat	Usunąć nalot sosen i brzóz z sąsiedztwa krzewinek wrzośca bagiennego nie niszcząc struktury wierzchnicy torfowej
Powiększenie powierzchni pionierskich fitocenoz .z rosiczką pośrednią	Odsłonić powierzchnię torfu przez usunięcie darni w płytkich obniżenia przesiąkniętych wodą,	W sezonie wegetacyjnym od 2005r. Zabieg powtarzać co 4-5 lat	Odgarnąć torfowce wkraczające na mułki, zwiększając odsłoniętą powierzchnię torfu o 10m^2Nie uszkodzić okazów rosiczki. Usunąć z otoczenia nalot sosny i brzozy.(zimą po lodzie)
Wstrzymanie inwazję trzciny na mszar	Podjąć walkę z trzciną przez wycinanie roślin - do zmęczenia.	Od sierpnia 2005r- powtarzać co roku w sierpniu	Wycinać w sierpniu wyrośniętą trzcinę jak najniżej i usuwać poza obszar rezerwatu.
W lasach na podłożu mineralnym ograniczyć działania pielęgnacyjne oraz zachować starodrzewy, zwłaszcza bukowe, do późnego wieku	Ograniczyć prace pielęgnacyjne do renaturyzacji drzewostanów; nie wycinać drzewostanów starszych	Dotyczy co najmniej okresu 20 lat	Zaniechać gospodarki leśnej w małych enklawach lasów nie bagiennych w rezerwacie.
Urządzić ścieżkę turystyczno-dydaktyczną	Zaprojektować, wytyczyć trasę wykorzystując drogę o kierunku S-N biegnącą przez wzniesienia mineralne z odgałęzieniami prowadzącymi na mszar	W latach 2005-2007	Przygotować tablicę informacyjną z zaznaczoną na mapie ścieżką oraz kilka tablic informujących o wartościach przyrodniczych rezerwatu w określonych punktach

• wody wiosenne zatrzymać w rowie odprowadzającym przez zastawkę oraz zablokować odpływ (ruch wody) w rowach w całym rezerwacie. Obserwować, czy nastąpiło podniesienie poziomu

wody w rezerwacie i jakie są tego skutki;

• czynną ochronę przyrody rozpocząć od poprawienia warunków wodnych przez oczyszczenie ścian rowów z darni i odcięcie twardej, nieprzepuszczalnej warstwy wyschniętego torfu. Urobek można rozrzucić po groblach przylegających do rowów. Nie oczyszczać ani nie pogłębiać dna rowów;

• zabieg czyszczenia ścian rowów należy przeprowadzać co parę lat;

• wykonać cięcia drzew wchodzących na otwarte mszary;

• zdjąć torfowce wkraczające na mułki na odsłoniętej powierzchni torfu w płytkich obniżenia przesiąkniętych wodą, gdzie występuje fitocenoza z rosiczką pośrednią. Usunąć z otoczenia wkraczające drzewka sosny i brzozy; jeżeli zabieg będzie pozytywny powtarzać go co 3-5 lat, by powiększyć powierzchnie pionierskich fitocenoz;

• podjąć walkę z trzciną przez wycinanie roślin - do zmęczenia;

• powstrzymać dopływ wód z mineralnego obrzeża zwłaszcza przez ciek od wsi Dobino;

• co 3-5 lat przeprowadzać komisyjnie lustrację rezerwatu.

Powierzchnie i ich rozprzestrzenienie planowanych w rezerwacie zabiegów renaturyzacji i restytucji przedstawia ryc.17.

6.4. Zalecenia do planu zagospodarowania przestrzennego gminy

W planie zagospodarowania przestrzennego gminy Połczyn Zdrój trzeba utrzymać rezerwat przyrody „Toporzyk” jako bardzo cenny obiekt przyrodniczy, któremu należy zapewnić pełną ochronę nie tylko prawną ale i praktyczną. Nie wolno dopuścić do działań gospodarczych na przyległym terenie, które mogą zmieniać warunki siedliskowe na torfowisku, w szczególności do eutrofizacji, przez odprowadzanie wód na torfowisko od strony miejscowości Dobino. Takie niebezpieczeństwo stwarza wąwóz z rowem prowadzącym od wsi w kierunku rezerwatu, uchodzącym do rowu odprowadzającego wody z torfowiska, na południowo-zachodnim krańcu rezerwatu. Pożądane jest skierowanie rowu bezpośrednio do przekopu, którym woda odpływa dalej na południe. W trakcie prac terenowych prowadzonych dla potrzeb opracowania planu autorzy przeprowadzili latem 2004 r. w Urzędzie Gminy Połczyn, rozmowę na temat zaleceń do planu zagospodarowania przestrzennego. Stosowne władze poinformowały nas o podjętych wcześniejszych interwencjach w sprawie szkodliwych oddziaływań ze strony wsi Dobino wpływających niekorzystnie na warunki hydrologiczne w rezerwacie.

Bardzo korzystne jest młode zalesienie części zachodniej powierzchni przy rezerwacie. Warto objąć zalesieniem pozostałe powierzchnie nie użytkowane rolniczo. W żadnym przypadku nie należy lokalizować tam zabudow

P O D S U M O W A N I E

Opracowanie „Planu ochrony rezerwatu Toporzyk” zostało wykonane na podstawie rozpoznania terenowego w nawiązaniu do danych pochodzących z wcześniejszych. badań własnych, przy opracowywaniu Planu Ochrony Drawskiego Parku Krajobrazowego (1997) oraz do danych zawartych w „Dokumentacji naukowo-technicznej projektowanego rezerwatu przyrody Torfowisko Toporzyk” (1992).

Szczegółowymi badaniami objęto przede wszystkim najcenniejsze biochory mszaru, w tym mszar wrzoścowy. Nie pominięto także lasów o charakterze gospodarczym, występujących na mineralnych wzniesieniach w obrębie rezerwatu.

Stan zbiorowisk roślinnych opisano na podstawie wykonywanych zdjęć fitosocjologicznych, które porównywano z charakterystyką odpowiednich płatów z okresu tworzenia rezerwatu, co pozwoliło określić stan obecny oraz rozmiar dokonujących się przemian.

Stwierdzono niekorzystne zmiany w zasięgu fitocenoz mszaru wrzoścowego Erico-Sphagnetum magellanici oraz siedliska, gdzie występuje rosiczka pośrednia Drosera intermedia.

Stwierdzono przyspieszony przebieg sukcesji roślinnych w kierunku klimaksowych bagiennych zbiorowisk borowych i opanowywanie runa przez trzęślicę modrą, jako skutek znacznego przesuszenia siedlisk. W związku z tym postuluje się poprawienie stosunków wodnych przez zamknięcie odpływu wód kanałem opaskowym i zatrzymanie wód opadowych w starych rowach melioracyjnych.

Ujawniono niekorzystne oddziaływania antropogeniczne, polegające na dopływie do rezerwatu żyznych wód spływających od wsi Dobino, co spowodowało eutrofizację południowo-wschodniej części torfowiska i rozwój roślinności olesowej. Postuluje się skierowanie odpływu rowu ze wsi bezpośrednio do mineralnego przekopu, już poza granicą rezerwatu, prowadzącego wody w kierunku południowym.

W planie ochrony rezerwatu, rozpisanym na szereg kolejnych lat, przewidziano w ramach ochrony czynnej działania prowadzące do podwyższenia poziomu wód, obniżenia żyzności przez zamkniecie dopływu spoza rezerwatu, stopniową eliminację trzciny (przez koszenie i usuwanie pokosu)z powierzchni opanowanych przez szuwar trzcinowy. Poprawienie warunków świetlnych, stosownie do potrzeb wrzośca bagiennego, który wymaga pełnego światła. Odnowienie powierzchni z rosiczką pośrednią i stworzenie warunków do samorzutnej, częściowo wspomaganej, restytucji tej fitocenozy, dzięki zachowanym płatom.

P I Ś M I E N I C T W O

Kostrzewski A., Mazurek M., Zwoliński Z., Szpikowski J., 1997. Jednostki przestrzenne Drawskiego Parku Krajobrazowego, mskr.

Król S., Brzeg A., Kuświk H., Melosik I., Urbański P., 1992. Dokumentacja naukowo-techniczna projektowanego rezerwatu przyrody TORFOWISKO TOPORZYK. Kat. Botaniki AR Poznań, mskr.

Górski W., 1993. Przyrodnicza inwentaryzacja terenów Drawskiego Parku Krajobrazowego. Słupsk - Koszalin, mskr.

Górski W., Górska E., Pędziwiatr R., 1993. Fauna kręgowców lądowych Drawskiego Parku Krajobrazowego. Ibidem

Izydorek I., Urbański P., Szadkowska-Izydorek M., Lewandowski W., 1993. Szata roślinna Drawskiego Parku Krajobrazowego WSP w Słupsku, Urz. Woj. W Koszalinie, mskr.

Jasnowska J., 2003. Rośliny i siedliska w Drawskim Parku Krajobrazowym objęte rozporządzeniami o ochronie prawnej. Mater. konf. „Przyrody Drawskiego i Ińskiego Parku Krajobrazowego”. Wyd. Dyrek. DPK w Złocieńcu.

Jasnowska J., Friedrich S., Kowalski W., Markowski S., 1999: Rzeka Drawa - ważny korytarz ekologiczny Pomorza Zachodniego. Ochrona Przyrody 56.

Jasnowska J., Jasnowski M., 1979. Erica tetralix na Pomorzu. Fragm. Flor. Et Geob. XXV, 2: 269-279.

Jasnowska J., Jasnowski M., 1983. Pojezierze Zachodniopomorskie. Przyroda polska. Wiedza Powszechna.

Jasnowska J., Kowalski W., Markowski S., 1997.Roślinność rzeczywista i potencjalna Drawskiego Parku Krajobrazowego. Plan ochrony DPK, mskr.

Jasnowska J., Kowalski W., Markowski S., 1997. Problemy ochrony szaty roślinnej w Drawskim Parku Krajobrazowym. Plan ochrony DPK, mskr.

Jasnowska J., Kowalski W., Markowski S., 1998. Flora DPK na tle roślinności rzeczywistej w wyróżnionych jednostkach przestrzennych. Plan ochrony DPK, mskr.

Jasnowska J., Kowalski W., Markowski S., 1998. Gospodarka leśna w DPK, stan i zalecenia do planu ochrony . Plan ochrony DPK, mskr.

Jasnowska J., Kowalski W., Markowski S., 1999. Różnorodność florystyczna Drawskiego Parku Krajobrazowego. Mater. konfer. „Gospodarowania zasobami przyrody w Drawskim Parku Krajobrazowym” Wyd. Dyrek. DPK w Złocieńcu.

Jasnowski M., Ćwikliński E., Markowski S., 1983. Potencjalna roślinność naturalna - arkusz Świdwin - Połczyn Zdrój. Mapa barwna 1:100 tys.(npbl.)

Kondracki J., 1978. Geografia fizyczna Polski. PWN Wyd. III.

Kostrzewski A., Mazurek M., Zwoliński Z., Szpikowski J., 1997. Jednostki przestrzenne Drawskiego Parku Krajobrazowego, mskr.

Kownas S., Piszczek H. 1972: Przewodnik po województwie Koszalińskim. Nasza Przyroda. Liga Ochrony Przyrody

Koźmiński Cz. 1995: Uwilgotnienie gleb pod oziminami i ziemniakami w województwie koszalińskim. . Zesz. Nauk. Wydz. Budownictwa i Inżynierii Środowiska. Pol. Koszal.

Matuszkiewicz J.M. 1993: Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Polski. Prace Geogr. IGiPZ PAN, 158 Warszawa.

Matuszkiewicz J.M. 1994. Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne. W: Atlas Rzeczypospolitej Polskiej.

Matuszkiewicz W., 1981, 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa.

Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz J. 1995. Mapa potencjalnej roślinności naturalnej Polski.

Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. i in., 1995. VASCULAR PLANTS OF POLAND A CHECKLIST - Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. W. Szafera, Kraków

Szwichtenberg A. 1999. Plan ochrony Drawskiego Parku Krajobrazowego. Urz. Woj. w Koszalinie, mskr.

Trampler T. (red.), 1990. ,,Regionalizacja przyrodniczo-leśna,, na podstawach ekologiczno-fizjograficznych. PWRiL, Warszawa.

Woś A. 1993. Regiony klimatyczne Polski w świetle częstości występowania różnych typów pogody.Zesz. IGiPZ PAN 19 Warszawa.

Woś A. 1995: Zróżnicowanie przestrzenne klimatu dorzecza Parsęty w świetle częstości występowania różnych typów pogody. W: Środowisko przyrodnicze dorzecza Parsęty. Pod red. A. Kostrzewskiego. Poznań: 30-35

Wytyczne sporządzania planów ochrony rezerwatów przyrody Departament Ochrony Przyrody MOŚZNiL Warszawa 1997

Zabawski J., Matuła J. 1975: Interesujące torfowiska z wrzoścem bagiennym Erica tetralix w okolicach Połczyna Zdroju. Chroń. Przyr. Ojcz. 31, 2: 31-34

Zarzycki K. 1984: Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski. PAN Inst. Botaniki, Kraków: 1-43.

Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. 1993: Polska Czerwona Księga Roślin. PAN Kraków: 1 -310.

Żukowski W., Jackowiak B., 1995: Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zakładu Taksonomii Roślin Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Nr 3, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.

K R O N I K A R E Z E R W A T U

Załącznik 1

Projekt Zarządzenia Wojewody Zachodniopomorskiego

w sprawie planu ochrony rezerwatu przyrody

TORFOWISKO TOPORZYK

Dotyczy rezerwatu „Torfowisko Toporzyk” utworzonego zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 12 listopada 1996r (Monitor Polski nr 75 poz. 692 z dn. 9 grudnia 1996r), jako rezerwat przyrody o łącznej powierzchni 43,07 ha, w gminie Połczyn Zdrój, pow. drawski, w celu. zachowania torfowiska z reliktowymi zbiorowiskami roślinnymi.

Na podstawie art. 19 ust. 6 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004r o ochronie przyrody (Dz.U. Nr 92, poz. 880) zarządza się co następuje:

§ 1. Ustanawia się plan ochrony dla rezerwatu TORFOWISKO TOPORZYK, zwany dalej planem ochrony rezerwatu

§ 2. Określa się rodzaj rezerwatu TORFOWISKO TOPORZYK jako torfowiskowy T, zaś

typ i podtyp:

1. według głównego typu środowiska jako typ ST - torfowisk, podtyp tw - torfowisk wysokich

2. według głównego przedmiotu ochrony jako typ PRF - biocenotyczny i

fizjocenotyczny, podtyp np - biocenoz naturalnych i ba - półnaturalnych.

§ 3. ust. 1 Celem ochrony w rezerwacie przyrody „Toporzyk” jest zachowanie cennego mszaru wrzoścowego Erico-Sphagnetum magellenici, jako zespołu charakterystycznego dla bałtyckich torfowisk wysokich, oraz innych fitocenoz mszarnych - przejściowych i wysokich, stanowiących różne fazy sukcesji prowadzące do brzeziny bagiennej Vaccinio uliginosi-Betuletum i do boru bagiennego Vaccinio uliginosi-Pinetum. Ważne są także procesy rozwojowe zachodzące w karierach jako sukcesja regeneracyjna, powtarzająca kolejne fazy wzrostu torfowiska. O wartości rezerwatu stanowi również samo złoże torfu o historii zarejestrowanej w stratygrafii i profilu pyłkowym

ust. 2. Cel, o którym mowa w ust. 1 realizuje się przez poprawę warunków ekologicznych wodnych i świetlnych odpowiadających potrzebom fitocenoz torfowiskowych i gatunkom zagrożonych roślin objętych ochroną ścisłą oraz likwidację antropogenicznych źródeł zagrożeń.

3. Identyfikację oraz określenie sposobów eliminacji zagrożeń wewnętrznych i

zewnętrznych oraz ich skutków przedstawia tabela

Lp	Zagrożenia	Sposoby eliminacji lub ograniczenia zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz ich skutków
Wewnętrzne
1.	Osuszanie siedlisk systemem rowów i kanałem głównym	Utrzymywać stały wysoki poziom wody na torfowisku w przedziale od - 0.10m do 0,0m, systemem zastawek, regulując odpływ wód głównym kanałem oraz całą siecią rowów odwadniających.
2.	Przyspieszona sukcesja prowadząca do opanowanie całego rezerwatu przez roślinność leśna	Kontrolować i hamować fazy rozwojowe.
3.	Opanowywanie fitocenoz przez trzęślicę modrą	Podnieść poziom wody w złożu torfowym i ułatwić poziome przenikanie wody z rowów.
4.	Rozprzestrzenianie się trzciny na mszarze wrzoścowym	Eliminować trzcinę prze obniżenie żyzności siedliska
5	Zacienianie otwartych zbiorowisk mszarnych przez podrost drzew	odsłonić otwarte zbiorowiska mszarne, by poprawić warunki świetlne
6.	Ustępowanie pionierskich fitocenoz mszarnych.z rosiczką pośrednią	Odsłonić fitocenozy pionierskie by powiększyć ich powierzchnię
Zewnętrzne
7.	Eutrofizacja siedlisk przez wody odprowadzane ze wsi Dobino oraz spływające z obrzeży z przyległych pól	Obniżyć żyzności przez ograniczenie dopływu spoza rezerwatu, m. inn. skierować rów bezpośrednio do przekopu na gruncie mineralnym poza rezerwatem .
8.	Możliwe działania gospodarcze w lasach mineralnych	Zaniechać działań zwłaszcza w starodrzewach z wyjątkiem zabiegów koniecznych ze względu na ochronę krajobrazową
9	Swobodna penetracja turystyczna	Urządzić ścieżkę dydaktyczną i pomosty

§ 4. Rezerwat podlega ochronie czynnej i krajobrazowej

Ust. 1. Obszar ochrony czynnej obejmuje wszystkie zbiorowiska torfowiskowe:

Ust. 2. Obszar ochrony krajobrazowej obejmuje zalesione mineralne wzniesienia w

obrębie rezerwatu

§ 5. Określenie działań ochronnych na obszarze ochrony czynnej i krajobrazowej z podaniem

rodzaju, zakresu i lokalizacji działań zamieszczono w tabeli

Oddział leśny	Zadanie ochronne	Typ roślinności	Cel ochrony
Całe złoże torfowe w oddziałach 181,182	Zablokować rowy i kanał odwadniający .	Roślinność mszarów oraz lasów giennych	Podniesienie poziomu wody w złożu torfowym
181 a,b,c 182 a,b,c	Kontrolowanie i ograniczanie sukcesji w kierunku lasów	Otwarte mszary	Zachowanie różnorodności fitocenotycznej
181, 182	Utrzymywanie wody w złożu na poziomie od -.0,20 do 0,00 m	Bory bagienne	Ograniczenie ekspansji trzęślicy modrej
181 a	Likwidacja szuwaru trzcinowego	Mszar wrzoścowy	Zahamowanie inwazji i likwidacja szuwaru trzciny
181, 182	Usuwanie nalotu drzew i krzewów	Mszary	Poprawa dostępu światła
181 a	Odsłonięcie powierzchni torfu	Pionierska roślinność mszarna	Stworzenie warunków dla naturalnej sukcesji
182	Zamknięcie dopływu wody kanałem ze wsi Dobino	Zarośla wierzbowe i olszyna bagienna	Ograniczenie postępującej eutrofizacji
181, 182 lasy na minerale	Ograniczenie gospodarki leśnej	Lasy na gruntach mineralnych	Zabezpieczenie starodrzewów

Rodzaje, terminy i częstotliwość wykonywania zabiegów

Cele działań	Zadania do wykonania	Terminy	Sposób wykonania
Podniesienie poziomu wody w złożu przez regulowanie odpływu z torfowiska. Utrzymanie wysokiego poziomu wody w starych rowach melioracyjnych	Zbudowanie zastawki w kanale odprowadzającym wodę poza rezerwat przy granicy rezerwatu Utworzenie zbiorników retencyjnych ze starych rowów melioracyjnych przez ich zamknięcie	W roku 2005 2005-2006	Na kanale po zachodniej stronie torfowiska , przy granicy rezerwatu zbudować regulowaną zastawkę, która pozwoli utrzymywać wodę w złożu na poziomie 0,0m przez cały rok Zamknąć rowy, by utrzymywać w nich stale wysoki poziom wody
Usprawnić przenikanie wody z rowów do przyległego złoża torfu	Czyścić ściany rowów, by ułatwić poziome przenikanie wody na boki. Nie pogłębiać rowów.	Od 2005 co 2-3 lata	Zdejmować z bocznych ścian rowu darń i nieprzepuszczalne warstwy zeschniętego torfu
Zabezpieczenie torfowiska przed dopływem żyznych wód rowem ze wsi Dobino	Przebudować ujście rowu, by wody nie wpadały do kanału opaskowego w rezerwacie	Niezwłocznie w roku 2005	Rów prowadzący od wsi Dobino skierować w jego końcowej części bezpośrednio do mineralnego przekopu na południe od granicy rezerwatu.
Poprawienie warunków świetlnych w fitocenozach mszarnych, zwłaszcza w mszarze wrzoścowym	Zwiększenie dopływu światła przez odsłonięcie krzewinek wrzośca bagiennego	Zimą - po lodzie od 2005r. Zabieg powtarzać co 5 lat	Usunąć nalot sosen i brzóz z sąsiedztwa krzewinek wrzośca bagiennego nie niszcząc struktury wierzchnicy torfowej
Powiększenie powierzchni pionierskich fitocenoz .z rosiczką pośrednią	Odsłonić powierzchnię torfu przez usunięcie darni w płytkich obniżenia przesiąkniętych wodą,	W sezonie wegetacyjnym od 2005r. Zabieg powtarzać co 4-5 lat	Odgarnąć torfowce wkraczające na mułki, zwiększając odsłoniętą powierzchnię torfu o 10m^2Nie uszkodzić okazów rosiczki. Usunąć z otoczenia nalot sosny i brzozy.(zimą po lodzie)
Wstrzymanie inwazję trzciny na mszar	Podjąć walkę z trzciną przez wycinanie roślin - do zmęczenia.	Od sierpnia 2005r- powtarzać każdego roku w sierpniu	Wycinać w sierpniu wyrośniętą trzcinę jak najniżej i usuwać poza obszar rezerwatu.
W lasach na podłożu mineralnym ograniczyć działania pielęgnacyjne oraz zachować starodrzewy, zwłaszcza bukowe, do późnego wieku	Ograniczyć prace pielęgnacyjne do renaturyzacji drzewostanów; nie wycinać drzewostanów starszych	Dotyczy co najmniej okresu 20 lat	Zaniechać gospodarki leśnej w małych enklawach lasów nie bagiennych w rezerwacie.
Urządzić ścieżkę turystyczno-dydaktyczną	Wykorzystać drogę biegnąca przez w wzniesienia mineralne o kierunku S-N z odgałęzieniami prowadzącymi na mszar	W latach 2005-2007	Przygotować tablicę informacyjną z zaznaczoną na mapie ścieżką oraz kilka tablic informujących o wartościach przyrodniczych w określonych punktach

§ 6. Wskazanie obszarów i miejsc udostępnionych do celów naukowych, edukacyjnych i turystycznych oraz określenie sposobów ich udostępnienia przedstawia tabela

Lp.	Cel udostępnienia	Obszar udostępniony	Sposób udostępnienia
1.	Badania naukowe	Obszar całego rezerwatu	Po uzyskaniu zgody Wojewody
2.	Edukacja i turystyka	Droga biegnąca przez środek rezerwatu po mineralnych wzniesieniach z widokiem i dojściem na mszary	Urządzenie ścieżki edukacyjnej

§ 7. Nie wprowadza się specjalnych ustaleń do studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i planów województwa, poza koniecznością skierowania kanału odprowadzającego wodę ze wsi Dobino bezpośrednio do wykopu mineralnego poza rezerwatem. Warto objąć zalesieniem powierzchnie nie użytkowane rolniczo przylegające do rezerwatu.. W żadnym przypadku nie należy lokalizować tam zabudowy.

§ 8. Wykonanie zarządzenia powierza się Wojewódzkiemu Konserwatorowi Przyrody w

Szczecinie.

§ 9. Zarządzenie wchodzi w życie po upływie 14 dni od daty jego ogłoszenia

UZASADNIENIE

Opracowanie „Planu ochrony rezerwatu Toporzyk” zostało wykonane na podstawie rozpoznania terenowego w nawiązaniu do danych pochodzących z wcześniejszych. badań własnych, przy opracowywaniu Planu Ochrony Drawskiego Parku Krajobrazowego (1997) oraz do danych zawartych w „Dokumentacji naukowo-technicznej projektowanego rezerwatu przyrody Torfowisko Toporzyk” (1992).

Stwierdzono niekorzystne zmiany w zasięgu fitocenoz mszaru wrzoścowego Erico-Sphagnetum magellanici oraz siedliska, gdzie występuje rosiczka pośrednia Drosera intermedia.

Stwierdzono przyspieszony przebieg sukcesji roślinnych w kierunku klimaksowych bagiennych zbiorowisk borowych i opanowywanie runa przez trzęślicę modrą, jako skutek znacznego przesuszenia siedlisk. W związku z tym postuluje się poprawienie stosunków wodnych przez zamknięcie odpływu wód kanałem opaskowym i zatrzymanie wód opadowych w starych rowach melioracyjnych.

Ujawniono niekorzystne oddziaływania antropogeniczne, polegające na dopływie do rezerwatu żyznych wód spływających od wsi Dobino, co spowodowało eutrofizację południowo-wschodniej części torfowiska i rozwój roślinności olesowej. Postuluje się skierowanie odpływu rowu ze wsi bezpośrednio do mineralnego przekopu, już poza granicą rezerwatu, prowadzącego wody w kierunku południowym.

W planie ochrony rezerwatu, rozpisanym na szereg kolejnych lat, przewidziano w ramach ochrony czynnej działania prowadzące do podwyższenia poziomu wód, stopniową eliminację trzciny (przez koszenie i usuwanie pokosu)z powierzchni opanowanych przez szuwar trzcinowy. Poprawienie warunków świetlnych, stosownie do potrzeb wrzośca bagiennego, który wymaga pełnego światła. Odnowienie powierzchni z rosiczką pośrednią i stworzenie warunków do samorzutnej, częściowo wspomaganej, restytucji tej fitocenozy, dzięki zachowanym płatom.

Szczecin, w grudniu 2004r Projekt przygotowali

Prof. dr hab. J. Jasnowska Dr inż. W. Kowalski

§ 3. Wykonanie planu powierza się Wojewódzkiemu Konserwatorowi Przyrody

§ 4. Zarządzenie wchodzi w życie po upływie 14 dni od daty jego ogłoszenia

UZASADNIENIE

Opracowanie „Planu ochrony rezerwatu Toporzyk” zostało wykonane na podstawie rozpoznania terenowego w nawiązaniu do danych pochodzących z wcześniejszych. badań własnych, przy opracowywaniu Planu Ochrony Drawskiego Parku Krajobrazowego (1997) oraz do danych zawartych w „Dokumentacji naukowo-technicznej projektowanego rezerwatu przyrody Torfowisko Toporzyk” (1992).

Stwierdzono niekorzystne zmiany w zasięgu fitocenoz mszaru wrzoścowego Erico-Sphagnetum magellanici oraz siedliska, gdzie występuje rosiczka pośrednia Drosera intermedia.

Stwierdzono przyspieszony przebieg sukcesji roślinnych w kierunku klimaksowych bagiennych zbiorowisk borowych i opanowywanie runa przez trzęślicę modrą, jako skutek znacznego przesuszenia siedlisk. W związku z tym postuluje się poprawienie stosunków wodnych przez zamknięcie odpływu wód kanałem opaskowym i zatrzymanie wód opadowych w starych rowach melioracyjnych.

Ujawniono niekorzystne oddziaływania antropogeniczne, polegające na dopływie do rezerwatu żyznych wód spływających od wsi Dobino, co spowodowało eutrofizację południowo-wschodniej części torfowiska i rozwój roślinności olesowej. Postuluje się skierowanie odpływu rowu ze wsi bezpośrednio do mineralnego przekopu, już poza granicą rezerwatu, prowadzącego wody w kierunku południowym.

W planie ochrony rezerwatu, rozpisanym na szereg kolejnych lat, przewidziano w ramach ochrony czynnej działania prowadzące do podwyższenia poziomu wód, stopniową eliminację trzciny (przez koszenie i usuwanie pokosu)z powierzchni opanowanych przez szuwar trzcinowy. Poprawienie warunków świetlnych, stosownie do potrzeb wrzośca bagiennego, który wymaga pełnego światła. Odnowienie powierzchni z rosiczką pośrednią i stworzenie warunków do samorzutnej, częściowo wspomaganej, restytucji tej fitocenozy, dzięki zachowanym płatom.

Szczecin, w grudniu 2004r Projekt przygotowali

Prof. dr hab. J. Jasnowska Dr inż. W. Kowalski

.

65

---