DISKLAJMER :P

1. Skrypt ten jest skrótowym zbiorem całości materiału, który obowiązuje na egzamin z Powszechnej historii państwa i prawa dnia 5 czerwca

2. Autorem skryptu do strony 712 jestem ja (Ciulas), pozostałe materiały opracował Szymon (wielkie dzięki)

3. Skrypt jest streszczeniem materiału z książki prof. Maciejewskiego

4. Skrypt zawiera:

- informacje z podręcznika profesora Maciejewskiego, w ramach zakresu materiału na egzamin (5 czerwca)

4. Autorzy nie ponoszą odpowiedzialności za niezaliczone egzaminy osób, które uczyły się tylko z tego skryptu, jednak opanowanie go w całości daje bardzo duże szanse na ocenę pozytywną (sam autor skryptu (Ciulas) będzie się uczył TYLKO z niego)

5. Autorzy nie ponoszą odpowiedzialności za błędy pojawiające się w skrypcie, jednakże zapewniają, że dołożyli wszelkich starań, aby takich błędów tu nie było

6. W skrypcie większy nacisk położony został na ustrój organów (liczby, wybory, itd.), mniejsza uwaga poświęcona została kompetencjom organów, którym zazwyczaj profesor Maciejewski poświęca mało uwagi w pytaniach egzaminacyjnych

7. Autorzy nie ponoszą odpowiedzialności za zmiany dokonane w skrypcie przez osoby trzecie w wyniku jego rozpowszechniania, oryginał skryptu można dostać tylko u autorów :P

8. Błędy merytoryczne prawie w ogóle nie pojawiają się, a jeżeli już to bardzo drobne i mało istotne i wynikają z literówek (wybaczcie :P)

9. Podziękowania za zaliczony egzamin, pochwały, prośby o autograf, ale także błędy i reklamacje zgłaszać pod adres [e-mail] lub na GG: 1995920 :P

10. Miłej zabawy przy nauce i pomyślnego wyniku egzaminu.

Autorzy

CZĘŚĆ I - STAROŻYTNOŚĆ

ROZDZIAŁ I - MONARCHIE DESPOTYCZNE I IMPERIA WSCHODU

§ 2 - Ustrój społeczny despotii

kapłani - najważniejsza pozycja w państwie, grupa zamknięta, dziedziczna, na czele stał arcykapłan, w Egipcie grupa wyższa (ojcowie lub słudzy boży) i niższa (czyści), posiadali ziemie z nadań monarszych, władzę, wiedzę dotyczącą np. irygacji, władcy nadawali kapłanom przywileje,

ludność świecka - urzędnicy, żołnierze, kupcy, rzemieślnicy, chłopi, niewolnicy - a w Mezopotamii: awilum - pełnoprawni obywatele (potomkowie zdobywców, członkowie rodów), muszkenum - warstwa pośrednia (wyzwoleńcy i autochtoni); wardum - niewolnicy,

urzędnicy - druga po kapłanach najważniejsza warstwa, tysiące posad urzędniczych, pierwotnie urzędnikiem można było zostać posiadając jedynie wykształcenie, potem także urodzenie

żołnierze - za zasługi dostawali ziemie i przywileje, w Mezopotamii otrzymywali w dzierżenie ilkum - grunt, dom, ogród i żywy inwentarz, było dziedziczne, niezbywalne, służbę wojskową właściciel wykonywał osobiście, jeśli nie to śmierć

kupcy i rzemieślnicy - nie posiadali praw politycznych w Egipcie, posiadali w Mezopotamii, był to niewielki ułamek ludności

chłopi - najliczniejsza grupa, ponad 90% ludności w Egipcie żyli na ziemie faraona, rzadziej na ziemi świątyni i urzędników, w Mezopotamii panujący oddawali chłopom ziemię w dzierżawę bezpośrednią, chłopi płacili świadczenia w naturze,

niewolnicy - źródła niewoli: jeniectwo, urodzenie, sprzedaż niewypłacalnego dłużnika i rodziny, niewolnik był rzeczą pod względem prawnym, wolność uzyskiwało się przez samowykupienie, za ucieczkę kara śmierci

§ 3 - Ustrój polityczny despotii

I. Monarcha

nazwy - w Egipcie faraon, u Sumerów patesi, w państwie sumeryjsko-akadyjskim i żydowskim najpierw lugal, potem król

teokratyzm władzy - charakter teokratyczny: w Egipcie: faraon był najpierw bogiem, potem synem boga, potem pośrednikiem; w Mezopotamii: najpierw uosobienie Boga, potem tylko wybraniec boga, - upadek znaczenia religijności bo złe rządy, klęski wojenne, upadek państwowości, zamachy stanu

despotyzm władzy - w rękach monarchy władza wyk., ust., sąd. i wojsk., król pełniąc władzę wykonywał świętą wolę boga

II. Administracja centralna i lokalna

zastępca monarchy - był najważniejszą po nim osobą, głównym dostojnikiem państwowym - w Egipcie wezyr; w Mezopotamii nuband; funkcje: zarząd dworu, sprawy państwa (roboty publiczne, skarbowość), najwyższe sądownictwo w im. władcy (Egipt), naczelne dowództwo wojskowe (Mezopotamia)

administracja Egiptu - na czele nom stali nomarchowie, przed zjednoczeniem władcy lokalni, po zjednoczeniu mianowani przez faraona, władza adm., sąd., skarbowa, nadzór zarządu gosp., podlegali im urzędnicy nadzorujący prace publiczne, wynagrodzenie nomarchów to dobra w naturze pochodzące ze świadczeń ludności miejscowej

administracja Mezopotamii - utworzona w wyniku reform Hammurabiego, podział kraju na prowincje z gubernatorami (issaku), te z kolei na okręgi z naczelnikami (pahatu), te na gminy z wójtem (rabianu), urzędnicy ci mianowani przez króla, funkcje adm., polic., sąd.,

administracja w państwie żydowskim - podział na 12 okręgów, po śmierci Salomona w 930 pne rozpad państwa na królestwo judzkie (2 plemiona-Jerozolima) i izraelskie (10 plemion, Samania), władza w poszczególnych okręgach - sędzia

III. Sądownictwo

monarcha - sędzia najwyższy formalnie, faktycznie rozpatrywał tylko sprawy najważniejsze i niektóre odwołania

urzędnicy państwowi - sprawowali władze sąd. ze względu na brak rozdziału pomiędzy władzą sądową a administracyjną:

w Egipcie: wezyr (centralny) i nomarchowie (terytorialni),

w Mezopotamii: w państwie Sumerów: kapłani, miejsca sądu - świątynie; po reformach Hammurabiego: sądy kolegialne, skład tworzyli lokalni urzednicy wyrokujący w obecności asesorów, sprawy najważniejsze: królewscy sędziowie zawodowi

§ 4 - Ustrój polityczny wielkich imperiów

państwo asyryjskie - najstarsze imperium Wschodu (okresy: staroasyryjski XX-XIV w. pne, średnioasyryjski do X, nowoasyryjski do VII), w 559 roku po upadku Asyrii (nastąpił w 608 pne) Cyrus II Wielki rozpoczął imperium perskie, które trwało do śmierci Dariusza III w 331 pne

król Asyrii - uznawał się pana czterech stron świata i potomka boga Assura, w jego rękach wszelka władza, zastępca króla - turtan

polityka Asyrii - podboje, masowe deportacje i terror, gromadzenie bogactw do zaspokajania dworu i armii

administracja Asyrii - powstała pod koniec X pne, podział na prowincje z namiestnikami, w VIII w. podział prowincji na mniejsze jednostki z mianowanymi przez królów urzędnikami na czele, terytoria obejmujące kraje podbite zarządzane były przez dotychczasowych władców, pełniących władzę w imieniu króla

polityka Persji - łagodniejsza eksploatacja ludów podbitych, uznanie pewnych form ich autonomii religijnej i kulturalnej

administracja Persji - stolicą była Suza, w której urzędował król i gwardia nieśmiertelnych z kancelarią monarszą, podział kraju na 20 satrapii z satrapami na czele - dzierżyli wszelką władzę w imieniu króla, podlegali królewskiej i sekretarskiej kontroli

ROZDZIAŁ II - PAŃSTWA-MIASTA - POLIS

§ 1 - Polis grecka

II. ORGANIZACJA POLIS

polis - obejmowała miasto i okręg naokoło, definicja Arystotelesa: połączenie kilku wsi, była społecznym skupiskiem arystokracji, rzemieślników, kupców, rolników i miejscem produkcji i wymiany towarów,tworzącym jednostkę samodzielną

polis spartańska - powstała w XI pne w dolinie rzeki Euratos (Lakonia); podstawy ustroju stworzył król Likurg w VIII pne, w VI pne skupiono wokół sparty zależne od niej polis (rezultat podbojów) i nazwano to symmachią spartańską,

polis ateńska - powstała w VIII pne, półwysep attycki (2500 km²), polis najliczniejsza (300 000 mieszkańców w V pne)

kolonizacja grecka - trwała od połowy VIII do końca VI pne, polis były zmuszone do zakładania osad z dala od domu (kolonii) ze względów klimatycznych, konfliktów i kryzysów ekonomicznych - kolonie uczyniały ludność miejscową ludnością zależną, zanikały więzi polityczno-ustrojowe z metropolią, istniały więzi społeczno-gospodarczo-militarne

III. USTRÓJ SPOŁECZNY

OBYWATELE:

spartiaci - pełnoprawni obywatele Sparty, pełnia praw obywatelskich, równość co do praw i obowiązków wobec państwa, spartiata otrzymywał od państwa ziemię i niewolników, nie mógł odsprzedawać jej ani przekazać w testamencie (mógł rozdzielić pomiędzy synów)

warunki bycia spartiatą - urodzenie w rodzinie spartiackiej, bycie mężczyzną, otrzymanie wychowania, pełnoletność (30 lat), zawarcie małżeństwa w 31 roku życia, służba wojskowa w wieku 20-60, od 7 roku życia wychowanie w obozie wojsk.

Ateny - ustrój społecznmy: 30 rodów tworzonych przez 12 bractw (fratrie), tworzonych przez fyle (plemiona) w liczbie 4

podział na klasy - autor - Tezeusz VIII pne, szlachta (eupatridai) - posiadanie majątku ziemskiego, grupa nieliczna, organizacja rodowa, wykształcenie, monopol władzy i prowadzenie wojen, ucisk chłopów; chłopi (geomoroi) - trudna sytuacja, wyzysk przez szlachtę; rzemieślnicy (demiurgoi)

reforma ekonomiczna Solona - po spisaniu prawa przez Drakona w 621, w latach 594-593, strząśnięcie długów (sejsachteja) - anulowanie długów zaciągniętych pod zastaw gruntów, zwrócenie ziemi utraconej wskutek jej niewykupienia, wykupienie na koszt państwa osób, które popadły w niewolę za długi i jej zniesionie

reforma społeczna Solona - podział obywateli na 4 klasy: I klasa - dochód powyżej 500 miar, II - >300, III - >200, IV - <200, klasa I mogła piastować urzędy najwyższe (archont, skarbnik), II i III urzędy niższe, klasy I-III płaciły podatek i służyły w wojsku

reforma Klejstenesa - 507/506 - zniesienie organizacji rodowej, wprowadzenie terytorialnej, zmiana nazwisk obywateli, obywatelem mogła być osoba pochodząca z legalnego małżeństwa, prawa obywatelskie po 18 roku życia z chwilą wpisania na listę demu, potem przeszkolenie wojskowe jako efeb i dopiero wtedy wpis na listę obywatelską, piastowanie urzędów po 30 roku życia

LUDNOŚĆ ZALEŻNA:

Sparta - podział na periojków - mieszkańcy obrzeż państwa, handlowali i uprawiali rzemiosło, wolni, bez praw politycznych, obowiązek służby wojskowej, prawo posiadania ziemi i swobodnego nią zarządzania; oraz na helotów - niewolników, pochodzili z terytoriów podbitych, brak praw politycznych i cywilnych, byli własnością państwa, dzierżawili ziemię, wolnośc odzyskiwali tylko decyzją państwa

krypteje - wyprawy karne podczas których zabijano część helotów i periojków (aby uniknąć ich buntu)

Ateny - podział na metojków - cudzoziemcy mieszkający na stałe w Attyce lub Atenach, handlowali i upr. rzemiosło, brak praw politycznych i cywilnych, brak prawa do nabywania nieruchomości, obowiązki: wciągnięcie na listę, posiadanie patrona, podatek; wyzwoleńców - zbliżony status do metojków, ich patronem był dawny pan, niewolników - dzielący się na prywatnych i państwowych, źródła niewoli: jeniectwo, urodzenie, niewypłacalność, nabyucie za granicą, niewolnicy prywatni byli własnością pana, rzeczą, panowie nie mogli ich zabić, ale mogli karać cieleśnie

IV. USTRÓJ POLITYCZNY

POLIS ARYSTOKRATYCZNA:

- od VIII pne, w Sparcie do końca istnienia państwa, w Atenach do reform Solona

Król - basileus, na czele państwa, w Sparcie było ich dwóch - władza kolegialna, całość władzy ust., wyk. sąd., wojsk., w czasie wojny prawo życia i śmierci, kontrola w czasie pokoju przez radę starszych i zgromadzenie ludowe, od VII pne: elekcyjność tronu, dożywotniość władzy, ograniczanie czasu władzy i kompetencji: została tylko władza kapłańska i wojsk.

w Sparcie - kontrola króla przez eforów, przysięga króla, towarzystwo eforów w wyprawach wojennych, sąd w postaci drugiego króla eforów i gerentów mógł króla skazać,

w Atenach - król staje się archontem basileus, tylko funkcje religijne i kapłańskie, godność ta dostępna dla całej szlachty

Rada Starszych: w Sparcie - jej funkcje pełniła Geruzja: 2 królów, 28 gerontów, wybór dożywotni przez zgrom. ludowe, warunki: spartiata, 60 lat, przewodnictwo: najpierw królowie, potem eforowie, kompetencje: rozpatrywanie ważnych spraw państwa, sąd w sprawach karnych zagr. karą śmierci, wygnania, pozbawienia czci, projekty uchwał, uchylanie złych uchwał

w Atenach - Aeropag - skład: byli archonci kończący urzędowanie, przewodniczył archont basileus, kompetencje: sądzenie przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, zagr. karą śmierci, administracja państwa, nadzór nad władzą wykonawczą, powoływanie urzędników i archontów, kontrola ich działań

Zgromadzenie Ludowe - w okresie polis arystokratyczniej istniało tylko w Sparcie jako Apella, tworzona przez Spartiatów, zwoływanie i przewodnictwo najpierw zadaniem królów, potem eforów, zebranie co miesiąc, przemawiali królowie, geronci i eforowie, kompetencje (Wielka Retra): przyjmowanie / odrzucanie projektów ustaw bez dyskusji nad nimi, wybór gerontów, eforów, dowódców wojskowych, wychowawców młodzieży, sąd nad urzędnikami, powierzanie któremuś z królów naczelnego dowództwa, głosowanie odbywało się przez wydawanie okrzyków

Urzędnicy: w Sparcie: eforowie, od połowy VIII pne, wyznaczali ich najpierw królowie, potem Apella, warunki: spartiata, 30 lat, kadencja 1 rok, urząd kolegialny - tworzony przez 5 eforów, przewodniczył pierwszy efor, uchwały zapadały większością, kompetencje: kontrola nad życiem i wychowaniem spartiatów, kontrola periojków i helotów, od 730 r. kontrola nad królem w wyprawach wojennych, karanie dowódców oddz. wojsk., nadzór ludności zależnej, polityka zagraniczna, zwoływanie i przewodniczenie Appelli i Geruzji, ograniczone sądownictwo, składanie sprawozdań po upływie kadencji

w Atenach: archonci: polemarchos - funkcje wojskowe, eponymos - sprawy wewnętrzne, przewodniczenie kolegium 9 archontów, basileus - dotychczasowy król, uprawnienia kapłańskie, tesmoheci - powołani w VII pne, sądownictwo i ustawodawstwo, kadencja: najpierw dożywotnio, potem 10 lat, od 683 jednoroczna

TYRANIA:

- od VII pne w większości polis z powodu antagonizmów w arystokracji i walk wewnętrznych, upadła ok. 500 pne

- arystokracja powołała ajsymnetów, aby przeprowadzili reformy i uspokoili bunty, nie udało się to - zamach stanu i tyrania

- faworyzowanie ludu, tępienie arystokracji, przywileje dla ludu, władza oparta na przemocy, jednowładztwie, gwałcie

- tyrania w Atenach - po rządach Solona nastąpiły walki ludności, diakria czyli stronnictwo górali chciało nowego podziału ziem, tyrania Pizystrata 560-527 pne, jednowładztwo i reforma rolna, aby pozyskać chłopów, potem tyrania Hiparcha i Hipiasza do 510 pne

POLIS OLIGARCHICZNA:

- rządy oligarchii od przełomu VII/VI pne - w Atenach od reform Solona (podstawy) - do 560 r. (rządy Pizystrata)

Wielka Rada (bule) - organ najważniejszy polis, 400 członków, po 100 z każdej fyle, warunki: 30 lat, przynależność do klas I-III, kompetencje: rozpatrywanie projektów ustaw,potem niektóre uprawnienia Aeropagu

zgromadzenie obywateli (Ekklezja) - obywatele klas I-IV, 20 lat, kompetencje: decyzje o wojnie i pokoju, przymierza, wybór urzędników, nie posiadali inicjatywy ustawodawczej

archonci - najważniejsi urzędnicy, wybór: Ekklezja wybierała 40 kandydatów, po 10 z fyli, potem losowanie 9 archontów i sekretarza, archonci musieli zasięgać opinii buli w ważnych sprawach, kontrolowała ich Ekklezja,

Aeropag - część jego kompetencji przeszła na radę, mógł zawiesić każdą uchwałę Ekklezji niezgodną z prawem

grupy społeczne - arystokracja ziemiańska (pediakoi), biedni chłopi (diakrioi), chłopi średni i rzemieślnicy (paralioi)

POLIS DEMOKRATYCZNA (ATEŃSKA):

- podstawy utorzył w swoich reformach Klejstenes: zastąpienie 4 fyl plemiennych fylami terytorialnymi, podział polis ateńskiej na miasto, wybrzeże i centrum kraju, każda z części podzielona została na 10 dzielnic (trittrii), fyla terytorialna składała się z trzech dzielnic: po jednej z każdej części polis

- rządy: fyla miała własny samorząd, dzieliła się na demy (gminy) na czele z demarchami wyb. co roku w drodze losowania

- reformy Temistoklesa - dopuszczenie obywateli II klasy do archonatu, ograniczenie uprawnień archontów i Aeropagu, zwiększenie uprawnień ekklezji i buli, losowanie kandydatów na urzędy (z wyjątkiem strategów i urzędników skarbowych)

- rządy Peryklesa - 461-429 - równość głosu na Eklezjach, dostęp do urzędów, równość wobec sądu i podatków, płatność urzędów i stanowisk sędziowskich, udziału w eklezjach, sądach przysięgłych i uczestnictwa w przedstawieniach teatralnych, dostęp do urzędów dla obywateli III klasy, obywatel ateński musiał mieć oboje rodziców obywateli,

- polis ateńska zakończyła żywot z chwilą bitwy pod Cheroneą w 338 r. pne

INSTYTUCJE W POLIS DEMOKRATYCZNEJ:

Ekklezja - zgromadzenie 20 letnich obywateli, zwoływano je raz w miesiącu, potem 40 razy w roku (4 razy w miesiącu - prytanii, w roku prytanii było 10), w razie potrzeby były też zgromadzenia nadzw., raz w miesiącu było zgromadzenie główne - kontrola urzędników, sprawy obronne,

zwoływanie - rada poprzez swych urzędników, kworum 6000 obywateli, obrady na siedząco, przewodniczył wylosowany prytan, potem kolegium dziewięciu, głosowanie jawne (podniesienie rąk), tajne w sprawach personalnych

kompetencje - ustawodawstwo, sprawy administracyjne, sądownictwo, podatki i cła, wybór urzędników i nadzór nad nimi, wybór dowódców wojskowych, sądownictwo w sprawach przestępstw przeciw państwu, przekupstwa mówców itp.

ścieżka ustawodawcza - inicjatywę miał każdy obywatel na pierwszym zgromadzeniu (głosowanie czy zmienić prawo), jeśli chciano prawo zmienić, projekt ustawy opracowywłał wnioskodawca, obrady nad projektem należały do rady, potem dyskusja nad projektem w formie procesu sądowego i głosowanie w specjalnej komisji

skarga - mógł jej dokonać każdy w ciągu roku od uchwalenia danej ustawy, zaskarżona ustawa od razu była zawieszana, rozstrzygał sprawę specjalny sąd przysięgłych, jeśli skarga została uznana, karano autora ustawy i ją unieważn.

ostracyzm - inaczej sąd skorupkowy, raz w roku na zgr. głównym 6tej prytanii, wskazywano osoby zagrażające demokracji, w tajnym głosowaniu na skorupkach glinianych, decydowała większość głosów przy quorum 6000 obywateli, kary: wygnanie na 10, potem 5 lat, bez utraty praw obywatelskich

Rada Pięciuset - główny organ administracji państwowej

skład - 500 osób - po 50 z każdej fyle terytorialnej, pełnopr. obywatele którzy ukończyli 30 lat, kadencja 1 rok (max 2 razy)

wybór - losowanie, po nim dokimazja - badania kwalifikacji kandydata do pełnienia stanowiska buleuty

organizacja - obrady codziennie z wyjątkiem świąd i dni feralnych, podział na 10 wydziałów po 50 członków z 1 fyli, każdy z wydziałów pełnił swe funkcje przez 1 miesiąc

prytani - urzędujący buleuci, okres ich władzy to prytania, codziennie losowano przewodniczącego na 1 dobę, pełnił to przewodnictwo wspólnie z 1/3 prytanów

kompetencje - projekty ustaw, wprowadzanie w życie nowych aktów, nadzór nad urzędnikami, finanse państwa, polityka zagraniczna, decyzje w sprawach armii i floty, rozpoznawanie przestępstw zagrożonych karą grzywny

obsadzanie urzędów - w drodze wyboru, głosowanie jawne na Eklezji lub losowanie z chętnych obywateli, potem dokimazja, wszystkie urzędy oprócz wojskowych kadencyjne (1 rok, max 2 razy), wszystkie urzędy kolegialne (10 członków, po 1 z każdej fyle), odp. przed sądem przysięgłych, wieniec mirtowy na skroniach urzedników (insygnia urzędu)

urzędnicy - pierwotnie najważniejsi byli archonci, potem mieli tylko funkcje kultowe i mały zakres sądownictwa, od V pne na czele urzędników strategowie - urząd kolegialny złożony z 10 osób, do V pne wybierani przez fyle, potem przez Eklezja, wymagano od nich kwalifikacji i posiadania ziemi w Attyce, nie dotyczyła ich zasada kadencyjności, najpierw kompetencje wojskowe, potem polityka zagraniczna, sądownictwo wojskowe i prawo wniosków ustawodawczych do Rady 500 i Ekklezji

V. SĄDOWNICTWO

SĄD PRZYSIĘGŁYCH (HELIAIA):

- wprowadzony przez Solona, 6000 osób, po 600 (500 przysięgłych i 100 z-ców) z każdej fyli terytorialnej, losowani przez archontów, pełnoprawni obywatele >30 lat; od IV pne nie losowano, przysięgłym mógł być dożywotni każdy chętny

- dzieliła się na 10 sekcji (dikasterii), przewodniczył składowi jeden z thesmothetów, sprawy ważniejsze rozstrzygano na obradach 2-3 połączonych sekcji, w procesach publicznych 501 orzekało heliastów, w cywilnych z wartością sporu >1000 drachm orzekało 401 heliastów, poniżej 100 drachm 201 heliotów

- dokonywał też dokimazji urzędników, przyjmowanie ich sprawozdań, ostateczne zatwierdznie ustaw Ekklezji

SĄDY KOLEGIALNE:

Aeropag - od połowy V pne organ tylko sądowy, rozstrzygał o popełnieniu: umyślnego zabójstwa, zranienia z zamiarem pozbawienia życia, trucicielstwa, podpalenia

Sąd efetów - 51 osób, wybieranych spośród >50letnich obywateli, rozstrzygał w: zabójstwach nieumyślnych, czynach wyłączających karalność (obrona konieczna, zabójstwo przypadkowe)

Kolegium Jedenastu - 10 członków losowanych z każdej fyli i pisarz, nadzór nad wykonywaniem kar więzienia, wyroków śmierci, kar cielesnych, sąd nad przestępcami schwytanymi na gorącym uczynku (np. złodziejami)

Kolegium Czterdziestu - sędziowie gminni losowani po 4 z każdej fyli, najpierw sąd objazdowy, od V pne stały, drobne sprawy cywilne z wartością sporu mniejszą niż 10 drachm

SĄDY JEDNOOSOBOWE:

sędziowie rozjemczy - mogli nimi być obywatele >60lat musieli się do tego zgłosić sami pod rygorem utraty praw obywatelskich, dzieleni na rozjemców publicznych (rozpatrywali sprawy niesporne i dochodzone skargami prywatnymi - doprowadzali strony do ugody a jeśli to się nie udało, kierowano sprawę do heliai) i prywatnych (ustalani przez prywatne osoby, nie było odwołania od ich decyzji)

ROZDZIAŁ IV - ŹRÓDŁA PRAWA

§ 1 - Pojęcie źródeł prawa

źródła prawa w znaczeniu materialnym - zespół czynników wpływających na kształtowanie się norm prawnych

w znaczeniu formalnym (fontes iuris oriundi) - formy powstania prawa, czynniki prawotwórcze, które przyczyniły się do jego powstania, trzy formy: zwyczaj, stanowienie, precedens

w znaczeniu poznawczym (fontes iuris cognoscendi) - wszelkie efekty działania prawotwórczego, zachowane do naszych czasów w formie spisów i zbiorów norm prawnych bezpośrednie - to teksty prawne, pośrednie - przekazy o txt prawnych

§ 2 - Prawo monarchii despotycznych i wielkich imperiów Wschodu

I. PRAWO EGIPTU

ustawy faraonów Horemheba i Ramzesa II - II poł. II milenium pne, organizacja armii i administracji

spis prawa sądowego - za panowania faraona Bokhorisa, 40 rulonów

II. PRAWO MEZOPOTAMII

zbiór ustaw z czasów króla Urukaginy - 2360 pne, odtworzone 5 artykułów, dotyczyły prawa karnego

kodeks Ur-Nammu - wydał król Ur 2050 pnme, prolog + kilkadziesiąt artykułów, nie wszystkie da się odczytać

zbiór praw z Esznunny - I połowa XX pne, fragment kodeksu króla Bilamy, 61-62 artykuły

kodeks Lipit Isztara - I połowa XVIII pne, prolog, 38 artykułów, epilog, prawo prywatne i karne

kodeks Hammurabiego - 1792-1750 pne, wyryty na kamiennej stelli z czarnego diorytu, odkryty 1902 w Suzie, przechowuje się go w Luwrze, składał się z prologu, kontekstu (282 §) i epilogu

Cechy tych kodeksów:

- podział na prolog, kontekst (część normatywną) i epilog

- prologi to panegiryki na cześć władcy, hymny epickie, część: teologiczna, historyczna i etyczna

- część normatywna: częściowa systematyka wew., kazuistyka, unormowanie wszystkich dziedzin prawa, klasowość, uzupełnianie prawa zwyczajowego

- epilog to stylizacje literackio-poetyckie podkreślające zasługi twórców kodeksu dla rozwoju prawa i sprawiedliwości i przewidująca kary dla osób kodeksu nieprzestrzegających

III. PRAWO IZRAELA

Stary Testament - 24 księgi podzielone na 3 działy, I dział to Tora (Pentateuch, Prawo Mojżesza) skł. się z 5 ksiąg: Rodzaju, Wyjścia, Powtórzonego Prawa, Kapłańska, Liczb

talmudyzm - okres prawa hebrajskiego w czasie diaspory Żydów - ustne przekazywanie tradycji żydowskiej przez rabinów, potem zebrane w kilku księgach

IV. PRAWO PERSJI

Dariusz I - największy perski prawodawca w latach 522-485 pne, wydał Rozporządzenie o słusznych przepisach, obowiązujące po jego śmierci, inni królowie wydawali drobne ustawy

§ 3 - Prawo państw śródziemnomorskich

I. PRAWO GRECKIE

spis prawa miasta Gortyn - V pne, źródło najstarsze, przepisy prawa prywatnego i karnego

źródła pośrednie: epopeje Homera, prace historiografów, filozofów, dramatopisarzy, mowy sądowe retorów

filozofia Platona - wypracowanie pojęcia sprawiedliwości, stanowiącej główną ideę państwa, prawo to wartość absolutna, utożsamiana ze sprawiedliwością

filozofia Arystotelesa - wypracował pojęcie słuszności jako naturalnej cechy człowieka któremu dano zdolność rozróżniania sprawiedliwości i niesprawiedliwości, podzielił normy na naturalne i stanowione przez prawo

demokracja ateńska - wypracowanie zasad równości praw (isonomia), dostępu do urzędów (isotomia), wolnego słowa (isegoria) i dyskusji publicznej (isegomia)

ROZDZIAŁ V - SYSTEM PRAWA (POZA PRAWEM RZYMSKIM)

§ 1 - Prawo prywatne

I. PRAWO OSOBOWE

zdolność prawna (prawo antyczne) - faceci, pełnoletni, wolni i z pełnią praw obywatelskich

pełne prawa obywatelskie (Ateny) - urodzenie z legalnego małż. obywateli ateńskich i wciągnięcie na listę obywateli - pełnoletność od 18 lat

zdolność do czynności prawnych - ograniczana wiekiem, płcią i zdrowiem, władza opiekuńcza ojca, opiekuna lub prawnego zastępcy: u mężczyzn do pełnoletności, u kobiet całe życie (ojciec>>pełnoletni brat>>mąż), opiekę nad wdową sprawował pełnoletni syn

II. PRAWO RODZINNE

małżeństwo - musiało być zawarte w określonej formie (pisemnej), najpoierw umowa między narzeczonym a ojcem, potem narzeczony uiszczał ojcu narzeczonej wiano, potem zaślubiny

rozwiązanie małżeństwa - śmierć naturalna, cywilna i rozwód, w Atenach o rozwód mogła wystąpić kobieta - decydował o nim archont eponymos

posag - był własnością żony, mąż tylko zarządzał lub użytkował, po śmierci żony posag zwracano opiekunowi lub jej potomstwu, po rozwiązaniu małżeństwa zaś żonie

rodzina - na czele ojciec, duże uprawnienia, władza ojcowka gasła z pełnoletnością syna lub zamążpójściem córki, dopuszczalna była adopcja - w prawie greckim za pomocą aktu inter vivos lub testamentu, a w KH przez samo przyjęcie na wychowanie i utrzymanie

III. PRAWO RZECZOWE

rzeczy - przedmioty materialne lub niewolni, podział na ruchome i nieruchome (właściciel nieruchomości musiał być obyw.)

nabycie własności - pierwotne i pochodne: kupno-sprzedaż, zamiana, darowizna, zastaw

ograniczone prawa rzeczowe - wolności gruntowe (wg KH drogowe, polne i wodne), zastaw (umowny - op. na porozumieniu stron lub wzięty - sądowy) i użytkowanie

IV. PRAWO ZOBOWIĄZAŃ

utwierdzanie umów - zakładnictwo, zastaw, kara umowna, dokument egzekucyjny

umowa kupna-sprzedaży - powinna być zawarta w obecności świadków, w niektórych przypadkach wymóg pisemności

umowa pożyczki - pisemna, wyjątkowo ustna, w Grecji przy świadkach

umowa depozytu - na piśmie i w obecności świadków najem - mógł dotyczyć rzeczy, usług i dzieła

emfiteuza - występowała w Grecji, emfiteuta płacił niewielki czynsz, a głównym dochodem jego były pożytki z gruntów

§ 2 - Prawo karne

przestępstwo - ujmowane było od strony wystąpienia skutku zewnętrznego, wina ma mniejsze znaczenie

kara - najczęściej odwet za wyrządzoną krzywdę, oparta była na zasadzie talionu lub kar odzwierciedlających

zasada talionu - oko za oko..., pochodzi z biblii, stosowana jest w p-stwach przeciw życiu i zdrowiu

kary odzwierciedlające - miały unaocznić rodzaj popełnionego p-stwa (np. ucięcie ręki za uderzenie ojca)

podział p-stw - przeciwko państwu i panującemu, wymiarowi sprawiedliwości, mieniu, moralności, czci

kary: śmierci (spalenie, utopienie, wbicie na pal, włóczenie po polu przez bydło), mutylacyjne (wykłucie oka, ucięcie ręki, ucha, języka), cielesne i hańbiące (chłosta, piętnowanie znakiem niewoli, ogolenie pół głowy, pozbawienie urzędu), na czci (atimia - pozb. praw obywatelskich, wygnanie), majątkowe (konfiskata majątku, zburzenie domu, kary pieniężne)

§ 3 - Prawo procesowe

proces w KH -skargowy, skargi mogły być karne / cywilne, ustne/jawne, dowody: zeznania, ordalia zimn. wody, dokumenty

proces attycki - skargowy, skargi publiczne/prywatne, zdolność procesowa tylko dla obywateli

etapy procesu attyckiego - pozew ustny, prywatny, w obecności 2 świadków, potem skarga do sądu i decyzja władzy, potem dochodzenie wstępne, dowody: ustawy, dokumenty, zeznania, przysięga, potem rozprawa główna (przed heliaią)

rozprawa - wyrok zapadał większością głosów, był ostateczny, kary śmierci i cielesne wykonywało kolegium jedenastu

CZĘŚĆ II - ŚREDNIOWIECZE

ROZDZIAŁ I - PLEMIENNE PAŃSTWA BARBARZYŃSKIE

§ 3 - Ustrój społeczno-gospodarczy

I. USTRÓJ RODOWO-PLEMIENNY I JEGO ROZPAD

ród - podstawowa jednostka organizacji społecznej, obejmował wszystkich pochodzących od jednego przodka (agnatyczny - oparty na krewnych od strony ojce), potem też kognatyczny (ze strony i ojca, i matki), dalszy podział rodu na rodziny na czele z mundium - ojcem rodziny, obejmowały też osoby mieszkające z nimi, z rodu można było zostać wywalonym, wystąpić dobrowolnie i można było do niego wstąpić, rozpad struktury rodowej nastąpił u Germ. w IV, u Słow. w VII

plemię - łączyło się w nie większa liczba rodów, zasada wspólnego pokrewieństwa lub pochodzenia, funkcje polityczno-wojskowe, powstały państwa szczepowe w wyniku tworzenia związków plemiennych

gospodarka - oparta na uprawie roli, hodowli, gospodarka ekstensywna - prymitywny poziom przemienno-pastwiskowy: ziemię uprawiano do wyjałowienia, po czym pasiono na niej cydło, a uprawę przenoszono gdzie indziej - wymagało to dużych terenów - byt nabrał charakteru osiadłego, bo napotykano trudności w takiej gospodarce

wspólnota sąsiedzka / związek gminny - u Germanów marka, u Słowian opole (PL), mir (Ruś), żupa (plemiona łd-słow), grunty i łąki były własnością prywatną, lasy, wody i pastwiska własnością wspólną

społeczeństwo - rozwarstwianie ludności u Germanów V/VI, u Słowian IX: na czele arystokracja rodowa - miała majątek i uznanie ludzi dzięki wojnom, utrzymywała swoje boskie pochodzenie, wolni - pozbawieni znaczenia gosp i polit. w państwie, półwolni - osoby należące do plemienia, które poddało się innemu; niewolni - źródłem było jeniectwo wojenne i urodzenie, można było się wyzwolić, wykorzystywani do uprawy ziemi

II. ROZWÓJ I KATEGORIE WIELKIEJ WŁASNOŚCI ZIEMSKIEJ

frankowie - zajmowali ziemie opuszczone przez cesarstwo, nie potrzebowali stosować się do systemu kwaterunkowego, przejęte grunty rozdzielano poszczególnym rodom

zdobywcy ziem cesarskich - dzieląc ziemię krzywdzili ludność miejscową , własność prywatna była najczęściej drobna lub średnia, własność większa należała tylko do arystokracji rodowej

ziemie w centrum cesarstwa - zajęli te tereny i sprzymierzeńcy i Frankowie, dominowała tu wielka własność ziemaska uprawiana przez kolonów, rzadziej przez niewolników, przeżyła nawet upadek cesarstwa

monarcha - największy właściciel ziemi w państwie, mieli ziemie domeny królewskiej - germanowie: rzymskie domeny cesarskie i fiskalne, nieużytki, pustki, majątki skonfiskowane i ziemie podbite, a książęta ruscy dodatkowo ziemie należące do wspólnot, król dokonywał nadań ziem dla duchownych i możnych świeckichudzielających mu poparcia

duchowni - własność ich rozwinęła się z nadań monarchy i możnowładców świeckich, wolni chłopi oddawali im też ziemię chcąc uiknąć służby wojskowej, kościół posiadał ziemie bardzo rozległe, w związku z tym oddawał je w dzierżawę osobom, które o to poprosiły (za opłatą i z warunkiem odnawiania umowy co 5 lat), nadanie takie nazywano prekarią:

precaria oblata - przenies. prawa własności ziemi na rzecz feudała, przekazywał on ją dawnemu właśc., ale tylko w użytk.

precaria renumeratoria - przekazanie dzierżawcy ziemi przez niego oddanej, do której dołączano z gruntów feudała obszar ziemski leżący odłogiem;

precaria data - nadanie ziemi w użytkowanie bezrolnym, z obowiązkiem płacenia czynszu

feudałowie świeccy - pochodzili z arystokracji rodowej, ziemie mieli z nadań królewskich, będących formą nagrody, potem także z klęsk żywiołowych, wojen, bezprawnych zajęć ziem, mogli obciążać chłopów karami, popierali prekarię, uciskani chłopi przenosili prawa własności ziemi na pana - nastąpił zanik własności chłopskiej

III. WŁADZTWO GRANICZNE. IMMUNITET

władztwo gruntowe - połączenie własności z władzą i jednoczesne wykonywanie przez właścicieli ziemi uprawnień prywatno i publicznoprawnych nad ludnością zamieszkującą ziemie danego właściciela

immunitet - przywilej na rzecz dóbr zimmunizowanych, zwalniający je z powinności wobec monarchy, przyznawany z reguły możnowładcom, zamykał urzędnikom królewskim prawo jurysdykcji na ziemiach nim obdarowanego

immunitet sądowy - oddawał panu sprawowanie na obszarze nim objętym własnego wymiaru sprawiedliwości

immunitet ekonomiczny - zwolnienie ludności zamieszkującej teren nim objęty z opłat, danin i posług na rzecz monarchy, które przejmował pan w formie renty gruntowej, musiał on jednak stworzyć własny aparat skarbowy

immunitet generalny - uchylał od razu całe lub niemal całe uprawnienia monarchy w jednym dokumencie

immunitet częściowy - dotyczył tylko nielicznych, ściśle określonych służebności, świadczeń, spraw i świadczeń sądowych

§ 4 - Ustrój polityczny

I. WIEC

wiec - inaczej concilium, najwyższy organ władzy, brali w nim udział wszyscy wolni zdolni do noszenia broni (ustrój demokracji wojskowej), decydował o najważniejszych sprawach w państwie: wypowiedzenie wojny, pokój, sąd w najważniejszych sprawach, nadawanie praw obywatelskich, wybór króla lub dowódcy wojskowego na czas wojny, wyznaczanie naczelników okręgów administracyjnych, aprobata: potrząsanie włóczniami, dezaprobata: szemranie

czynniki upadku znaczenia wiecu - wzrost uprawnień monarchy, rozwój terytorialny państwa, rozwarstwianie ludnoścui wolnej, zmiana ich zajęć, rozszerzanie zakresu władzy państwowej

zjazd feudalny - przekształcił się w niego wiec w państwach słowiańskich, uczestniczyli tylko możni i panujący, rycerstwo, przedstawiciele miast, zwoływano częściej wiece prowincjonalne niż ogólnokrajowe

II. KRÓL

POWSTANIE WŁADZY PATRYMONIALNEJ - na czele państwa plemiennego stał władca tytułujący się jako król (rex), był to król członków państwa, a nie samego państwa, król wywodził się od zwierzchniego dowódcy wojskowego, symbolem wyboru nowego króla było podniesienie go na tarczy na wiecu w obecności wojskowych

uprawnienia króla - w okresie demokracji wojennej: przewodzenie wiecowi, realizacja jego uchwał i dowództwo wojskowe, kompetencje wzrastały kosztem uprawnień wiecu, rozciągano władzę na każdego mieszkańca państwa, nie tylko na członków plemion

państwo patrymonialne - monarcha uważa swoje państwo za osobistą własność prywatną, stało się ono rzeczą prywatnoprawną, król mógł dysponować państwem jako całością, poszczególnymi jego ziemiami i ludnością

NASTĘPSTWO TRONU - ustaliła się zasada dziedziczności tronu, w miejscach gdzie była elekcja wybierano zazwyczaj najstarszego syna, praw do tronu nie posiadały córki ani synowie którzy wstąpili w stan duchowny, jeśli było kilku równouprawnionych potomków, to np.ielono państwo na dzielnice; potem zaczęto stosować zasadę elekcyjności w obrębie rodu i wyboru następcy przez króla (Ostrogoci), w razie braku potomków tron przechodził na braci monarchy

intronizacja- uroczyste wyniesienie nowego króla na tron, atrybutami były długie włosy i broda

ZAKRES WŁADZY KRÓLEWSKIEJ - bardzo szeroki, faktycznie zależał od wielu czynników (ostatni Merowingowie utracili uprawnienia na rzecz Arnulfingów - dziedzicznie sprawujących urząd majordoma); w zakresie sprawowania władzy germańscy królowie przenieśli na siebie uprawnienia cesarza (ostrogoci-władza delegowana)

ban (bannus) - podstawa władzy monarszej, prawo wydania przez króla rozkazów i karanie za ich nieprzestrzeganie, rozwinął się z niego zakres obowiązków króla - władza wojskowa, najwyższe zwierzchnictwo sądowe, skarbowość, pax regia (pokój królewski)

III. ADMINISTRACJA CENTRALNA

dwór królewski - inaczej palatium, był ośrodkiem zarządu państwa, u franków przenosił się wraz z królem, skład osobowy określał król, ważna była drużyna królewska jako gwardia i zaufanych urzęników, dwór skupiał też duchownych i możnych

zebrania nadworne - inaczej placita, nawiązywały do synodów kościelnych, zwoływał je król w celu omówienia ważnych spraw państwowych, zbierały się najczęściej 2 razy w roku: pierwsze -przeglądy wojskowe; drugie - roztrzygały sprawy aktualne

w Anglii - zebranie możnych nazywano wienagemot, król powoływał członków, skład: król i jego rodzina, abp, bp i opaci, najwyżsy dygnitarze królewscy (eldormani) i możnowładcy (tanowie), zebraniom przewodniczył król

URZĘDNICY NADWORNI:

minister dworu - magister officiorum ,najwyższy urzędnik bez kompetencji wojskowych

kanclerz - questor palatii; minister skarbu, minister majątku królewskiego - comes patrimonii

majordomus - najważniejszy urzędnik w państwie frankońskim, z-ca i główny doradca króla, zarząd państwem w okresie małoletności lub niedołężności króla, wymusili na królu najpierw dożywotniość, potem dziedziczność urzędów, urząd zlikwidowany przez Pepina Małego - utworzył on nowych urzędników:

cześnik (zarządzanie piwnicami i winnicami), marszałek (nadzór nad stajniami), skarbnik (zarząd dochodami i wydatkami), stolnik (nadzór nad funkcjonowaniem dworu), potemutworzono też kancelarię królewską kierowaną przez referendarzy sporządzających pisma i dokumenty królewskie

Anglia - główni urzednicy to komornik (zarządca dworu), stolnik, marszałek, potem też koniuszy

Longobardzi - administracja centralna zorganizowana podobnie jak u Franków

system pałacowo-domenialny - osoby zajmujące się rozmaitymi działaniami zarządu dworu jednocześnie pełniły funkcje państwowe, administracyjne i sądowe - na tym systemie opierało się sprawowanie urzędów dworskich

IV. ADMINISTRACJA LOKALNA

PAŃSTWO OSTROGOTÓW - podzielone na prefektury: Italii i Galii z prefektami pretorianów na czele (upr. adm, skarb, sąd), w ramach prefektur podział na prowincje z namiestnikami oraz okręgi miejskie, w Rawennie odrębna administracja, w Rzymie utrzymano dawną administrację

Senat - znajdował się w Rzymie, organ doradczy króla, członków wybierał król spośród rodów senatorskich

urzędy lokalne - pełniła ludność Rzymska, kontrolowali je hrabiowie wyb. przez króla, hrabiowie (comes Gothorum provinciae na szczeblu prowincji i comes Gothorum civitatis w miastach) dodatkowo dowodzili wojskiem, dux sprawował władzę w prowincjach przygranicznych, a ogólną kontrolę nad wszystkimi urzędnikami sprawował sajon

PAŃSTWO WIZYGOTÓW - rzymski podział na prowincję z wojewodą (dux) na czele, one dzieliły się na gminy z miastami jako ośrodkami i z hrabiami (comes civitatis) na czele, podlegali mu sedzia i tysięczni

PAŃSTWO BURGUNDÓW - podział na okręgi (pagi) na czele z mianowanymi przez króla hrabiami, rzymskie instytucje utrzymane były tylko w miastach, gdzie władza należała do kurii i defensora przez nią wybranego

PAŃSTWO LONGOBARDÓW - województwa (ducatus) z wojewodą na czele (dux); potem namiestnictwa (sculdasia) z namiestnikami, potem dekanie

PAŃSTWO FRANKOŃSKIE - podział na hrabstwa (comitatus) z hrabią (comes) mianowanym przez króla, pełniącym funkcje wojskowe, sąd, adm, skarb, polic; hrabia posiadał również ban; zastępcą hrabiego był wicehrabia; hrabstwa dzieliły się na okręgi (wikariaty w zachodniej., centeny/setnie we wschodniej części państwa), zarządzane przez wikariuszy lub setników, czyli urzędników pomocniczych hrabiego wybieranych najpierw przez lokalne zgromadzenia, potem też z hrabią

ANGLIA - hrabstwa (shires) z eldormanem na czele - najczęściej dawny władca plemienny, z którego terytorium utworzono okręg, mianował go król przy współudziale witanu, szeroka władza; obok nich rządzili też szeryfowie (gereta, reeve) powoływani przez króla, zadanie troski o interesy fiskalne króla, potem pomoc eldormanom, zwłaszcza w wym. sprawiedliwości, wzrost znaczenia; hrabstwa dzielono na setnie (hundred) z setnikami na czele, najpierw wybierani na zgromadzeniach setni, potem przez króla; najniższa jednostka terytorialna to gmina wiejska (tun, vicus) ze starostą (tun-gareta) na czele, dla celów policyjnych tworzono we wsiach dziesiętnice (tithings)

§ 5 - Wymiar sprawiedliwości

w okresie rodowo-plemiennym należał do wiecu - sądownictwo w sprawach głównych, sądy pod gołym niebem, na wzgórzu sądowym pod przewodnictwem thunginusa, sprawy lżejsze rozstrzygali naczelnicy ziem, egzekucja natychmiastowa

monarchia patrymonialna - najwyższą władze sądową miał król, wyrokował w towarzystwie dostojników dworu; w I instancji w sprawach których rozstrzygnięcia odmówiły inne sądy lub z nim zwlekały; w instancji wyższej rozpatrywał odwołania od sądów niższych, miał ius evocandi - czyli przekazania sobie do rozpatrzenia jakąkolwiek sprawę

SĄDY POWSZECHNE:

państwo Wizygotów - na szczeblu prowincji: sędzia (sprawy Rzymian) i tysięcznik (sprawy Wizygotów), po 654 roku tysięcznik rozstrzygał tylko sprawy wojskowe, a w miastach z administracją rzymską sądownictwo sprawował defensor

państwo Ostrogotów - funkcje sądowe w rękach hrabiów, sprawy między ludnością rzymską rozpatrywali lokalni urzędnicy rzymscy (prefekci pretorianów i namiestnicy)

państwo Burgundów - sądownictwo lokalne należało do hrabiego, obejmowała całą ludność i burgundzką i rzymską, spór pomiędzy ludnością rzymską a burgundzką rozstrzygano z pomocą biegłego rzymskiego, sprawy karne rzymian rozstrzygał na podstawie prawa rzymskiego, ich sprawy cywilne oddawał defensorowi, można było odwołać się od wyroku do króla

państwo Longobardów - wojewodowie i niżsi urzędnicy lokalni, sądzący w sprawach drobnych

PAŃSTWO FRANKOŃSKIE:

sądownictwo zwyczajne - sprawowali setni - brali udział wszyscy wolni, wybierali przeowniczącego sedziego (thunginus), on z kolei brał do pomocy siedmiu rachimburgów, którzy proponowali treść wyroku, nabierał on moc prawną po uzyskani u zgody zgromadzonych i ogłoszeniu przez thunginusa, sąd setni zbierał się na roki zwyczajne (3 dni co 6 tygodni) i potoczne (w miarę potrzeby)

hrabia - przejął kometencje sądowe thunginusa w połowie VI wieku, nie stworzył jednego sądu dla całego hrabstwa, na każdą setnię przypadały po dwa zgromadzenia sądowe rocznie, zwiększono roki potoczne,

ANGLIA:

zgromadzenia setni - zbierały się co 4 tygodnie, brali w nim udział właściciele, dostojnicy duchowni, starosta i po 4 Vip-ów z każdej wsi, przewodniczył mu szeryf lub jego z-ca od X wieku, rozpatrywano sprawy karne, cywilne i dokonywano aktów prawnych

zgromadzenie hrabstwa - 2/rok, przewodniczył eldorman potem szeryf, rozstrygano sprawy cywilne (setni karne) - od Xw

ROZDZIAŁ II - JEDNOLITA MONARCHIA FEUDALNA

§ 2 - Ustrój społeczny

I. STOSUNEK LENNY

MODEL KONTYNENTALNY:

feudalizm - pochodzi od „feudum” - lenna; ustrój lenny oznaczał wzajemne powiązania między wasalami, seniorami a królem, opierające się na związkach osobistych (wasalstwie) lub rzeczowych (beneficjum)

wasalstwo - wywodzi się z tradycji germańskiej polegającej na oddawaniu się w opiekę króla/możnych osób bez środków do życia w zamian za opiekę i utrzymanie - samo oddanie się było aktem komendacji, był to stosunek osobisty między dwiema osobami wolnymi (wasalem i seniorem), które zawierały między sobą kontrakt lenny

beneficjum - (z łac. dobrodziejstwo), stosunek rzeczowy, przedmiot lenna, za Merowingów było to tylko nadanie przez króla ziemi w dziedziczną i pełną własność na rzecz feudałów, od Karolingów było to nadanie dożywotnie, następujące nie na własność, ale tylko w użytkowanie

lenno - instytucja która powstała z połączenia się wasalstwa z beneficjum - zawarcie stosunku wasalnego wiązało się od teraz z otrzymaniem ziemi od seniora

hołd lenny - inaczej homagium, zawiązanie stosunku lennego - wasal klękał przed seniorem, składał w jego dłonie swoje ręce i poddawał się jego władzy, senior podnosił go z klęczek i całował w usta

inwestytura - część ceremoniału zawarcia stosunku lennego, wręczenie przez seniora wasalowi przedmiotu symbolizującego nadane lenno (grudka ziemi, pieniążek, berło), co oznaczało oddanie formalnej władzy nad lennem i przekazanie go we wład.

obowiązki wasala - wojskowe: służba wojskowa w wyprawach seniora (do 40 dni w roku), kawalkata (udział w orszaku u boku pana), stróża (służba garnizonowa na zamku); doradcze: udział wasala w sądownictwie i admin. pana na obszarze całej jego seniorii; finansowe: jednorazowe opłaty uiszczane w pewnych sytuacjach: odnowienia lenna, ślub córki lub siostry seniora, wykupienie seniora z niewoli, sfinansowanie jego udziału w krucjacie

obowiązki seniora - zapewnienie wasalowi nadania przedmiotu lenna, ochrona i opieka i sprawowanie nad nim sądownict.

felonia - niewywiązywanie się ze świadczeń stosunku lennego, wasal poddawał się wtedy sądowi panów na dworze seniora, który mógł skazać go na utratę lenna, seniorowi zaś groziło rozwiązanie stosunku lennego

czas trwania stosunku lennego - pierwotnie dożywotnio, gasł w momencie śmierci jednej ze stron, w połowie IX w. ustalono zasadę dziedziczności lenna: wpierw dziedziczył tylko syn wasala, potem też jego bracia i krewni w linii bocznej, z czasem dopuszczono do tego kobiety, czas na nadanie opróżnionego lenna wynosił rok i 1 dzień od śmierci wasala

alienacja lenna - wasal nie mógł jej dokonywać bez zgody seniora (jeśli się zgodził, pobierał dodatkowo opłatę wartości 1/5 lenna) do połowy XIII w. , potem upadło to, bo szlachta stała się stanem zamkniętym

przedmiot lenna - początkowo ziemia, potem urzędy i związane z nimi dochody, regalia i renty pieniężne

własność lenna - pierwotnie miała formę własności podzielonej: na jednej ziemi istniały 2 rodzaje własności: bezpośrednia / zwierzchnia / dominium directum: należąca do seniora; i użytkowa / podległa / dominium utile: należąca do wasala; potem własność lenna przekształciła się z podzielonej w pełną (alodialną)

hierarchia lenna - na szczycie król (suzeren), pełny zwierzchnik lenny; potem panowie - bezpośredni wasale króla - książęta, biskupi, margrabiowie, hrabiowie; potem, wasale panów - markizowie i baronowie; itp. itd.; na samym dole znajdowali się rycerze tarczowi

hierarchia lenna typu frankońskiego i longobardzkiego - longobardzki wymagał tylko przysięgi, nie przewidywał złożenia hołdu lennego; proklamował równość praw spadkowych każdego z synów, system frankoński zaś opierał się na zasadzie niepodzielności lenn i dziedziczenia ich na zasadzie primogenitury

MODEL ANGIELSKI:

- król zatrzymywał sobie 1/7 gruntów ornych; król żądał przysięgi od wszystkich mieszkańców państwa

- ograniczenie hierarchii lennej do dwóch stopni: baronowie lub panowie - bezpośredni wasalowie króla (I); wasale pośredni (II); stan rycerski był otwarty, obowiązywała zasada majoratu

- zasada: wasal mojego wasala jest moim wasalem; lenna nie były związane z wasalami na szczeblu administracji lokalnej

- utrzymano pospolite ruszenie wszystkich wolnych na wezwanie króla; od Henryka II stosowano podatek tarczowy

MODEL SYCYLIJSKI:

- od XI w. latyfundia stały się lennami normandzkimi, potem lennami rodzimych feudałów

- lenna dzielono na stopnia pierwszego: quaternati, in demanio, in capite - nadawane przez króla; stopnia wtórego:in servitio, nadawane przez feudałów niższym wasalom; przedmiotem lenna mogła być tylko nieruchomość

- zwierzchnim właścicielem wszystkich lenn był król; dzidziczenie lenn dozwolone za opłatą nowego wasala (relevium)

II. STOSUNEK PODDAŃCZY

źródła poddaństwa - wzór rzymskiego kolonaty, prekaria, komendacje chłopów wolnych feudałom, rozwój wielkiej własności, władztwo graniczne i immunitet, ograniczenie swobody przesiedlania się chłopów itd.

renta feudalna - przeksztaciły się w nią świadczenia chłopów na rzecz panów, uiszczano ją w formie naturalnej (danina), odrobkowej (pańszczyzna) i pieniężnej (czynsz)

nabycie poddaństwa - przez urodzenie z obojga poddanych, lub tylko z matki poddanej, albo osób, które utraciły wolność w wyniku jakiejś czynności prawnej, także osób zamieszkałych więcej niż 1 rok i 1 dzień na wsi

poddaństwo osobiste - poddani związani z osobą pana, nie mogli go samowolnie opuścić, o powinnościach chłopa decydował pan, swiadczenia: danina poddańcza (tallia) mająca charakter podatku bezpośredniego i pańszczyzna (corvada), coroczne pogłówne w naturze lub gotówce, ograniczenia prawne: zgoda pana na małżeństwo uzyskiwana za opłatą, zasada odumarszczyzby - wszystkie rzerczy chłopa po jego śmierci przypadały panu itd.

poddaństwo gruntowe - lżejsze, osoby poddane były związane z panem stosunkiem zależności rzeczowej a nie osobistej, poddany gruntowy mógł opuścić ziemię - stawał się wtedy wolny, pan nie mógł odebrać mu ziemi

poddaństwo na Rusi Kijowskiej - zanik chłopów wolnych (smerdów) na rzecz chłopów poddanych (krestjanie), umowa poddaństwa między chłopami a bojarem zwana była riadem, lub zawierano umowę o oddanie się w opiekę bojara lub cerkwi

riadowicze - poddani, którzy zawarli umowę (riad) - w ich skład wchodzili: zakupi - zadłużeni u bojarów; odpracowaywali dług wobec pana wraz z osetkami na jego gospodarstwie; zadusznicy - wyzwoleńcy obdarzeni wolnością w testamencie; puszczennicy - wyzwoleni za życia pana; izgoje - osoby, które wykupiły się z niewoli, ale nie miały środków do życia

III. POCZĄTKI SPOŁECZEŃSTWA STANOWEGO

stan - grupa społeczna posiadająca odrębne prawa, niekiedy również przywileje

duchowieństwo - wyodrębnili się najwcześniej, wykształcił się z racji pełnionej funkcji, stan niedziedziczny - bo celibat, formalnie dostepny dla wszystkich, posiadłości kościelne pochodziły z nadań monarchy, rzadziej feudałów

rycerstwo (szlachta) - złożona geneza, ekskluzywn ą grupę wśród rycerstwa tworzyli możnowładcy, byli grupą zamkniętą, mieli majątek z nadań monarszych, drużynnicy do stanu rycerskiego wchodzili przez osadzenie na ziemi z tytułu prawa lennego lub rycerskiego, od XII w. formą wejścia było pasowanie na rycerza, po utracie lenna dana osoba nie należała już do szlachty, a ten kto nabył tę ziemię, wchodził do szlachty, w XIII wieku zniesiono tęz asadę

mieszczaństwo - wykształciło się w wyniku powstawania miast, wchodziło się do tego stanu poprzez urodzenie, nabycie obywatelstwa lub mieszkanie w mieście przez co najmniej rok i 1 dzień

czynniki miastotwórcze: urbanistyczny - w granicach imperium rzymskiego, w obecnie zasiedlanych byłych miejscowościach rzymskich; administracyjno-kościelny - miast otworzyło się wokół zamków i dworów a także siedzib biskupich i klasztorów; geograficzny - powstawanie miast na głównych szlakach handlowych; społeczno-gospodarcze - ze względu na uprawę ziem

miasta - pojawiły się w nich zawody pozawiejskie - rzemieślnicy i kupcy; było pierwotnie miejscem na terenie ufortyfikowanego grodu, potem było tworem dość podobnych osad kupieckich, rybackich, rzemieślniczych; pierwotnie każde miasto miało swego pana, a ludność miasta była poddana

powstanie miasta - pojawienie się zbiorowości, wytworzenie się gospodarki towarowo-pieniężnej, zmiany przestrzenne

ruch komunalny - forma emancypacji mieszczaństwa, sprzysiężenie mieszczan w celu alki z panami miast, doprowadziła do uzyskania przez miasta przywilejów samorządowych i osobowości prawnej: posiadanie własnego sądownictwa i administracji, murów obronnych, herbu itd.

chłopstwo - dzielili się na chłopów poddanych i wolnych; status poddanych omówiony jest wyżej, status wolnych zależał od odrębnych regulacji w poszczególnych państwach

IV. NIEWOLNICTWO

źródła niewolnictwa - jeniectwo wojenne i pirackie, urodzenie z rodziców niewolników lub jednego z nich niewolnego, niewola za karę za małżeństwo z niewolnikiem bez zgody pana, ucieczka w czasie odpracowywania długów

niewolnik - traktowany przez prawo jako rzecz nieruchoma (osadzeni na ziemi pana) lub ruchoma, za jego czyny odpowiedzialność ponosił pan, kradzież lub zabójstwo niewolnika miało rangę równą przestępstwu na zwierzęciu, za zgodą pana mogli wstąpić do duchowieństwa lub w małżeństwo, czy też występować jako świadek w sądzie, potem zezwolono im na dokonywanie drobnych czynności prawnych

gaśnięcie niewoli - wskutek manumissio: per denarium - na ziemiach grmańskich - pan wytrącał monetę z ręki niewolnika w obecności monarchy, który wręczał niewolnikowi poświadczenie wolności, tkai wyzwoleniec miał pełnię praw i był wolny; per carta - tradycja rzymska, dokument wręczany był niewolnikowi przez pana; wyzwoleniec taki był półwolny; półwolni byli też wyzwoleńcy wobecności biskupa, kleru i ludu

§ 3 - Ustrój polityczny

I. IDEE UNIWERSALNE: CEZAROPAPIZM

CESARZ WSCHODNIORZYMSKI (BIZANTYJSKI):

Bizancjum - inaczej imperium Romajów, istniało 395-1453, na czele stał cesarz z tytułem basileus (od VII w.)

cesarz bizantyjski - władca absolutny, źródło prawa, najwyższy sędzia, zwierzchnik administracji, wódz naczelny, namiestnik Boga na ziemi z tytułem „trzynastego apostoła”,

władza cesarza - uniwersalna i impernialna, obejmowała cały świat i wszystkich chrześcijan, podlegali mu wszyscy władcy, cesarz był głową Kościoła, podlegało mu pięciu patriarchów kościoła chrześcijańskiego, cesarza wybierali: wojsko, Senat i lud, rządził w teorii dopóki Bóg nie odebrał mu delegacji do rządzenia, w praktyce upadał wraz z przewrotem pałacowym

CESARZ FRANKOŃSKI (KAROLIŃSKI):

pierwszy był Karol Wielki, przyjął koronę cesarską z rąk papieża Leona III w 800 roku; jego tytuł Konstantynopol uznał w 812 roku

koronacja - dokonywał jej papież, miała charakter namaszczenia, dzięki temu królowie tytułowali się władcami z bożej łaski - władza powierzana im była przez Boga

funkcje cesarza jako zwierzchnika kościoła - mianował dostojników kościelnych, czuwał nad moralnością duchownych, walczył z pogaństwem, organizował akcje misyjne, ograniczało go tylko prawo boskie - gdyby je złamał, poczułby negatywne konsekwencje prawa oporu - Kościół miał prawo obłożenia niewygodnego cesarza ekskomuniką - klątwą kościelną - pozbawiającą go władzy i wyłączającą go z chrześcijan

CESARZ NIEMIECKI:

Otton I w 962 roku przyjął z rąk papieża Jana XII koronę csarską, związał ją do 1806 roku z I Rzeszą, od tej pory niemieccy królowie tytułowali się cesarzami, a ich państwo było cesarstwem

uniwersalizm ottoński - później nazwany cesarskim uniwersalizmem niemieckim - prezentowali go Otton I, II i III; dążąc do podporządkowania sobie całego świata chrześcijańskiego: cesarz miał być symbolem jedności europejskiej, władcą wielu krajów i ludów, sukcesorem imperium rzymskiego, mieli wizję państwa ogólnoświatowego; rządził w sprawach świeckich i duchownych, a w sprawach duchownych jego pomocnikiem był papież

uniwersalizm późniejszy - następcy Ottona III dążyli do wzmocnienia Rzeszy kosztem innych państw, powodowało to prowadzenie wojen sąsiedzkich, zdobywali kolejne ziemie

władza cesarska - cesarstwo uznawano za cesarstwo rzymskie i chrześcijańskie, potem też za święte cesarstwo rzymskie, cesarz zaś był panem świata, władza jego pochodziła od Boga - skoro 1 Bóg, to i jeden cesarz, jedno państwo boże; tezę tę uzasadniano uznając cesarstwo za schedę po imperium rzymskim, która musi być nasladowana i kontynuowana, cesarz był jedynym źródłem prawa i sprawiedliwości, władza ta obejmowała wszystkich ludzi, uniwersalizm cesarski zanikł w XIVw.

PAPOCEZARYZM (PAPALIZM):

reformy kościelne - zapoczątkowane w klasztorze w Cluny w X w.: usunięto symonię (sprzedaż urzędów); nikolaizm (nieprzestrzeganie celibatu) i nepotyzm (krewni na urzędach); potem w 1059 r. wprowadzono zasadę wyboru papieża spośród zamkniętego grona kandydatów (wcześniej wybierał kler i lud rzymski)

papalizm (papocezaryzm) - doktryna głosząca uniwersalną władzę papieża, papież Grzegorz VII wydał Dictatus papae - uznał się za jedynego namiestnika Boga na ziemi, władcą wszystkich ludzi, dysponentem władzy cesarskiej i królewskiej, sędzią najwyższym, upadek tej doktryny datuje się na XIV wiek (niewola awiniońska i wielka schizma zachodnia)

spór o inwestyturę - spór kościoła z cesarstwem o sposób obsadzania urzędów kościelnych (nie chcieli tam ludzi świeckich i protestowali przeciwko formie nadawania tych urzędów), spór zakończył się konkordatem wormackim (pomiędzy Henrykiem V a Kalikstem II w 1122 roku); dokonano podziału inwestytury na kościelną (biskupów wybierały kolegia kanoników w drodze wyborów kanonicznych) i świecką (cesarz dokonywał nadania nowowybranemu biskupowi uposażenia biskupiego)

hierokracja - doktryna głoszona przez papiestwo w XIII w. - papież był źródłem wszystkich władz państwowych, cesarz zaś administrował państwem tylko z woli łaski apostolskiej

II. WŁADZA CESARSKA I KRÓLEWSKA:

ZAKRES WŁADZY:

władza królewska - państwo nadal było monarchią patrymonialną, król miał władzę ust., wyk., sąd. , wojsk., czuwał nad pokojem królewskim, władza królewska miała silne podstawy finansowe (oprócz Rzeszy)

przysięga wiernopoddańcza - władca wymagał przysięgi wierności od ludności, stosowano tę procedurę w państwie frankońskim od 789, a w normandzkiej Angli od czasów Wilhelma Zdobywcy

NASTĘPSTWO TRONU:

państwo francuskie - zasada dziedziczności i podział państwa między synów, potem tron w zasadzie elekcyjny

państwo niemieckie - po wymarciu Karolingów tron niemiecki stał się elekcyjny - wybierali najpierw możnowładcy świeccy i duchowni; w X w. elekcja połączona była z desygnacją za życia następcy, a nawet jego wyborem; przyjęto zasadę: prawo do tronu przysługuje synowi tronu, a wyboru dokonuje się w obrębie rodu królewskiego

państwo angielskie - początkowo starcie elekcyjności w obrębie rodu z dziedzicznością; po śmierci W. Zdobywcy realizowano elekcyjność w obrębie rodu, po 1154 roku dziedziczne rządy dynastii Plantagenetów

Portugalia - tron dziedziczny od samego początku, po śmierci Ferdynanda I w 1383 rozpoczą się okres interregnum, potem od 1385 zapoczątkowano dynastię Avis-Baja

Sycylia - początkowo elekcyjność w obrębie rodu królewskiego, od 1189 dziedziczność

Szwecja - przez cały okres średniowiecza tron elekcyjny - kandydaturę elekta rozpatrywano najpierw na wiecach dzielnicowych, potem na wiecu ogólnopaństwowym pod Uppsalą, potem król składał przysięgę i dokonywał objazdu kraju (droga Eryka)

Norwegia - od początku króla wybierało najważniejsze zgromadzenie w państwie - Øyrating; od 1163 uchwała o dziedziczności na zasadzie primogenitury, nie weszła w życie, w 1260 roku uznano ostatecznie tę zasadę

Dania - pierwotnie tron elekcyjny, o następstwie decydował wiec, trzymano się z reguły jednego rodu, od 1170 roku tron dziedziczny, od 1250 ponownie elekcyjny

Ruś Kijowska - nastepstwo tronu przechodziło na najstarszego syna, od Jarka Mądrego rozdrobnienie państwa (1054)

OGRANICZENIA WŁADZY KRÓLEWSKIEJ NA RZECZ MOŻNOWŁADZTWA - PRZYWILEJE:

państwo francuskie - za Ludwika Pobożnego władza królewska osłabiona, uprzywilejowanie możnych poprzez układy lub kapitularzy (ustaw króla), za Karola Łysego feudałowie mogli być pozbawieni urzędu tylko wyrokiem sądowym; mogli udzielać instrukcji władcy, wprowadzono dziedziczność urządu hrabiego

państwo niemieckie - wyrazem osłabienia pozycji cesarza było powstanie księstw terytorialnych w 1180 roku, osłabienie było na rzecz władców księstw terytorialnych: monarcha zrzekł się ius spolii (prawa dziedziczenia rzeczy ruchomych po zmarłych biskupach i opatach) i większości regaliów, potem przywileje Fryderyka II - zrzeczenie się uprawnień sąd. i skarb.

państwo angielskie - pierwsza karta swobód Henryka I z 1100 roku: ustępstwa fiskalne na rzecz możnych, Stefan I ponadto zagwarantował wolność majątków kościelnych,

Wielka Karta Wolności (magna charta libertatum): wydana przez Jana bez Ziemi w 1215, skład: wstęp, kontekst z 63 artykułami i eschatokół (zakończenie); postanowienia: powołano Walną Radę Królestwa - w jej skład wchodzili bezpośredni lennicy króla, wyrażała zgodę na ściąganie tarczowego i innych danin lennych; kontrola zobowiązań króla należała do komisji 25 baronów - w razie nadużyć ludność państwa występowała przeciwko władcy; potwierdzono przywileje kościoła i miast, zatwierdzono wiele przywilejów dla rycerstwa i dziedziców lenn; ustalono nietykalność osobistą i majątkową ludzi wolnych, spory hrabiów i baronów rozstrzygał sąd równych itd., postanowienia Wielkiej Karty Wolności obejmowały wyłącznie ludność wolną

Szwecja - Magna Charta wydana została tutaj w 1319 roku, podczas elekcji Magnusa Erikssona - tron szwedzki miał być elekcyjny, niektóre decyzje króla wymagały zgody zgromadzenia przedstawicieli stanów, zapewnioono wolnym niuetykalność osobistą i majątkową ludzi wolnych; ustanowiono Radę Królestwa (nie mogli do niej wchodzić cudzoziemcy)

Węgry - Złota Bulla Andrzeja II z 1222 = zabezpieczenie interesów magnatów i serwientów; zwoływanie zgromadzenia ogólnego w Białogrodzie przez króla, ograniczone uprawnienia cudzoziemców co do piastowania urzędów i posiadania nieruchomości; zakaz kumulowania urzedów w jednym ręku, zakaz pogarszania monety przez króla, prawo oporu wobec króla dla możnych; Złota Bulla Beli IV z 1267 - wprowadziła podział na szlachtę (serwientów) i magnatów (baronów), których stali się klientami - stosunek feudalny od tej pory zwał się familiaritis

Dania - przywilej króla Eryka z 1282: zwoływanie co roku parlamentu, przestrzeganie zasady nietykalności, ograniczenie dawania podwód, budowa dworów i młynów dla króla, podatki od chłopów miały być ściągane tylko raz w roku

III. ADMINISTRACJA CENTRALNA

ZGROMADZENIA NADWORNE:

państwo francuskie - utrzymały się zgromadzenia nadworne, kompetencje raczej bez większych zmian

państwo niemieckie - organem centralnym był zjazd nadworny (Hoftag) - zwoływany przez króla, udział brali bezpośredni wasale i inni, od 1180 również książęta terytorialni, decydowano o najważniejszych sprawach państwa; poza tym wokół króla działała rada nadworna (Hofrat) - jego najbliższy organ doradczy

państwo angielskie - dwór królewski był głównym ośrodkiem zarządu państwa; działała rada królewska - tworzona przedz urzędników nadwornych; oraz kuria królewska - licząca do 30 wasali bezpośrednich, w miejsce witanu, posiadała głos doradczy i była sądem panów; podzieliła się na Radę Wielką (Magnum Consilium) - zbier. się 3 razy w roku, bezpośredni wasale króla, tylko głos doradczy; oraz na Radę Ściślejszą (Consilium Ordinum) - urzędnicy najwyzsi i wasale aktualnie przebywający w otoczeniu króla - działania administracyjne; Exchequer - w XII wieku wyodrębnił się z kurii, był najwyższym organem skarbowym, posiadał sądowe uprawnienia fiskalne; dzielił się na urząd niższy (skarbiec) i wyższy (izba obrachunkowa i sąd skarbowy)

Portugalia - Rada Królewska - od XIII w., skład: abp, bp, ważniejsi przeorzy, przywódcy szlachty, mistrzowie zakonów rycerskich - funkcje doradcze i sądowe

Sycylia - Rada Baronów - forma zgromadzenia nadwornego, niekiedy obradowała wraz z przedstawicielami rycerstwa

Szwecja, Norwegia, Dania - Rady Królewskie powstały w XIII w, członków wyznaczał król spośród urzędnik. i możnych

Węgry - Rada Królewska pod koniec XIII w., 2 bp, 2 baronów i kilku delegatów szlachty wybranych przez Sejm, król tylko formalnie jej przewodniczył, mieli zbierać sę co 3 miesiące

Ruś Kijowska - książę radził się i członków drużyny i wielmożów, brak stałej instytucji

URZĘDNICY NADWORNI:

państwo francuskie - seneszal (stolnik)- na miejsce majordoma, główne funkcje dworskie, wzmocnienie pozycji kanclerza i palatyna, cały szereg niższych urzędów

państwo niemieckie - administracja dcentralna jak we Francji, potem urzędy nadworne były dziedzicznymi lennami

państwo angielskie - wielki justycjariusz - najważniejszy urząd nadworny, od casów W. Zdobywcy, zastępca, główny doradca króla i pierwszy pomocnik w sprawach sądowych i skarbowych, zazwyczaj urząd ten pełnił duchowny, w XIII w. zlikwidowano ten urząd, kompetencje przeniesiono na kanclerza, potem wzrosła pozycja marszałka i skarbnika

Sycylia - też wielki justycjariusz (administracja i sądownictwo karne), pozostałe urzędy nadworne jak we Francji, potem utworzono komorę książęcą jako organ finansowy z logotetą na czele, a w jej miejsce za Rogera II dohana de secretis - egzekwował daniny

Portugalia - majordom, kanclerz, naczelny dowódca armii - wszystkie powstały na początku XIII w.

Szwecja - marszałek, kanclerz, drost (sprawy sądowe i nadzór nad urzędnikami), wykształcili się w XIII wieku

Węgry - palatyn - główny urząd, inaczej nadworny żupan, faktyczny z-ca króla, reszta urzedów jak w administracji karolińskiej, potem zreorganizowano administrację na wzór francuski (Bela III pod koniec XIII w.)

Norwegia - najważniejszy był kanclerz, po 1300 kanclerz przewodniczył Radzie Królewskiej

Dania - stolnik (drost), koniuszy, cześnik i komornik, wykształciły się w XII wieku

Ruś Kijowska - najważniejszy był ciwun dworski, po nim koniuszy, stolnik, klucznik itp.

IV. ADMINISTRACJA LOKALNA

państwo francuskie - hrabstwo z hrabią na czele, potem podział na v-cehrabstwa z v-cehrabią na czele, na terenach przygranicznych tworzono marchie - awarską ,bretońską, duńską, friulską i hiszpańską, z margrabiami na czele mianowanymi przez monarchę i ze zwiększonymi kompet. wojskowymi; w części wschodniej państwa, na terenach podbitych tworzono księstwa / województwa (ducatus) z mianowanymi przez króla wojewodami (dux, Herzog); ponadto działali wysłannicy królewscy (missi dominici) dla kontroli administracji lokalnej, w tym celu kraj podzielono na okręgi inspekcyjne (missatica), dla każdego powołano inspektora świeckiego i duchownego na okres roku; kompetencje insp.: odbieranie przysiąg wierności, sprawdzanie stanu prawnego beneficjów nadawanych przez króla, sądownictwo w przydzielonych im sprawach, kontrola wykonywania służby wojskowej

państwo niemieckie - księstwa szczepowe - saskie, bawarskie, frankońskie, szwabskie i lotaryńskie; na czele dziedziczni książęta, KS zlikwidowano po 1180 roku, utworzono wtedy księstwa terytorialne; Otton I wprowadził urząd palatyna dla pilnowania interesów króla w księstwach; landgraf - inny urząd kontroli królewskiej - zarząd dobrami królewskimi, egzekucja prawa; księstwa dzielono na hrabstwa (Gau, Grafschalten) i marchie (Markgrafschaften) z hrabiami i margrabiami na czele

państwo angielskie - utrzymany podział na hrabstwa i setnie, ta sama hierarchia urzedów lokalnych

Portugalia - podział na ziemie (torras) i terytoria (territórios), zarządzał nimi miejscowy feudał lub bezpośredni zarządca Korony - nazywano ich tenente

Sycylia - podział na Sycylię i Kalabrię z wyższymi justyciariuszami na czele, jednostka niższa to prowincja (było ich 10) z justycjariuszem zwykłym na czele - sprawował sądownictwo, rewidował przywileje królewskie, podlegali mu komornicy; potem pojawiły się nowe prowincjonalne urzędy konetabla, magistra kapitana (dow. wojsk.), magistra komornika (adm., sąd.); pod koniec wieku XII z magistra kapitana wykształcił się magister justycjariusz kontrolujący justycjariuszy zwykłych; za Wilhelma II nowy podział państwa: okręgi zamiast prowincji - finansami zarządzał komornik, sądownictwo sprawował justycjariusz, w 1240 roku ustanowiono secreti / magistri procuratores - zastąpili komorników, najniższym urzędem lokalnym był bajulus - we wsiach i miastach zajmował się sprawami adm. sąd. i skarb.;

Szwecja - najpierw podział na obszary plemienne: kraina Gotów dzieliła się na dzielnice: wsch i zach, te z kolei na okręgi (härad); kraina Swaewów na trzy dzielnice, potem pięć, potem jeszcze więcej; dzielnice na okręgi (hundre), od XIII w. w obu krainach dzielnice podzielono na kasztelanie (slottslän); na wszystkich szczeblach władza naczelna należała do wiecu z langmanem jako przewodniczącym

Węgry - podział na prowincje z naczelnikami - w ramach prowincji wyodrębniono jednostkę podstaawową - komitaty z żupanami (komes, ispan) na czlezarządzał majątkiem króla, ściągał podatki, z-ca króla w sądownictwie i dowodzenie oddziałami wojskowymi szlachty, mianowany przez króla

Siedmiogród - ustrój odpowiadał niemieckim marchiom, władza należała tu do wojewody, utworzono tu autonomiczny teren dla osadników niemieckich z Saksonii, którzy zorganizowani byli w universitas Saxonum (wspólnotę terytorialną)z hrabią na czele, pełniącym funkcje reprezentanta monarchy;

Dania - podział na 3 dzielnice, władza naczelna była tam w rękach wiecu ziemskiego (landstingu) i namiestnika; dzielnice dzieliły się na okręgi (syssel) - ale tylko w Jutladii, najmniejszą jednostką teryt. była wieś (herred) - interesy króla reprezentował tam włodarz (bryde) zbierający podatki, władza naczelna w rękach wiecu

§ 4 - Wymiar sprawiedliwości

państwo francuskie - główny sąd powszechny to sąd hrabiego - orzekał jednak przy udziale stałych ławników (scabini) ustanawianych przez niego samego lub wysłanników królewskich, w każdym posiedzeniu brało udział 7 ławników - proponowali wyrok, mocy prawnej nabierał po milczącej zgodzie uczestników zgromadzenia, wolni w zgromadzeniach sądowych brali udział w rokach głównych - 2 -3 razy w roku; roki mniejsze odb. się pod przewodnictwem setnika lub wikariusza co 14 dni, udział obowiązkowy tylko dla ławników, sąd gorącego prawa - musieli uczestniczyć ci wolni, którzy słyszeli wołanie poszkodowanego; sąd królewski: od schyłku VIII przewodniczył mu palatyn, w Ix stał się samodzielnym sądem palatyna; król odtąd rozstrzygał sprawy wagi największej, reszta dla palatyna, sąd królewski rozpatrywał formalni wszystkie sprawy, faktycznie sprawy możnych zagr. karą śmierci

państwo niemieckie - do XIII w. sądownictwo z państwa karolińskiego, król był najwyższym zwierzchnikem sąd., przewodniczył sądowi nadwornemu z siedzibą ruchomą, który zanikł w XV w., w terytoriach działały sądy nadworne książąt; sądy wyższe rozst. najważniejsze sprawy karne i cywilne (o wolność i własność); sądy niższe - sprawy mniej ważne

państwo angielskie - tak jak dawniej, reforma dopiero za czasów monarchii stanowej

Portugalia - najwyższe sądownictwo - król i Rada Królewska, na dworze ponadto wym. spr. sprawowali nadsędziowie (sobrejuizes) i ich zastępcy (ouvidores), w terenie wyrokowali corregedores

Sycylia - sądow. należało do justycjariuszy nadwornych i lokalnych oraz komorników, w miastach sądzili stratedzy (catepani)

Dania - sądownictwo w rękach wieców; z prudentes na czele, rozpadało się ono na sądy herredstingów i landstingów, w Jutlandi instancją pośrednią były sysseltingi

Szwecja - podobnie jak Dania

Norwegia - langtingowie, z sędzią królewskiem jako przewodniczącym (lagmann); sądy niższe - sysselmani

Węgry - z-ca sądowy króla to palatyn, nadworny żupan (nádorispán), w terenie sądownictwo sprawowali żupani w imieniu króla

państwo ruskie - na szczeblu centralnym w ręku księcia - sądził osobiście i w otoczeniu bojarów, albo przez z-cę - ciwuna dworskiego, sądownictwo lokalne władca sprawował przez urzędników; dla spraw specjalnych delegował wirników

ROZDZIAŁ III - ROZDROBNIONA MONARCHIA FEUDALNA

§ 3 - Ustrój polityczny

I. WŁADZA KRÓLEWSKA

FRANCJA:

król Franków (rex) i książę Franków (dux) - król panował na całym teryorium państwa, dux w granicach własnej domeny

przywileje - spadkobiercy władców frankońskich, sakra królewska dawała im tytuł Dei gratia (z łaski Boga), koronowano ich w katedrze w Reims, niezależni od papieża i cesarza

uprawnienia rexa- najwyższe zwierzchnictwo lenne (faktycznie tylko w stosunku do wasali bezpośrednich), utrzymywanie pokoju w państwie, najwyższa władza wojsk. i sąd, wykonywanie obowiązków głowy państwa, polityka zagraniczna

uprawnienia duxa - wykonywali władzę w ramach domeny prywatnej, nie uznawali zwierzchności lennej nad sobą

wojny prywatne - sposób pozasądowego rozstrzygania sporów (również lennych), zakazane w 1258 przez Ludwika IX

pokój boży (pax Dei) - wprowadzony w XI w., brał pod ochronę prawa osoby nie prowadzącej wojen (duchowni, oracze)

rozejm boży (treuga Dei) - zabraniał wszczynania i prowadzenia wojen w dni uroczyste i od środy rano do pon. wieczór

następstwo tronu - od II połowy IX w. przeważała elekcyjność, , od Hugona Kapeta zasada desygnacji - wybór następcy za życia króla, od Filipa II Augusta tron stał się dziedziczny, obejmowany był na zasadzie primogenitury - najstarszy syn + jego potmstwo, jeśli władca małoletni, ustanawiano regenta

KONFEDERACJA RZESZY NIEMIECKIEJ:

koronacja na króla Niemiec- najpierw w Akwizgranie, od XIV wieku we Frankfurcie nad Menem, przeprowadzał prymas

koronacja na cesarza - dokonywana przez papieża w Rzymie

uprawnienia króla niemieckiego na terenie Rzeszy - reprezentowanie państwa na zewnątrz, najwyższe zwierzchnictwo lenne, inicjatywa ustawodawcza, do 1663 zwoływanie sejmu Rzeszy, zatwierdzanie ustaw na nim uchwalonych, legitymacja dzieci nieślubnych, moratorium na długi (to wszystko było iura cesarea reservata)

iura comitialia - pozostałe uprawnienia króla, wykonywanie wspólnie z Sejmem Rzeszy

iura cesarea limitata - uprawnienia króla wykonywane wespół z elektorami, wystawiającymi listy zgody

kapitulacje wyborcze - zaprzysięgane przez nowo wybranych króli od 1519 roku, zawierały ramy polityki panowania

Złota Bulla - ustawa Karola IV, regulowała wybór króla - wybierało 7 elektorów (w tym 3 duchownych): król czeski, margrabia brandenburski, książę saski, palatyn Renu i abp Moguncji, Trewiru i Kolonii, od 1623 władca Bawarii, od 1692 władca Hanoweru (czyli łącznie 9), od 1777 łącznie 8

bezkrólewie - władza w rękach dwóch wikariuszy cesarstwa: palatyn Renu dla obsz. pr. frank., książe saski dla prawa sask.

HISZPANIA:

władza królewska - oparta na autorytecie wodza z szerokimi uprawnieniami - naczelne dow. wojskowe, zwierzchność lenna, najwyższy sąd i administracja kraju, w małych państewkach władcy mieli prawa przyrodzone (seňorio natural)

RUŚ KIJOWSKA:

władza - należała do książąt dzielnicowych i wielkiego księcia

książęta dzielnicowi - polityka zagraniczna, najwyższa władza sąd. wojsk. adm., większe znaczenie od wielkiego księcia

typy zakresu władzy książęcej - jedynowładztwo, współrządy z bojarami, wykonywanie funkcji wojskowych

księstwa ruskie - na czele wlk książę włodzimierski od 1240, tronem dysponował chan, nadawał jarłyk na sprawowanie władzy w tronie, upoważniający księcia do dowództwa wojskowego, stos., dyplomatycnzych z Ordą, ściągania podatków i ograniczonej polityki zagranicznej

następstwo tronu - na zasadzie senioratu (od 1054) - państwo podzielono na 5 dzielnic: najstarszy syn władał Kijowem i Nowogrodem, pozostali kolejno: Czernichowem, Perejesławem, Włodzimierzem Wołyńskim i Smoleńskim

senior kijowski - miał władzę wielkoksiążęcą i zwierzchnictwo nad seniorami

dziedziczność poszczególnych dzielnic - uchwalona w 1097 na zjeździe w Lubeczu

II. ADMINISTRACJA CENTRALNA

ZGROMADZENIA NADWORNE:

Francja - ośrodek zarządu państwa to dwór królewski - król + dygnitarze koronni, obok niej kuria królewska - wybierana przez władcę, i walna rada - powoływana przez króla w najważniejszych sprawach jako organ doradczy, potem z kurii wyłoniły się: Ścisła Rada Królewska, Izba Obrachunkowa i Parlament (organ sądowniczy)

Niemcy - zjazd nadworny, rada nadworna z cesarzem lub prezydentem na czele, zajmowała się: lennami Rzeszy, cesarskimi prawami zastrzeżonymi, przywilejami i sprawami karnymi przeciwko książętom

Hiszpania - rady przyboczne przy monarchach i kurie królewskie

Ruś Kijowska - w każdym księstwie dzielnicowym istniały rady, nie były one stałe, zwoływane dla określenia kierunku polityki zagranicznej, zwoływano też wiece - uchwalano na nich jednomyślnie istotne sprawy księstwa

URZĘDNICY NADWORNI:

Francja - wielcy dygnitarze korony - mianowani dożywotnio przez króla, najważniejsza pozycja wśród nich: wielki seneszal - naczelnik królewskich sił zbrojnych, zwierzchnik urzędów lokalnych, z-ca króla, urząd zlikw. w 1191, kanclerz - przowadzenie kancelarii + kompetencje cywilne seneszala, zlikwidowany w 1227, odtworzony w 1315, poza tym: konetabl (sprawy wojskowe), cześnik, miecznik, koniuszy

Niemcy - Kancelaria Rzeszy - z arcykanclerzem na czele (abp moguncki) i z-cą - protonotariuszem, ochmistrz dworu - załatwianie mniej ważnych spraw państwa, palatyn dworu - z-ca króla w sądownictwie, nadawał prawa i przywileje za zgodą władcy, mianował notariuszy, poza tym: podkomorzy, koniuszy, marszałek dworski

Hiszpania - KRÓLESTWO LEONU: majordom - najwyższy urzędnik, zajm. się funkcjonowaniem dworu królewskiego, alferez - dowódca przybocznej drużyny króla, ARAGON: majordom, szambelan - urzędy prywatne, kanclerz, maestre racional - urzędy publiczne

Ruś Kijowska - urzędy tak jak w jednolitej monarchii feudalnej, zastrzeżone jednak TYLKO DLA BOJARÓW

III. ADMINISTRACJA TERYTORIALNA

Francja - prewot lub bajul (płd. Francja) - podlegał im obszar zwany okręgiem prewotalnym, sprawowali funkcje - administr., skarbowe, wojskowe i sądowe, prewoci pochodzili z niższych warstw; baliwowie - zwierzchnicy prewotów (od 1190), każdemu baliwowi podl. kilka okręgów prewotalnych - na płd Francji baliw = seneszal, okrąg prewotalny = seneszalia, w Paryżu - funkcje baliwa pełnił prewot, podlegali mu niżsi prewoci, baliwów mianował król dożywotnio

Rzesza - centralna adm. dworska = stolnik, podkomorzy, cześnik, marszałek, potem ochmistrz dworu (XII/XIV w) i kancelaria z kanclerzem na czele, państwo podzielono na obwody (6, od 1512 aż 10), w każdym obwodzie Kreistag (sejmik), wybierał władzę wykonawczą: starostę i 4 radców, państwa terytorialne: podział na okręgi, na czele z amtmanami mianowanymi przez władcę

Aragon - pełnomocnicy (procuradores reales) w Aragornie i Katalonii; delegaci (gerenti vices) w Walencji i Majorce, Aragon podz. na honores i municipios (na czele sędzia lub alkad), municipia łączyły się w juntas (związki); Katalonia podz. na 10 veguerti z veguerami i batlle'ami na czele, potem z kolegium urzędników lokalnych, ciało doradcze - Consell (20 osób), Kastylia - podział na5 jednostek

Ruś Kijowska - szereg księstw z wielkimi książętami na czele, ujezdy (małe księstwa terytorialne lub ich części) podz. na wołosti, stany itp. zarząd - namiestnicy mianow. przez księcia spośród bojarów i wiernych sług na max 3 lata, kompetencje: sprawy adm i sąd, w mniejszych jednostkach zarządzali wołostiele

§ 4 - Sądownictwo

FRANCJA:

SĄDOWN. KRÓLEWSKIE: sądy prewotalne - podlegali wszyscy oprócz mieszczan z miast komunalnych i konsularnych i osób podl. bezpośrednio sądowi królewskiemu; baliwowie - orzekali w I inst. w sprawach naruszających interes króla i w wypadku odmowy rozpatrzenia sprawy przez prewota, jako inst. odwoławcza w apelacjach od wyroków prewotów i sądów senioralnych; Parlament - najwyższa instancja od XIII w.

SĄDOWN. SENIORALNE: w rękach feudałów, sądy senioralne - sprawy wynikające z kontraktów lennych i rozstrz. w ramach sąd. powszechnego

RZESZA:

sąd nadworny - najwyższy sąd cesarski, sędzia nadworny przewodniczącym składu, pochodz. szlacheckie, urzedował codziennie bez niedziel i świąt, przy sądzie kancelaria, sąd ten rozp. sprawy nie zastrzeżone dla sąd. powsz., zanikł w 1456; Sąd Kameralny - król najw. sędzią, zastępował sędzia kameralny, w składzie również radcy nadworni, przy sądzie kancelaria, rozpatrywał sprawy z całej Rzeszy napływające pośr. lub bezpośr. pod koniec XV w. przekształcony w Sąd Kameralny Rzeszy

sądy pokoju ziemskiego - rozstrzyg. sprawy o naruszenie pokojów ziemskich

femy - wolne sądy w Westfalii z hrabią na czele, rozp. sprawy należące do kompetencji mających bannus królewski i sprawy, których inne sądy nie chciały rozstrzygnąć

sądy ziemskie niższe - rozpatrywały tylko sprawy chłopów zagrożone karą śmierci lub dotyczące ziemi

sądy ziemskie wyższe - sądy cywilne dla szlachty, w skłądzie osoby pochodzenia szlacheckiego

sąd nadworny księcia - najwyższa terytorialna instancja sądowa, sprawy karne szlachty + apelacje od sądów wyższych

KSIĘSTWA RUSKIE:

wymiar sprawiedliwości - w rękach książąt dzielnicowych i upoważnionych organów centralnych

sądownictwo lokalne - wołostiele i namiestnicy przy współudziale miejscowej ludności

ROZDZIAŁ IV - MONARCHIA STANOWA

§ 1 - Ustrój społeczny. Struktury stanowe

I. DUCHOWIEŃSTWO

duch. wyższe katolickie - arcybiskupowie, biskupowie, opaci, przeorzy, członkowie kapituł i kolegiat; niższe - prezbiterzy

duch. wyższe prawosławne - arcybiskupowie, władycy, archimandryci, klirosi; niższe - popi

podział z racji ślubów i święceń - na diecezjalno-świeckie i klasztorno-zakonne

cechy - stan otwarty, w kościele katolickim raczej celibat, w prawosławnym tylko zakonnicy byli bezżenni

przywileje - prawo kanoniczne, własne sądownictwo (privilegium fori), zwolnienie z danin i służebności (privilegium immunitas), wyłączne prawo do korzystania z beneficjów kościelnych, nie mieli obowiązku służby wojskowej

II. STAN SZLACHECKI

PODZIAŁ WEWNĘTRZNY:

sposoby wejścia do stanu - nobilitacja, sprawowanie urzedu uprawniającego do szlachectwa, urodzenie z ojca szlachcica

podziały - szlachta rodowa, urzędnicza, szlachta dworska (na dworze królewskim) i prowincjon. (w majątkach ziemskich)

SZLACHTA WYŻSZA (bezpośredni wasalowie króla):

Francja -wasalowie korony (książęta, baronowie i hrabiowie), trudnili się turniejami, polowaniami i wojną

Rzesza - książęta (243 rody) - na szczycie książęta elektorzy - prawa: wybór króla, osobne kolegium w Sejmie Rzeszy, najwyższe sądownictwo, regalia monarsze, godność elektorska dziedziczna - primogenitura, niepodzielność terytoriów elektorskich, książęta Rzeszy - władcy teryt. z prawem zasiadania w Sejmie jako wiryliści (1 księstwo = 1 głos), panowie Rzeszy - reprezentowani w Sejmie Rzeszy, 6 głosów kurialnych

Anglia - baronowie - więksi (maiores) i mniejsi (minores), po powstaniu parlamentu nazywano baronów lordami/parami

Hiszpania - ricos hombres - z dawnej arystokracji plem. i urzedników, mieli przywileje (łaski henrykowskie w Kastylii)

Skandynawia - szlachta wyższa nastawiona raczej negatywnie do króla

Rosja - książęta służebni - dawni władcy dzielnicowi, po utracie niezależności przeszli na służbę do wielkiego księcia; bojarzy - wielmożowie wywodzący się ze starszyzny rodowo-plemiennej (ziemscy) lub z urzędników książęcych (książęcy), potem obie warstwy zlały się w jedną

SZLACHTA NIŻSZA (pośredni wasale króla):

Francja - małe znaczenie, zeszli do roli szlachty prowincjonalnej

Rzesza - szlachta krajowa - zależna od władców, stacjonowała w swoich lennach, wolne rycerstwo - rycerze posiadający bezpośredniość cesarską, niepodlegający innym panom feudalnym, około 1500 osób, ministeriałowie - od X w., wywodzili się z niewolników, którym nadawane były funkcje wasali

Anglia - rycerstwo - stan otwarty, od 1290 roku swoboda sprzedaży lenn (Edward I)

Portugalia - cavaleiros - rycerze-posiadacze ziemscy, wywodzili się z napływu nowej szlachty, awansu społecznego itp.

Hiszpania - hidalgowie - posiadali własność ziemską, caballeros villanos - wywodzili się z miasta, majątek mieli na wsi

Szwecja - rycerstwo wyw. się z drużyny i wolnej ludności chłopskiej płacącej daniny na rzecz króla, daniny te można było zamienić na obowiązek służby wojskowej, zwolnienie od niej to frälse

Dania - rycerstwo ukształtowało się w XIII w., około 250 rodów, wyw. się z drużynników, urzędników i bogatych chłopów

Węgry - wywodzili się z serwientów - drużynników królewskich i wolnych, którzy wzbogacili się na wyprawach łupieżczych, służyli w zamian za opiekę i pomoc królewską, przywileje (Złota Bulla): zwolnienie z podatków, sądownictwo chłopskie, nietykalność, swobodne rozporządzanie majątkiem własnym, wybieranie sędziów w komitatach (od 1232)

Rosja - dzieci bojarskie - potomkowie członków dawnych drużyn książęcych, dostali się pod bezpośrednią zależność wielkiego księcia, obowiązkiem była służba wojskowa; dworianie - wyw. się z sług dworskichza służbę dostali część dochodów książęcych i ziemię w użytkowanie (pomiestiję)

PRZYWILEJE:

cechy - szlachta miała własne prawo lenne i ziemskie, odrębne sądownictwo, w niektórych państwach rezerwacja wyższych dygnitarstw świeckich i duchownych

zróżnicowanie w prawie - nietykalność osobista, majątkowa, nie dotyczyły ich kary hańbiące i tortury, zakazy małżeństw z nieszlachtą, upośledzenie prawne dzieci z takich związków

różnice szlachty - herby, tytuły, styl życia, kodeksy obyczajowe, ordery, ubiory, bronie

III. STAN MIESZCZAŃSKI

ORGANIZACJA SPOŁECZNA:

podział majątkowy - patrycjat - najbogatsi kupcy i rzemieślnicy, bankierzy, członkowie władz miejskich, decyzje o osadzie urzedów i polityce miasta; pospólstwo - drobni kupcy, rzemieślnicy, czeladnicy, ograniczony wpływ na władzę miejską; plebs - pozostali - służba najemna, włóczędzy, żebracy, pracownicy dniówkowi, bez wpływu na sprawy miasta

podział prawny - obywatele - obywatelstwo dziedziczne lub nabyte, piastowali urzędy, posiadali nieruchomości, prowadzili handel, mogli warzyć piwo itd., mieszkańcy - wywodzili się z napływającej do miasta ludności wiejskiej

ORGANIZACJA GOSPODARCZA. GILDIE I CECHY

gildia - zawodowa organizacja kupców miejskich, ze starszym (Olderman) i 4 asesorami (wardensami) na czele, tworzyli oni zarząd gildii, który wraz z wybieralną radą zarządzał jej sprawami i majątkiem

hanza - związek gildii poszczególnych miast w celu wzajemnej współpracy - największa była Hanza Niemiecka

Hanza Niemiecka - siedziba w Lubece, dzieliła się na kantory - placówki zagraniczne kupców z państw pozaniemieckich (Bergen, Nowogród, Brugia, Londyn, Gdańsk), faktorie - podlegały kantorom, utworzyły się 4 grupy miast: westfalska (Kolonia), saska (Brunszwik), wendyjska (Lubeka), prusko-inflancka (Gdańsk)

cechy - zrzeszały rzemieślników wykonujących w mieście ten sam zawód lub pokrewną specjalizację, organizacja przymusowa i zamknięta, należeli mistrzowie, czeladnicy i uczniowie, nauka trwała od 4 do 6 lat, po nauce było się czeladnikiem, aby zostać mistrzem trzeba było wykonać majstersztyk i zdobyć doświadczenie

organizacja cechów - na czele cechu stało kilku starszych cechowych, kierujących jego sprawami i zarządzających jego majątkiem, mieli też uprawnienia sądowe

IV. STAN CHŁOPSKI

podział - poddani (osobiści i gruntowi); wolni (czynszownicy, wolni posiadacze), podlegali wszyscy prawu dworskiemu

Francja - poddaństwo stopniowo zanika w XIV wieku od 1315 r. chłopi uwalniali się z poddaństwa - stawali się dzierżawcami ziemi płacącymi stały czynsz

Rzesza - masowe uwalnianie chłopów z poddaństwa za opłatą, od XV wieku jednak powrót do poddaństwa

Anglia - poddaństwo zanikło po powstaniu Wata Tylera, chłopstwo oczynszowano i dano im wolność za wykupem, copyholders - chłopi-dzierżawcy wieczysci, którzy otrzymali ziemię w dzierżawę od feudałow, płacili rentę pieniężną z tytułu dzierżawy; freeholders - byli właścicielami ziemi, opłaty symboliczne, brali udział w wyborach do Parlamentu

Hiszpania - mayorzgo - system dziedziczenia całego gospodarstwa przez najstarszego syna

Portugalia - foreiros - chłopi uprawiający ziemię na podstawie kontraktu dzierżawy; herdadores - posiadający własną ziemię w obrębie gminy, zazwyczaj sami nią zarządzali

Szwecja- wolni chłopi (bönder) zarządzali większością gruntów, reszta chłopstwa to dzierżawcy (landbor), półwolni (brytar) i niewolni (trälar)

Dania - większość chłopów wolna, podział: wolni posiadacze (selvejerne), dzierżawcy (faeste), rataje (landbo), zagrodnicy (gaardsaeder), komornicy (innaesmaend), czeladź (svende)

Rosja - wspólna nazwa dla chłopów - krestjan, podział: chłopi książęcy (czornyje ludi/czarnososzni) - mieli działki ziemi i swobodnie nimi dysponowali; chłopi prywatni - byli poddanymi, wyodrębniły się wśród nich warstwy: starożilcy i nowoprichodcy, ustalono 26 listopada dniem wychodu chłopa z wsi (tolerancja +- tydzień), wychód chłopów zakazany w XVI wieku

§ 3 - Ustrój miast

I. WŁOCHY

OKRES KONSULARNY (koniec XI w. - koniec XII w.):

aregnum / concio - ogólne zebranie obywateli posiadających pełnię praw polit., decydowało o kierunkach polityki miasta

Rada Wielka (consilium generale) - do 500 obywateli, wyparła concio, kadencja pół roku

Rada Ścisła (consilium minus) - wybierana z grona Rady Wielkiej, organ ścisłej władzy miejskiej

konsul - pojawił się w końcu XI w., władza wykonawcza w mieście, wybór przez elektorów lub poprzedników, pobierali wynagrodzenie (feudum), musieli składać sprawozdanie po końcu kadencji, mogli być wybrani ponownie

konsulat - kolegialny organ, 2-21 członków, kadencja rok, rzadziej 2 lata

OKRES PODESTY:

podesta - urząd władzy konsularnej, jednoosobowy, władza wykonawcza - warunki: 30 lat, stan rycerski, zamieszkanie w promieniu 50 mil, odpowiednie wykształcenie, nie mogli sprowadzać rodzin do miasta i prowadzić interesów, kadencja: rok lub pół roku, stałe wynagrodzenie, po upływie kadencji sprawozdanie

kompetencje podesty - władza adm., wojsk., sąd., ściąganie podatków, utrzymywanie pokoju publicznego

OKRES CECHOWY:

cechy - powstawały od XII w., na czele starsi cechowi (kapitanowie, konsulowie, pierwsi), w obrębie cechów skupiał się lud miejski,służył w oddziałach piechoty (pedites) lub kawalerii (cavalieri)

gmina właściwa - wyodrębniła się w połowie XII wieku, nazwy: komuna podesty / wielka, stary zarząd miasta

gmina ludowa - podesta = kapitan ludu, Rada Wielka = Rada Starszych, Rada Mniejsza = Rada Tajna, zgromadzenie ogólne = Rada Ludowa

SIGNORIE:

signor / pan miasta - podeści i konsulowie byli wybierani na dłużej i mieli coraz szersze kompetencje, w końcu uzyskiwali tytuł panów miast - zachowano stare komunalne instytucje, bez większego wpływu na politykę miasta

REPUBLIKI MIEJSKIE (Florencja - republiki mieszczańskie):

władza - podesta, Rada Wielka (300 osób) i Rada Mniejsza (90 osób) - stan rzeczy utrzymał się do 1250 r.

warstwy społeczne - patrycjat (poplo grosso), pospólstwo (popolo medio), plebs (popolo magro)

władza po 1250 - w rękach ludu, mieszczaństwo podizelone na 20 kompanii z chorążym na czele, nadzór nad całocią - kapitan ludu, a przy jego boku rada złożona z 12 starszych

władza po 1294 - wg „Zarządzenia Sprawiedliwości” - naczelna władza w rękach Rady 21-osobowej (przedstawiciele cechów) - władza wyk i wojsk. - chorąży sprawiedliwości

REPUBLIKI MIEJSKIE (Wenecja, Genua - Republiki arystokratyczne):

WENECJA:

Wielka Rada - naczelna władza w mieście, wybierana corocznie, 480 osób, członkostwo dziedziczne, ustawodawstwo, uchwalanie podatków, nadawanie godności, przyjmowanie do prawa miejskiego, decyzje o wojnie i pokoju, nazwiska rodów członkowskich wpisywano do złotej księgi

doża - władza wykonawcza, formalny naczelnik Wenecji, wybier. przez kolegium elektorów (z Rady, >30 lat), elekcja 9-stopniowa, doża zaprzysięgał kapitulacje określające jego uprawnienia, był kontrolowany przez Rade Mniejszą i Rade Dziesięciu

Senat - wykształcił sięz Rady Mniejszej, około 300 członków, sprawy polityki zagranicznej, kościelne, finansowe, urzędowe

Rada Dziesięciu - wybierana przez Wielką Radę, od połowy XIV wieku, przeciwdziałanie zamachom na republikę, sądownictwo w sprawach zastrzeżonych dla rady dziesięciu, kompetencje ograniczone w XVI wieku

Najjaśniejsza Signoria Wenecji - organ reprezentujący państwo, skł się z doży i 6-osobowej Tajnej Rady (po 1 przedstawicielu z każdej dzielnicy), kadencja rok, czuwała nad wykonaniem uchwał RW i Senatu, najwyższe sądow. itp.

GENUA:

ustrój - władza naczelna w rękach zgromadzenia generalnego obywateli, władza wykonawcza najpierw 4 konsulowie, od 1257 roku również kapitan ludu, od 1309 roku zm. nazwę na dożę,

ustrój w XVI wieku - na czele państwa doża z 2-letnią kadencją, obok niego Senat (12 gubernatorów), Rada Wielka (400 os. - wybór losowy spośród najlepszych rodów), Rada Mniejsza (funkcje kontrolnę, wybierała ją Rada Wielka)

II. FRANCJA

miasta prewotalne - w środkowej Francji, prewot - wł. adm., wymiar sprawiedliwości, z-cą był mer i 12 przysięgłych

miasta komunalne - na północy, głowny organ władzy - ogólne zebranie obywateli (ustaw. + wybór władz miejskich), ławnicy + mer (władza adm. i sąd., ławników od 24 do 100, mer wybierany spośród ławników), mer (naczelnik administracji, dowódca milicji i przewodniczący sądu)

miasta konsularne - na południu - Parlament - ogólne zebranie obywateli, naczelny organ władzy, uprawnienia ustawodawcze, wyparty przez Wielką Radę, konsulowie - władza wyk. i sąd., organ kolegialny, 2-24 osoby, od XII wieku w ich miejscu podesta

III. NIEMCY

miasta cesarskie - zakłądane przez cesarza i mu podlegaly, (Norymberga, Ulm, Frankfurt nad Menem) itp.

miasta krajowe - zakładane przez władców terytorialnych i feudałów świeckich, (Wiedeń, Drezno)

miasta biskupie - zakładane przez biskupów diecezjalnych

wójt/sołtys - najwyższy organ władzy w mieście (okres przedsamorządowy, główne sądownictwo w ograniczonym zakresie

rada miejska - najwyższy organ władzy w okresie samorządowym, składała się z rajców wybieranych corocznie, liczba nie byłastała, wybierali mieszczanie z pełnią praw obywatelskich, kompetencje: ustawodawstwo miejskie, zatwierdz. statutów cechowych, utrzymanie bezpieczeństwa, sądownictwo w sprawach handlowych i porządkowych

burmistrz - w niektórych miastach na czele władzy, wybierani corocznie przez obywateli lub radę spośród swego grona

ława - organ sądowniczy, składała się z sołtysa-sędziego jako przewodniczącego i ławników

system filialny powstawania miast - wykształcono miasta macierzyste w oparciu o których ustrój i prawo lokowano nowe miasta - miasta-córki / miasta filialne

IV. ANGLIA

przywileje (karty) - wydawane miastom, zawierały prawo wybierania własnych urzedników przez miasta (burmistrz i rada 12-24 osobowa), miasto wyjmowano spod sądownictwa hrabiów i setni, przyznawano mu prawo stworzenia własnego wymiaru sprawiedliwości, mogło też wydawać własne rozporządzenia

charter of incorporation - przywilej nadający miastu osobowość prawną (od XIV/XV wieku) - zawierał prawa do statusu korporacji, własnej pieczęci, wydawania rozporządzeń i nabywania ziemi

§ 4 - Ustrój polityczny

I. KONSTRUKCJA KORONY KRÓLESTWA

Korona Królestwa (Corona Regni) - pojęcie powstałe w Anglii w XII wieku, prawno-ustrojowy wyraz monarchii stanowej, charakter państwa zmienił się z prywatno- na publicznoprawne, korona została związana z państwem jako całością, państwo było rzeczą publicznoprawną (res publica)

II. WŁADZA KRÓLEWSKA

ZAKRES WŁADZY:

Francja - władzę królewską określili legiści, urzędnicy szlacheccy i mieszczańscy, znawcy prawa rzymskiego, monarcha był najwyższym zwierzchnikiem lennym, źródłem sprawiedliwości i suwerenności władzy

Anglia - władza królewska na podstawie „Wielkiej Karty Wolności” - królowie stracili na znaczeniu na rzecz Parlamentu, monarcha miał prawo wydawania stautów, dowództwo wojskowe, politykę zagraniczną, mianowanie + odwoływanie urzęd.

Rzesza - przepisy Złotej Buli z 1356 r., od 1539 zaprzysięgano kapitulacje wyborcze (warunki przestrzegane przez króla)

Hiszpania i Portugalia - utrzymanie władzy królewskiej

Dania - określono zakres władzy królewskiej w Kalundborgu w 1360 roku (Landfreden) - król obiecał poddanym stare prawa i przywileje: zwoływanie Danehofu raz w roku, nietykalność, odwołania od wyroków sądów królewskich, poddani przyrzekli w 11 artykułach przestrzegać prawa itp., od 1250 (tron elekcyjny) zaczęto królom narzucać haandfaestning

Rosja - od Iwana IV książęta tytułowali się carami, a władzę swoją określali jako samodzierżawie (wszelka władza państwowa + ius vitae ac necis nad poddanymi), kompetencje: polityka zagraniczna, obsadzanie urzędów, zwoływanie soborów ziemskich i kontrola ich działalności, od 17 wieku władza królewska była ograniczana

NASTĘPSTWO TRONU:

Francja - system agnatyczny bez kobiet do 1420 roku, od około 1422 teoria statutowa - dziedzicem korony z mocy prawa mógł być tylko najstarszy syn zmarłego władcy, prawa tego nie można było się zrzec ani zmienić, w razie niepełnoletności regencję sprawowała osoba wyznaczona

Anglia - system primogenitury, od 1301 roku następca miał tytuł księcia Walii, w razie niepełnoletności regencję sprawowała rada regencyjna lub królowa-matka, potem regenta wyznaczał Parlament

Hiszpania i Portugalia - system primogenitury w Kastylii i Portugalii, potem też w Aragonie

Dania - tron elekcyjny od 1250 roku, wybierał Danehof, spośród męskiego potomstwa króla

Szwecja - tron elekcyjny przez cały okres średniowiecza; Norwegia - tron dziedziczny przez cały okres średniowiecza

Rosja - najpierw sukcesja tronu przez syna (lub córki jeśli brak syna), ostatecznie wybierał car, od 1598 roku cara wybierał Sobór Ziemski, od 1613 roku wybierano cara w obrębie dynastii Romanowów

III. ADMINISTRACJA CENTRALNA

RADA KRÓLEWSKA:

Francja -Rada Królewska - od XIII wieku, organ kolegialny, skład ustalony na stałe w XVI w., kompetencje: polityka zagraniczna, administracja państwem, sprawy finansowe, wykonanie sądownictwa (kasacja i ewokacja) - od 1497 roku kompetencje przekazano Wielkiej Radzie; Izba Obrachunkowa - kontrola rachunków urzedników prowincjonalnych, administracji królewskiej, sąd skarbowy i wydawanie rozporządzeń

Anglia - Rada Ścisła - skład określał król, kompetencje adm., ustawod. (ordonanse), sądownicze (później jej odebrane)

Rzesza - Rząd Rzeszy - cesarz jako przewodniczący + 20 członków, od Karola V 22, siedziba - Norymberga, kompetencje: wszystkie sprawy wewnętrzne i zagraniczne, wymagana większość głosów

Hiszpania - w Kastylii Rada Monarsza, w Aragonie: Generalitat w Katalonii (przedstawiciele 3 stanów), Diputacio del Reino w Aragonie (8 członków - po 2 z każdego stanu), Diputacio del Regne w Walencji (sprawy podatkowo-skarbowe)

Portugalia - funkcje rady królewskiej spełniała curia, w składzie dostojnicy swieccy i duchowni

Dania - Rada Królestwa - około 40 osób, główny organ władzy państwowej, dokonywał elekcji króla, sprawował regencję, współrządził państwem, uchwalał podatki, współdecydował o polityce zagranicznej, pośredniczył między królem a ludem

Szwecja - Rada Królestwa (Riksrad) - w skłądzie najwyżsi urzednicy (drost, kanclerz i marszałek) i osoby mianowane przez króla, kompetencje: sprawowanie regencji, polityka zagraniczna, podatki, współrządzenie państwem, dysponowanie zamkami, zdobytymi ziemiami itp. Rada Ścisła - powołana w 1441, 6 osób: abp, drots, lagman Upplandu + 3 członków z Rady Królestwa - kompetencje: w razie śmierci królamiała przejąć wszystkie lenna i zamki i sprawować zarząd państwem

Rosja - Duma Bojarska - od XV wieku, skład ustalał car, do Iwana IV tylko bojarzy (dumni), od Iwana IV dworianie i urzędnicy (dumni diakowie), kompetencje: ciało doradcze, potem pomaganie królowi w rozstrzyganiu spraw państwa

URZĘDNICY NADWORNI I PAŃSTWA:

Francja - wzrost pozycji kanclerza, nowe kompetencje: kontrola nad administracją i wymiarem sprawiedliwości, potem wzrost znaczenia urzedników skarbowych

Rosja - w XV w. pojawiły się prikazy - organy powołane do zarządzania różnymi dziedzinami państwa, na czele ich stali bojarzy mianowani przez króla, prikazów było około 40, kompetencje: sprawy dworsko-skarbowe, sąd., wojsk., specjalne

IV. ZGROMADZENIA STANOWE OGÓLNOPAŃSTWOWE

GENEZA:

geneza - zgr. stan. wywodzą się z dawnych wieców (dalsza geneza) lub ze zgromadzeń duchownych (bliższa), oraz ukształtowania ustroju stanowego

PARLAMENT W ANGLII:

geneza - nazwa ustaliła się od XIII wieku (autor: Henryk III), mieszczanie w pralamencie od 1265 roku

Struktura:

Izba Wyższa (Lordów) - możnowładztwo: abp, bp, opaci, przeorowie zakonów (wyższe duchowieństwo), bezpośredni lennicy króla (posiadający określone lenno), potem aby wejść do Izby Lordów, trzeba było mieć tytuł para

Izba Niższa (Gmin) - zasiadali rycerze i mieszczanie - skład: od 1295 r. po 2 rycerzy z hrabstwa i po 2 przedstawicieli z każdego uprzywilejowanego miasta (miasta uprzywilejowane określał szeryf hrabstwa do końca XIV w.), mieszczanie mieli w Izbie Gmin przewagę, wybór rycerstwa: najpierw szeryf desygnował przedstawicieli z hrabstw, potem ograniczono rycerstwodo osiadłego na stałe w hrabstwie

obrady - miejsce i termin ustalał król, od XIV w. opactwo westminsterskie było stałym miejscem obrad, zwoływano parlament zazwyczaj raz w roku

kompetencje = ustawodawstwo ogólnopaństwowe + sądownictwo + sprawy finansowe

ustawodawstwo - wywodziło się z prawa gmin do przedstawienia projektu ustawy, który monarcha mógł przyjąć lub odrzucić,jeśli przyjął, to tekst redagowała kancelaria, a od XV w. Izba Gmin redagowała odpowiedzi sama (w postaci bill) - inicjatywę miała też Izba Lordów i król, aby projekt mógł obowiązywać, musiał być przyjęty przez obie izby i zatwierdzony przez króla (act)

sądownictwo - Izba Lordów - najwyższa instancja sądowa państwa i sąd równych dla przestępstw popełnionych przez lordów, potem uzyskała prawo sądzenia przestępstw urzędniczych

impeachment - skarga wnoszona przez IG przeciw oskarżonym o nadużycie władzy, rozstrzygana przez Izbę Lordów

act of attainder - ustawa Parlamentu, skazująca danego urzędnika na karę śmierci lub wygnania bez procesu, na podstawie głosowania

sprawy finansowe - Izba Gmin od XV w. wnosiła wszystkie projekty ustaw skarbowych, zatwierdzał je król

STANY GENERALNE WE FRANCJI:

geneza - najpierw Trzy Stany, potem Stany Generalne (1484), pierwsze stany generalne zwołano w 1302 roku

Struktura:

Izby: duchowna, szlachecka i mieszczańska

nominacje - szlachtę i duchowieństwo zapraszał król imiennie do 1484, stan mieszczański reprezentowali przedstawiciele wybranych przez króla miast - miasta komunalne i konsularne wybierały same swych posłów, w miastach prewotalnych wybierał prewot - miejsce i termin obrad zależne od woli króla

organizacja - każda z izb obradowała oddzielnie, razem tylko na otwarcie i zamknięcie zgromdzenia, uchwały większością

wybory od 1484 r. - okręgiem wyborczym był baliwat, każdy stan wybierał delegatów osobno (szlachta i duchowni bezpośrednio - w szlachcie posiadacze lenn w baliwacie, w duchowieństwie posiadacze beneficjów i kapituły + klasztory), mieszczanie wybierali posłów pośrednio

kompetencje - uchwalanie podatków, prawo przedstawiania zażaleń i postulatów dotyczących reformy ustroju państwa, wyrażanie zgody na alienację domeny, wybór nowej dynastii w wypadku wygaśnięcia starej

Zgromadzenie Notablów - substytut stanów generalnych, składało się z przedstawicieli wszystkich stanów, ale pochodących z imiennego zaproszenia władcy - kompetencje podobne do Stanów Generalnych, oprócz podatków

SEJM RZESZY (REICHSTAG):

geneza - Reichstag wywodził się ze zjazdu nadwornego (Hoftag), zwoływany był od XII wieku, terminu Reichstag użyto po raz pierwszy w roku 1495

charakter federalistyczny Reichstagu - zasiadające w nim osoby nie reprezentowały poszczególnych stanów, ale tylko terytoria i miasta

organizacja - sejm składał się z trzech kolegiów (kurii, izb), miejsce termin i cel zjazdu ustalał król, zaproszenie następowało na mocy memoriału wydanego 6 tyg. przed zjazdem, od 1356 r. 1. sejm po koronacji króla zwoływano w Norymbergii, każde kolegium obradowało oddzielnie, przyjęta uchwała = opinia, a po zatwierdzeniu przez króla = ustawa, od 1663 Reichstag obradował w Ratyzbonie

kuria książąt elektorów - utworzona w 1356 przez „Złotą Bullę”, najpierw 7 osób, mogli wybierać króla niemieckiego i spotykać się w 4 tyg. po Wielkiejnocy dla omówienia najważniejszych spraw państwa, przewodnicz. abp moguncki (prymas)

kuria książąt i panów Rzeszy - książęta świeccy i duchowni - 94, głosy wirylne, panowie Rzeszy - 141 - 6 głosów kurialnych, przewodniczyli: abp salzburski i arcyksiążę austriacki

kuria mieszczan - przedstawiciele 51 miast cesarskich i biskupich, dzieliło się na: ławę reńską (14 miast) i ławę szwabską (37 miast), każde miasto = 1 głos, przewodniczył delegat miasta, w którym Sejm Rzeszy aktualnie obradował

SOBÓR ZIEMSKI W ROSJI:

geneza - zwołano go po raz pierwszy w 1549 roku

organizacja - sobór składał się z trzech kolegiów (izb) - Dumy Bojarskiej, Świętego Soboru i izby przedstawicieli (izby poselskiej) (dworiaństwa, lokalnych urzędników, mieszczan, gości, dzieci bojarskich, strzelców i chłopów (od 1613 r.); sobór zwoływali: car lub poprzedni sobór, a w okresie bezkrólewia Duma Bojarska lub patriarcha, koelgia obradowały osobno

Duma Bojarska - element arystokratyczno-urzędniczy, rodzaj senatu

Święty Sobór - skupiał hierarchów kościoła prawosławnego Izba poselska - była najliczniejsza

wybory do Soboru - od XVII wieku, okręgiem wyborczym był ujezd (powiat), wybory przeprowadzali wojewodowie, obowiązywał system kurialny - listę przedstawicieli każdej warstwy określało pismo zwoławcze cara

kompetencje - wybór cara w razie wymarcia dynastii, nakładanie podatków, uchwal. najważn. ustaw, decyzja (wojna/pokój)

ZGROMADZENIA STANOWE INNYCH PAŃSTW:

Kortezy - zgromadzenia stanowe Hiszpanii, od XIII w., wywodziły się z kurii królewskiej, zgromadzenia z reguły co 3 lata, zwoływano Kortezy Generalne dla wszystkich rozdrobnionych terytoriów

kompetencje Kortez - ustawodawstwo, ustanawianie podatków, decydowanie o wojnie

parlament ogólnopaństwowy Hiszpanii - utworzony w 1301 roku, skł. się z izb: szlacheckiej, duchownej, mieszczańskiej, obradowały oddzielnie, rozpatrywały żądania króla, ustawodawstwo, wojna, finanse

Kortezy w Portugalii - pojawił się w 1254 r. na zgromadzeniu w Leirii, zwołano na nie zamożnych posiadaczy ziemi, przeciętnie zbierały się co 1.5-2 lata,

państwa Niderlandów - od 1312 r. 14osobowa rada (4 szlachciców, 10 mieszczan), potem Stany - w Holandii, Overijsel, i renthe stany skł się tylko z reprezentantów szlachty i miast, we Flandrii składały się z 4 kolegiów: 3 wielkich miast, szlachty, miast pozostałych, duchowieństwa, w Brabancji: szlachta, mieszczanie, duchowieństwo

królestwo Neapolu - Rada Walna, zwana parlamentem od XIV w., uchwalała podatki, w obradach brali udział: możnowładcy świeccy i duchowni, przedstawiciele rycerstwa i miast

królestwo Sycylii - od 1282 roku instytucje Aragonu, trzy izby: szlachta, duchowieństwo, miasta królewskie, zwoływano je co 3 lata, kompetencje: ustawodawstwo i podatki

Szwecja - pierwszy zalążek - zjazd w Kalmarze w 1359 zwołane przez Magnusa: przedstawiciele Rady Królestwa, po 4 chłopów z każdej dzielnicy, bp i 2 kanoników diecezji oraz reprezentanci miast

Riksdag (Szwecja) - zebrał się po raz 1 w 1435 roku w Arboga, reprezentowane były: kler, szlachta, miasta i wolni chłopi, brak sprecyzowanych kompetencji - decyzje o najważniejszych sprawach państwowych

Islandia - Althing zebrał się po raz pierwszy w 930 r. - rozwiąz. w 1800 (najstarszy parlament w Europie), najpierw zadania prawodawcze i sądownicze, Lögretta - ciało złożone z prawników - interpretacja prawa i administrowanie państwem,

Dania - Danehof - pierwsza forma zgr. stan., pierwsza wzmianka 1251, formalnie mógł brać udział każdy wolny, danehof zwoływał tylko król, od 1282 corocznie w okresie śródpościa, miejsce i termin zapowiadane były w okresie na miesiąc przed sesją, od 1305 zaprzestano go zwoływać

Rada Królewska i zjazdy możnych - zajęły miejsce Danehofu w XIV w., na szczeblu centralnym, a na szczeblu lokalnym landstingi

sejm duński - pierwszy stanowy sejm duński zwołano w 1468 r., składał się z 3 izb: 1 - prałaci i rycerze, 2 - mieszczanie (burmistrz, 2 przedstawiciele rady i 2 reprezentantów pospólstwa z każdego miasta), 3 - chłopi (po 2 z herred), kompetencje - podatki, decydowanie o wojnie i pokoju, ustawodawstwo

Węgry - pierwszy sejm zwołany pod koniec XIII w., tylko szlachta, decydowano o najw. sprawach państwa

V. ADMINISTRACJA LOKALNA

Francja - podział adm. bez zmian, prewot utracił większość uprawnień, zostało tylko sądownictwo, baliwom też odebrano główne funkcje, wprowadzono okręgi skarbowe - elekcje

Anglia - szeryf utracił większość kompetencji, od XIV w. szeryfów nominował król tylko na rok, szeryfowie nie objeżdżali już hrabstwa, w hrabstwach i miastach wytworzył się samorząd

Rzesza - podzielono państwo na obwody (1500 - 6, 1512 - 12), w każdym obwodzie sejmik obwodowy (Kreistag), organy wykonawcze: starosta obwodowy, 2-6 radców

Kastylia - podział na merindades, zarządzane przez merinos, którzy podlegali merino mayor

Portugalia - alkadowie - terytorialni urzędnicy króla, do pomocy mieli od XIII w. meirihos-mores

Rosja - zlikwidowano namiestników w powiatach oraz system kormlenija, wprowadzono reformę administracji - zarząd lokalny oparto na samorządzie na szczeblu guby (okręgu) oraz ziemi

samorząd gubny - upraw. sądowe, ściganie rozbójników, organy: izba gubna (starosta + 4-6 przysięgłych), diak gubny

samorząd ziemski - upr. sąd., skarb., gosp., polic., podlegali mu mieszczanie, cchłopi państwowi i duchow. klasztorne, organy: izba ziemska (starosta ziemski i 2-6 przys.), diak ziemski

wojewodowie - mianowani przez cara+Dumę Bojarską od XVII w., w każdym obwodzie, kadencja 2 lata, obowiązki: sprawy wojsk, policyjne, administracyjne, skarbowe, urząd wojewody zniesiono w 1661, przywrócono w 1679

VI. LOKALNE ZGROMADZENIA STANOWE

Francja - Stany Prowincjonalne - trzy izby: duchowieństwo, mieszczaństwo i szlachta, obradowały osobno, zwoływane często, kompetencje: uchwalanie lokalnych podatków

Niemcy - Stany (Sejmy) Krajowe - od XIII w., najczęstszy podział na 4 kurie: szlachta wyższa / niższa, prałaci reprezentujący duchowieństwo, miasta, głos decyujący w rękach szlachty i miast, kompetencje: podatki, ustawy, roztrzyganie sporów dynastycznych, wymuszanie przywilejów itp.

Dania - Landsting - obradował w każdej dzielnicy, trzy izby: szlachta i duchowieństwo, miasta, chłopi (po 4 delegatów z każdej herred) kompetencje: ustawodawstwo, podatki, sądownictwo (podobnie w Szwecji i Norwegii)

Węgry- podstawą zgr. lok. były komitaty - jednostki administracyjne powołane przez Stefana I Wielkiego w XI w.

§ 5 - Wymiar sprawiedliwości

I. SĄDOWNICTWO KRÓLEWSKIE

FRANCJA:

prewoci - sądy I inst. w drobnych sprawach cyw. i kar., sąd odwoławczy od wyroków niższych sądów senioralnych

baliwowie - odwołania od sądów prewotalnych i wyższych senioralnych, w I instancji zas sprawy królewskie

namiestnicy - od XV wieku przejęli komp. sąd. baliwów - jeden dla spraw cywilnych, jeden dla karnych

Parlament w Paryżu - od XIII w. najwyższy sąd królewski, skład ustalony od XIV w.: 78 radców: 44 duchownych i 34 wieckich, mianowani dożywotnio przez króla potem kooptacja; składał się z 4 izb:

Izba Wielka (Rozpraw) - instancja odwoławcza od baliwów i prewota Paryża, sąd I i ostatniej instancji zarazem w sprawach: obrazy majestatu króla, niektórych osób prawnych, dóbr królewskich i apandaży, p-stw popełnianych przez parów i członków sądów najwyższych (karne i cywilne)

Izba Wieżyczki - do XVI w. komisja Izby Wielkiej do spraw karnych zagrożonych karą śmierci, od XVI w. apelacje w sprawach karnych

Izba Dochodzeń - sporządzanie projektu wyroku, który miała wydać Izba Wielka, od XVI orzekała niezależnie

Izba Skarg - najpierw komisja decydująca o przekazaniu złożonych do króla skarg właściwym sądom, potem sama wydawała orzeczenia, od których przysługiwało odwołanie do Izby Wielkiej

ANGLIA:

NAJWYŻSZE TRYBUNAŁY KRÓLEWSKIE (siedziba - Westminster):

Sąd Spraw Pospolitych - od Henryka II 5 sędziów, sprawy cywilne z wyjątkiem tych dotyczących uprawnień Korony,

Sąd Ławy Królewskiej - przewodniczący + 3 sędziów, sprawy karne osób posiadających przywilej rozp. ich sporów przez króla, cywilne naruszające mir królewski, dotyczące interesów korony

Sąd Exchequeru - w XIII w., przewodniczący (baron główny) + 3 sędziów baronów, był to sąd skarbowy - rozpatrywał skargi w sprawach fiskalnych skierowane przeciw koronie

Sąd Kanclerski - na czele Lord Kanclerz, podlegało mu 6 sędziów i nadzorca zwojów, ponadto 6 pisarzy, postępowanie uproszczone, sądzono bez ławy przysięgłych

cechy NTK: sesje odbywały się 4 razy w roku, sędziowie królewscy ponadto objeżdżali kraj jako sądy koronne delegowane

SĄDY LOKALNE:

strażnicy pokoju - ściganie osób naruszających mir i przekazanie ich szeryfowi / sędziom delegowanym, od 1328 sądownictwo karne, od XIV w. strażnicy pokoju przekształcili się w sędziów pokoju - 6 w każdym hrabstwie, od 1390 8, mianowani przez króla

sądy przysięgłych - rozwijały się od XIII w., przysięgli rekrutowali się spośród właścicieli ziemskich mających pewien dochód i dobrą opinię, formowano z nich ławy:

Ława Wielka - 23 przysięgłych, wstępne badanie sprawy, celem stwierdzenia istnienia podstaw do oskarżenia - decyzja zapadała większością głosów (umorzenie / skierowanie sprawy do Ławy Małej)

Ława Mała dla spraw karnych - 12 przysięgłych, orzekała tylko o winie, zaś sędziowie zawodowi o karze, rozprawę prowadzili sędziowie fachowi, zadawali Ławie pytana

Ława Mała dla spraw cywilnych - podobnie jak powyższa, ale decydowała o istniejącym stanie faktycznym

POZOSTAŁE KRAJE EUROPEJSKIE:

Kastylia - Audiencia - najwyższy organ sądowy od 1371, najpierw 7 sędziów (oidores), potem 10, miała najpierw charakter wędrowny, od 1442 zmieniła nazwę na Kancelarię i miała siedzibę w Valladolid

Portugalia - nadsędziowie (sobrejuizes) i sędziowie (ouvidores)k, od XIV w. wymiar sprawiedliwości podzielono na jurysdykcję karną i cywilną i skarbową - sprawowały je trzy trybunały, corregedor de corte - nadzór nad porządkiem publ.

Dania - tingi - sądownictwo niższe; sąd królewski - od 1241 r., monarcha wybierał skład, sąd ten rozp. sprawy o nieruchomości, potem p-stwa szlachty i zagroż. karą śmierci, sąd istniał do 1661 roku, Birkentingi - lokal. sądy królewskie

Szwecja - tingi - sądy lokalne, sąd królewski - pod koniec XII w., apelacje od sądów lokalnych, pewne spr. w I instancji

Rosja - sądownictwo niższe - samorząd gubny i ziemski + wojewodowie; wyższe sądownictwo: car - sprawy osób posiadających przywilej rozpozn. ich spraw przez władcę; Duma Bojarska - sprawy w I inst., odwołania od niższych sądów; prikazy - rozstrzyganie spraw o charakterze resortowym, podlegającym ich kompetencjom

II. SĄDOWNICTWO STANOWE

sądy kościelne - rozpatrywały sprawy kleru, niezależne były od sądownictwa państwowego

sądy miejskie prawa niemieckiego - kolegialne (radziecki, ławniczy, wetowy) lub jednoosobowe (sądy: burmistrza-prezydenta, burgrabiego, sołtysa)

sąd radziecki - rajcy + burmistrz, sprawy o p-stwa przeciw miastu, cywilne mniejszej wagi, odwołania od innych s. miejsk.

sąd ławniczy - skł. się z sołtysa + ławników, najważniejszy sąd do rozp. spraw naruszających miejskie prawo zwyczajowe

sąd wetowy - sprawy wynikające z ustawodawstwa miejskiego, kupieckie, gospodarcze

ROZDZIAŁ VI - ZAGADNIENIA OGÓLNE PRAWA ŚREDNIOWIECZNEGO

§ 1 - Główne nurty i cechy

nurt prawa rodzimego - wystepował do XII w., ukształtowany na rodzinnej tradycji, opartej na prawie zwyczajowym

nurt prawa rzymskiego - w późnym średniowieczu, wsparty przez prawo kanoniczne

źródła powstania prawa średn. - w znaczeniu formalnym: zwyczaj, stanowienie i precedens; w znaczeniu poznawczym: spisy, dokumenty, ziory wyroków, literatura prawnicza, przekazy historyczne

cechy charakterystyczne prawa śr. - dominacja prawa zwyczajowego, partykularyzm, stanowość i kazuistyka prawa

§ 2 - Dominacja prawa zwyczajowego

minusy prawa zwyczajowego - było najpierw niepisane, wyjaśniane na wiecach, potem w sądach, potem pierwsze spisy, prawo zwyczajowe było bezradne wobec przemian

prawo stanowione >> zwyczajowe - najpierw tworzono prywatne zbiory prawa zwyczajowego, potem je sankcjonowano w drodze postanowień sądów / władców, potem nastąpił zaś rozwój ustawodawstwa królewskiego

§ 3 - Partykularyzm prawa

partykularyzm osobowy - wyrażany przez zasadę osobowości prawa - jednostka podlegała prawu plemienia, z którego pochodziła - bez względu na miejsce pobytu

professio iuris - wyznanie prawa, instytucja służąca do ustalenia, czyim prawem będzie się trzeba posłużyć w danym proc.

terytorialność prawa - wypierała osobowość - wyłącznie stosowane było prawo obowiązujące na określonym terytorium

partykularyzm terytorialny - sięgał korzeniami związków plemiennych, pogłębił się w okresie rozdrobnienia feudalnego

§ 4 - Stanowość prawa

stanowość prawa - każdy stan sądził się swoim prawem - szlachta - ziemskim i lennym; duchowieństwo - kanonicznym; mieszczaństwo - miejskim, chłopstwo - wiejskim (dworskim)

§ 5 - Kazuistyka prawa

kazuistyka prawa - treść prawa określana była przez rozstrzygnięcia przypadków indywidualnych - normy miały charakter pojedynczych orzeczeń w konkretnych sprawach - kazusów

ROZDZIAŁ VII - ŹRÓDŁA PRAWA

§ 1 - Prawo barbarzyńców

I. SPISY PRAW ZWYCZAJOWYCH GERMANÓW. LEGES BARBARORUM.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA:

leges barbarorum - zbiory praw zwyczajowych, powstałe w państwach germańskich Europy Zachodniej, sporządzane od V do IX wieku, obejmowały prawa poszczególnych plemion, brak jest zachowanych zbiorów z państwa Wandalów, spisy te nie były ustawami, a jedynie zbiorami prawa, były to wyłącznie zbiory prywatne, stosowano je jednak w sądach, spisane były w zwulgaryzowanej łacinie, poprawna łacina tylko w leges barbarorum; w Anglii spisano je w języku ojczystym

Podział leges barbarorum:

- zbiory z V i VI w. - utrwalały władzę i umacniały pozycję Germanów na podbitych terenach; stanowiły wzorzec dla innych

- opracowane w VIII w. - opracowane przez mniejsze plemiona zachodniogermańskie podbite przez Franków za panowania Merowingów , widać wpływ prawa slickiego ustawodawstwa kościelnego i królewskiego

- zbiory sporządzone w VIII/IX w. - przez plemiona Sasów, Fryzów i Turyngów, rozmiary niewielkie

LEGES BARBARORUM SZCZEPÓW WSCH-GERMAŃSKICH (WIZYGOCI, OSTROGOCI, BURGUNDOWIE):

Codex Euricianus - z inicjatywy króla Euryka, rok 475, wpływy romanistyczne, wielokrotnie nowelizowany i uzupełniany przez Codex Revisus (568-586) i Lex Visigothorum Reccesvindiana - z 654 roku (obowiązywał Wizygotów i Rzymian) i nową redakcję z 681 roku (za króla Erwiga)

Edykt Teodoryka - rok 508, 155 artykułów, opierały się na źródłach rzymskich, obowiązywał Ostrogotów i Rzymian, w sprawach spoza edyktu stosowano prawo zwyczajowe germańskie

zbiór króla Gundobada - lata 480-501, 88 artykułów, obowiązywał Burgundów, uzupełniony przez redakcję z 517 r. (Liber Constitutionum - za króla Zygmunta)

LEGES BARBARORUM SZCZEPÓW ZACHODNIOGERMAŃSKICH (FRANKOWIE):

Pactus Legis Salicae - lata 508-511 z inicjatywy Chlodwigsa, txt oryginalny liczył 65 artykułów, późniejsze redakcje: za Pepina Małego 763 i Karola Wielkiego 802, wnosiły niewielkie poprawki formalne, nie było wpływu prawa rzymskiego

Lex Ribuaria - przeróbka powyższego, obowiązywała franków rypuarskich z okolic Kolonii, natomiast franków chamawskich z dolnego Renu obowiązywały leges barbarorum z roku 802 za Karola Wlk

LEGES BARBARORUM PLEMION POŁUDNIOWOGERMAŃSKICH (ALAMANOWIE, BAWAROWIE):

Pactus Alamanorum - opierał się na prawie salickim, powstał w VII wieku

Lex Alamannorum - lata 712-720, wpływ prawa wizygockiego i salickiego, postanowienia dotyczące azylu i świętokradz.

Prawo Bawarów - spisane 741-744, opierało się na zbiorze Alamanów, uzupełniane przez kapitularze KW i uchwały wojewodów szczepowych

LEGES BARBARORUM PLEMION PÓŁNOCNOGERMAŃSKICH (SASI, TURYNGOWIE, FRYZOWIE):

Lex Saxsonum - 802-803, uchwalone na zjeździe w Akwizgranie, 66 artykułów, podzielonych na 5 części

LEGES BARBARORUM LONGOBARDÓW:

Edictus regis Rothari - wydany w 643 roku, liczył 388 artykułów, najlepszy i największy spośród wszystkich leges barbarorum, systematyzacja materiału prawnego zgodnie z kryterium osobowym, pwzorce rzymskie do stosunków społecznych, głosił zasadę terytorialności prawa (odrzucenie prawa rzymskiego)

aktualizacje Edyktu - za: Grimualda 668, Liutpranda 713-730, Ratchisa 746, Aistulfa 750 i 755

LEGES BARBARORUM PLEMION ANGLOSASKICH:

zbiór króla Etelberta - władca Kentu, zbiórwydany 597-616, potem Ercenbryt 640-664, Hlotar 685, Wihtraed 695 - wydał ustawę regulującą stosunki kościelne

ustawa Alfreda Wielkiego - wydana 890, pierwszy zbiór ogólnoangielski, skład: prolog, kontekst (77 artykułów);

zbiór Knuta Wielkiego - lata 1027-1034, 110 artykułów, z czego 26 to prawo kanoniczne

II. WCZESNOŚREDNIOWIECZNE PRAWO STANOWIONE. KAPITULARZE

kapitularze (capitularia) - ustawy królów frankońskich, których podstawą wydawania był bannus królewski upoważniający króla do stanowienia zakazów i nakazów, upowszechniły się od Karola Wielkiego, najstarsze wydali Chlotar i Childeryk w 524 roku

PODZIAŁY KAPITULARZY:

ze względu na treść: świeckie (mundana), kościelne (ecclesiastica), mieszane (mixta)

ze względu na moc obowiązującą: dodane do leges barbarorum (capitularia legibus addenda) i właściwe (capitularia per se scribenda) - obowiązujące na całym lub części terytorium królestwa

wyróżniano także instrukcje dla wysłanników królewskich (capitula missorum)

III. POMNIKI PRAKTYKI

DOKUMENTY:

dokumenty królewskie - wystawiane przez kancelarię królewską, miały pełną moc dowodową, dzieliły się na diplomata - nadanie lub potwierdzenie przywileju; placita - protokoły rozpraw wraz z wyrokiem; indiculi - zarządzenia królewskie i pozwy itd.

dokumenty prywatne - dzieliły się na cartae - oświadczenia woli lub potwierdzenie powstania stosunku prawnego; i na notitiae - poświadczenie dokonanej czynności prawnej

FORMUŁY I FORMULARZE: sporządzane od VI wieku przez notariuszy z kancelarii książęcych lub biskupich, były pracami prywatnymi, zawierały wzory dokumentów, nazwy f. pochodziły od nazwiska twórcy bądź odkrywcy albo od miejsca gdzie zostały spisane

KARTULARZE: księgi zakładane w instytucjach kościelnych na początku IX wieku w celu zapisania w nich uzyskanych praw i przywilejów, nieruchomości i dokumentów będących dowodami czynności prawnych

§ 2 - Późnośredniowieczne prawo rodzinne

I. NIEPISANE PRAWO ZWYCZAJOWE I JEGO PARTYKULARYZM

Francja - rozdrobnienie prawa wyrażało się w podziale państwa na kraje północne (prawa zwyczajowego - 360 praw lokalnych opartych na dawnym prawie germańskim z leges barbarorum) i południowe (prawa pisanego - 340 praw lokalnych opierających się na rzymskim, uznawanych za ratio scripta (spisany rozum)),

Niemcy - system saski prawa zwyczajowego (północ), system frankoński (zachód), system szwabski (południe), ponadto tworzyły się prawa miejskie (lubeckie, magdeburskie)

Hiszpania - w państewkach chrześcijańskich tworzyły się lokalne prawa zwyczajowe, z wpływem prawa wizygockiego i rzymskiego, tworzenie się fueros - silnych ośrodków miejskich z odrębnym prawem

Sycylia - stosowano prawo bizantyjskie, longobardzkie, rzymskie, kościelne i arabskie

Skandynawia - partykularyzm prawa dzielnicowego, opierającego się na ustnej tradycji - przekazywanej perzez wiec (ting) pod przewodnictwem lagmana, sporządzającego lagsagi - będące ustnym przedstawieniem praw

Węgry - prawo wywodziło się ze zwyczajów plemiennych Madziarów, którzy nie respektowali praw ludności miejscowej

Czechy - prawo oparte na prawie zwyczajowym dawnych związków plemiennych, partykularyzm regionalny

Rosja - obowiązywało prawo niepisane zwyczajowe (drewnij zakon) i traktaty rusko-bizantyjskie (dogowory) z lat 907, 911, 944, 971 - obejmowały głównie normy prawa międzynarodowego

II. SPISY I USTAWY PRAWA ZWYCZAJOWEGO

ŹRÓDŁA PRAWA WE FRANCJI:

Najstarsza księga prawa zwyczajowego Normandii - kompilacja prywatna, rok 1200, najpierw po łacinie, potem starofr.

Wielka księga prawa zwyczajowego Normandii - zastąpiła powyższą w 1250, stosowana do dziś jako prawo posiłkowe na wyspach anglonormandzkich Jersey, Anglesey i Guernsey, zbiór prywatny

Zwyczaje Beauvaisis (hrabstwa Clermont) - sporządzone przez baliwa Filipa de Beaumanoir w 1280, systematyczny i dokładny opis prawa francuskiego - kompilacja prywatna

proces powstawania spisów urzędowych - od XV wieku, Karol VII wydał ordonans w 1454, aby w każdym baliwacie powołano komisję złożoną z urzędników, prawników praktyków i przedstawicieli stanów w celu spisania lokalnego prawa zwyczajowego, które miało być przesyłane do Parlamentu w Paryżu - nie powiodło się to, w 1497 roku uproszczono procedurę

Coutume de Paris - urzedowa redakcja prawa zwyczajowego okręgu paryskiego z 1580 roku

ŹRÓDŁA PRAWA W RZESZY:

Zwierciadło Saskie (Sachsenspiegoel, Speculum Saxonum) - powstało w 1215-1235, autor Eike von Repkow (ławnik sądowy), tekst pierwotny w łacinie, potem przetłumaczone na dolnoniemiecki, składało się z prologu i 2 części - prawa ziemskiego (Landrecht) i lennego (Lehnrecht), obejmowała wschodniosaskie prawo zwyczajowe, autor nie miał wykszt. prawniczego i nie znał prawa rzymskiego, zbiór bardzo popularny, znnany w PL, Litwie, Czechach, Węgrach,

Zwierciadło szwabskie (Cesarskie prawo ziemskie i lenne) - rok 1275, uwzględniało prawo rzymskie i kanoniczne

Zwierciadło frankońskie - 4 księgi, lata 1328-1338; inflanckie - 1322-1337, fryzyjskie i styryjskie z XIV wieku

ŹRÓDŁA PRAWA W HISZPANII:

Libro de los Fueros de Castilla - najstarszy spis prawa

Siete Partidas - II połowa XIII w., za panowania Alfonsa X, 7 części, elementy prawa koanonicznego, rzymskiego, zwyczajowego, regulowała prawo sądowe, organizację państwa i Kościoła, w 1255 wydano skrót i modyfikację - Fuero Real, a w 1348 na terenie Kastylii uznano prawo rzymskie za obowiązujące

Fuero de Aragon - 1247, prawo zwyczjowe Aragonu; Furs - prawo zwyczajowe Walencji z 1271 roku

Ordenanzas - zbiór wydany w 1485 przez kanclerza Montalvo, spis zawierał prawo zunifikowane, oparte na dotychczasowych spisach, ale odświeżone

Leyes de Toro - rok 1505, obowiązywały w dziedzinie prawa prywatnego aż do XIX wieku

ŹRÓDŁA PRAWA W PORTUGALII:

ustawodawstwo własne - pojawiło się w XIII wieku, zbiór ustaw ukazał się w końcu XIV wieku w formie księgi praw i postępowania, potem w XV wydano zarządzenia króla Edwarda i potem ordonanse Alfonsa V

ŹRÓDŁA PRAWA WE WŁOSZECH:

Capitulae Longobardorum - zbiór kapitularzy królewskich wydany pod koniec X w.

Liber Papiensis - połączenie norm prawa longobardzkiego z kapitularzami królów frankońskich, sporz. w Pawii w XI wieku

Lombarda - systematycznbe opracowanie Liber Papiensis, podstawa do nauki prawa na uniwersytetach

ŹRÓDŁA PRAWA W SZWECJI:

Vasghota laghbok - prawo zachodniogockie, dwie księgi prawne, pierwsza z połowy XIII w, druga z 1296, język staroszwedzki

Ostgota laghbok - lata 1285-1303, spis najobszerniejszy jak dotąd

Landlag - prawo krajowe, opracowane w 1347 roku przez komisję powołaną przez Magnusa Erikssona na podstawie praw dzielnicowych, normowało przed wszystkim prawo sądowe, język staroszwedzki, rewizja tego zbioru ukazała się za Krzysztofa III Bawarskiego i zwała się Kristoflag, pod koniec XV wieku przetłumaczono je na łacinę

ŹRÓDŁA PRAWA W NORWEGII:

uchwały - podejmowane na lokalnych zgromadzeniach ludowych, pierwsze w roku 900 w Gulen, ustawy te nazwano Gulatingsloven, inne zgromadzenia wydały: Kjalarnestingloven z roku 920, Frostatingloven - w roku 1164

Landsloven - prawo ogólnokrajowe, weszło w życie 1274, autor Magnus VI Prawodawca, dodatkowo w 1276 weszło w życie Byloven - prawo miejskie, a w 1273-1277 Hirdskra - przepisy organizacyjne drużyny królewskiej

Jonsbok - zbiór wydany w Islandii w 1280, zawierał prawo Islandii ujednolicone z prawem Norwegii

ŹRÓDŁA PRAWA W DANII:

Skanske lov - prawo zwyczajowe Skonii 1170-1200, język staroduński

Lex Scaniae provincialis - 2. księga prawa zwyczajowego Skonii, sporz. w XIII w. po łacinie przez abp Adersa Sunesena

Prawo zelandzkie króla Waldemara i króla Eryka - dwie księgi prawa zwyczajowego Zelandii

Jyske lov - prawo Jutlandii z 1241 r., najbardziej znany spis duńskiego prawa zwyczajowego, wydany przez Waldemara II, występowało w 2 redakcjach: pierwsza 187 nienumerowanych rtykułów, druga z trzech ksiąg: prawo spadkowe i rodzinne, prawo karne i procesowe, pozostałe dziedziny prawa)

ŹRÓDŁA PRAWA WĘGIER:

Dekretum Maius - wydany w 1486 przez Macieja Korwina, zastapił prawo zwyczajowe prawem pisanym, mającym moc wieczystą i regulującym głównie prawo sądowe

Tripartitum (długa nazwa) - wydany przez Stefana Werboczę zbiór prawa zwyczajowego, nie uzyskał akceptacji ze strony sejmu w 1514 roku, skł. się z prologu i 3 części opartych na systematyce justyniańskiej

Quadripartitum - 1553 roku, ulepszona wersja powyższego, też nie uzyskała sankcji królewslkiej

ŹRÓDŁA PRAWA CZECH:

Księga Rożemberska - powstała z inic. Piotra z Rozenbergu, w języku czeskim, normowała proces, rzadziej prawo karne i prywatne, potem wydano też Ordo iudicii terrae

spis Andrzeja z Dube - spis prawa ziemskiego czeskiego z ok. 1400 roku, charakter literacko-prawny

Maiestas Carolina -opracowany w latach 1349-1353 przez komisję redakcyjną powołaną przez Karola IV, składał się z 127 rozdziałów, całość prawa publ. i sąd., nie nadano mu oficjalnej mocy wiążącej

Ordynacja ziemska KrólestwaCzeskiego - opracowała komisja powołana w 1497 przez Wł. II Jagiellończyka - prawo zwyczajowe + ustawodawstwo królewskie i sejmowe, w 1527 przetłumaczono go na łacine i uzyskał sankcję Ferdynanda I

ŹRÓDŁA PRAWA RUSI KIJOWSKIEJ:

Prawda ruska - najstarszy zbiór ruskiego prawa zwyczajowego, jego trzy redakcje: Krótka, Obszerna, Skrócona

Prawda krótka - skł. się z prawdy Jarosława (lata 30. XI w.) i prawdy Jarosławowiczów (między 1054-1073), zawierała przepisy z prawa karnego i procesowego, przepisy pr. zwyczajowego uzupełniała praktyka sąd. i ustawod. książęce

Prawda obszerna - przeredagowana i uzupełniona Prawda krótka i statut księcia Włod. Monomacha wydany 1115-1125, przepisy tej prawdy uzupełniały postanowienia z zakresu prawa prywatnego

Prawda skrócona - wydana w XV w., wyciąg z prawdy obszernej, dostosowany do nowych stos. społ.,

Wszystkie trzy redakcje spisane w języku ruskim

ŹRÓDŁA PRAWA ROSJI:

Sudiebnik - z roku 1497, pierwszy ogólnorosyjski zbiór prawa, ustanowiony za panowania Iwana III, obejmował przepisy Prawdfy ruskiej, gromot ustawnych i sądowych, i nowe postanowienia (3/5 zbioru), 68 artykułów, 4 części: sądownictwo lokalne, centralne, prawo rzeczowe, inne zagadnienia

Sudiebnik carski - wydany w 1550 za Iwana IV, 100 art.,, uzupełniono poprzedni zbiór o prawo cywilne i karne

Stoglaw - wydany w 1551 na soborze cerkiewnym, 100 art. regulowało organizację wewnętrzną cerkwii

Sudiebnik cara Fiodora - 1589; Swodnyj Sudiebnik - 1606-07, brak mocy obow., stosowane w praktyce sądowej

III. USTAWODAWSTWO OGÓLNOPAŃSTWOWE I PARTYKULARNE

Francja - ustawy królewskie, czyli ordonanse - moc rozciągała się na obszar tylko domeny monarszej, moc na terytorium innym uzyskiwały po zgodzie właścicieli, od XIII wieku były ogólnopaństwowe

Rzesa - landfrydy - ustawy o pokoju ziemskim, ograniczały zemstę prywatną, pierwsze od XI wieku, potem landfryd Fryderyka I z 1152, konstytucja moguncka z 1235 (Fryderyk II), potem Złota Bulla Karola IV z roku 1346 - ustawa regulująca zasady elekcji królów

Sycylia - wydane przez Rogera II Assizy Królestwa Sycylii w 1140 roku na zjeździe w Ariano, potem Konstytucja Królestwa Sycylii Fryderyka II, uchwalona na zjeździe w Melfi w 1231 - była zbiorem praw cesarskich, podzielona na trzy księgi: prawo karne i publiczne, procesowe, prywatne i lenne; przesycone prawem rzymskim, uzupełniano to potem w formie nowel

Dania - ust. królewskie pojawiło się w XIII w - statuta, forordninger - najpierw odrębne dla każdej z dzielnic, od 1251 ogólnopaństwowe, pierwsza ustawa z 1200 roku (Knut VI dla Skonii), landfreden - ustawy o pokoju ziemskim, od Xiv w. objęły zasięgiem całą Danię

Szwecja - ustawy królewskie od XIII w - statuta, stapgar najpierw dzielnicowe, potem ogólnokrajowe

Węgry - dekrety św. Stefana z X w., - pouczenia króla dla swego syna Emeryka. potem Złota bulla i jej redakcje

Czechy - Statuty Brzetysława z 1038 - ustanowiły zasadę senioratu; Statuty Konrada z 1189 - przepisy prawa karnego i procesowego, prawa prywatnego; przywilej miejski Jihavy z 1249 roku, 17 artykułów - prawo górnicze; królewskie prawo górnicze - wydane przez Wacława II

Ruś Kijowska - statuty Włodzimierza Wielkiego i Jarosława Mądrego, statuty organizacyjne - czyli ustawnyje gramoty - dźwińska z 1397 r - autor książę Wasyl, białojezierska - Iwan III, 1488 - opierały się na prawdzie ruskiej

IV. PRAWO LENNE

Zwyczaje lenne / Księgi lenne - zbiór prywatny, sporządzony na przełomie XI/XII w płn. Italii, zawierał zwyczaje lenne lombardzkie, ustawy cesarskie w sprawach lennych, orzecznictwo sądów lennych, jego redakcją była Vulgata Accursiusza z XIII wieku - w której to włączono Księgi Lenne do Corpus iuris civilis - źródłem prawa lennego były też przepisy zwierciadeł

V. PRAWO MIEJSKIE

WŁOCHY:

komuny włoskie - najstarszymi źródłami prawa miejskiego były tu spisy lokalnych zwyczajów, orzeczenia sądowe i ustawy rad miejskich

Statuty - od końca XII wieku, systematyczne zbiory prawa, ułożone przez specjalne komisje, z reguły podz. na 4 księgi: prawo publiczne i administracyjne, prawo karne, proces i prawo prywatne, przepisy porządkowe i gosp., najpierw w łacinie, od XIV po włosku

statuty morskie - w miastach zajmujących się żeglugą, Tablice z Amalfi - 66 artykułów: łacińskie sporządzone przed 1131, starowłoskie w XIV w

NIEMCY:

pouczenia prawne - źródła prawa Magdeburga - wysyłane były do miast filialnych, najstarszym był przywilej abp Wichmanna z 1188 r., 9 artykułów, potwierdzenie zasad procesowych i przepisy porządkowe

pouczenia wysyłane przez Magdeburg - do Wrocławia 1261 i 1295, Środy Śląskiej w 1235, Zgorzelca w 1304

prawo zwyczajowe zawarte w Zwierciadle Saskim - 1215-1235

Weichbild magdeburski - połączenie kilku prac, a jednym z jego układów była Vulgata

ortyle - rozstrzygnięcia ławy miejskiej Magdeburga w sprawach wątpliwych na prośbę miast filialnych

fragment lubecki - 1227 r, 50 art., postanowienia wielkiego przywileju z 1226 i wilkierzy miejskich, do 1263 po łacinie, potem po staroniemiecku

ustawodawstwo niemieckie: wilkierze, ordynacje i rozporządzenia

wilkierze - uchwalane najpierw przez zgromadzenia obywateli miejskich, potem przez radę, od XVI w. przez ordynki miejskie, celem ich wydawania były potrzeby praktyki adm-sąd. i uzupełnianie luk w prawie zwyczajowym, zawierały przepisy handlowe, rzemieślnicze, finansowe, adm-publ., odrębną ich grupą były statuty cechowe

ordynacje i rozporządzenia - wydawane rada sama lub wspólnie z ordynkami, ordynacje były obszerniejsze, normowały wąskie dziedziny prawa, rozporządzenia były krótsze, podpisywane jedynie przez burmistrza, dotyczyły spraw specjalnych

inne źródła poznania prawa - księgi ławnicze (acta scabinalia) i radzieckie (acta consularia)

Waterrecht - powszechne prawo morskie, projekt (Ordinancie) na zjeździem miast Hanzy w 1407 w Lubece, potem dołączono 24 najstarsze artykuły zwojów olerońskich, tak powstał Waterrecht, redakcje liczyły po 70 artykółów, od jednej z nich powstała nazwa: prawo wisbijskie

FRANCJA:

karty komunalne, karty municypalne (miasta konsularne) i karty swobód (miasta prewotalne) - obejmowały organizację włądz miasta i nadane mu przywileje, przepisy prawa sądowego, uzupełniane przez ustawodawstwo rady

HISZPANIA:

fueros - zbiory praw nadawane każdemu mz miast osobno przez króla lub właściciela - uzupełniane o ustawodawcze wytwory działalności rad (consejo)

VI. PRAWO WIEJSKIE

Niemcy i Europa Środkowo-Wschodnia - początkowo prawo zwyczajowe, po XIII wieku przepisy gromadzkie, prejudykaty sądów wiejskich i ustawy pańskie

Dania i Szwecja - stosunki wiejskie regulowały spisy prawa dworskiego - Gardsretten, potem Kodeks Chrystiana V z 1683, potem Landsbyvedtaegter - umowy podejmowane na zebraniach mieszkańców wsi

Francja, Włochy, Hiszpania - lokalne prawa zwyczajowe, wymiar sprawiedliwości i partykularne ustawodawstwo pańskie

§ 3 - Odmienność systemu źródeł prawa angielskiego (po 1066 r.)

I. PRAWO STATUTOWE (STATUTORY LAW)

KRÓLOWIE NORMANDZCY:

statuty - tak nazywały się od Xiv w. ordynanse królewskie, pierwotnie łacińskie, potem francuskie, obejmowały sądownictwo, prawo lenne i karne

ryty (brevia, writs) - pisemne rozkazy wydawane przez kancelarię królewską

PARLAMENT:

bille - projekty ustaw przygotowane przez Parlament od Henryka V, król nie mógł ich zmieniać - mógł przyjąć/odrzucić, wtedy bill przekształcało się w act - prawo obowiązujące

declaratory - ustawa zmieniająca prawo, a nie je wyjaśniająca; remedial - ochronna, zmieniała prawo powszechne

amending - nowelizowała prawo stanowione; consolidating - jednoliciła kilka poprzednich ustaw bez zmiany ich treści

disabling - ograniczała przeniesienie własności; enabling - znosiła zakaz; penal - ustawa karna nakł. grzywnę lub inną karę

zbiory statutów - Nova Statuta - ustawy z lat 1326-1483; Antiqua statuta / Vetera statuta - 1508 rok, Wielka księga statutów - rok 1540, ustawy z 1326-1534, Statuty zebrane - ustawodawstwo od 1215 roku, ukazały się w 1587

statuty Edwarda I - westminsterski 1275; z Gloucester 1278, II westminsterski, Quia Emptores (1290)

II. SYSTEM COMMON LAW

źródła prawa - głównie orzecznictwo sądów królewskich, tworzone przez sędziów (judge-made law), prawo kazuistyczne (case law), likwidacja partykularyzmu, możliwość zmiany istniejącego precedensu przez sedziego i stworzenia nowego

III. SYSTEM EQUITY LAW

equity law - prawo tworzone przez Sąd Kanclerski, orzekającego na podstawie norm słuszności (equity), postępowanie tu było uproszczone i łatwo dostępne dla stron, ustalanie reguł wynikało z zasad moralności

Trybunał Admiralicji - siedziba w Southwark, rozpoznawał sprawy ratownictwa, grabieży, katastrof morskich

Trybunał Próśb - zajmował się zażaleniami ludzi biednych, dotyczącymi długów

IV. WYKSZTAŁCENIE PRAWNICZE

Inns of Courts - korporacje o charakterze szkół zawodowych, które kształciły prawników, niechętnie odnoszono się do prawa rzymskiego i kanonicznego, bronili common law

V. ZBIORY WYROKÓW. LITERATURA PRAWNICZA

records - najważniejsze zbiory orzecznictwa sądowego - urzędowe protokoły rozpraw sądowych i wyroków

reports - ksiegi sądowe zawierające uzasadnienia wyroków wraz z argumentacją prawną

Records i reports były publikowane w formie Yearbooks (roczników), a od 1535 w formie reports (np. Edwarda Coke'a)

księgi prawne i literatura prawnicza: „O prawach i zwyczajach Anglii za czasów Henryka II” i „Dialog o Exchequerze” - autor: Ranulf Glanville; „O prawach i zwyczajach Anglii ksiąg pięć” - Henryk Bracton; „O dzierżawach” - Tomasz Litteton; „O pochwale praw Anglii” - Jan Fortesque, „Institutes” - E. Coke - 4 księgi, „Komentarz do prawa Anglii” - ukazywał się od 1765 roku, autor: William Blackstone - wszystkie te dzieła miały charakter books of authority

§ 4 - Prawo kanoniczne

prawo kanoniczne - prawo stworzone przez kościół, pochodzące wyłącznie od władzy kościelnej, normowało stosunki świeckie i duchowne; prawo kościelne - było prawem dotyczącym kościoła, niezależnie, czy wydali je świeccy, czy kościół

źródła prawa kanonicznego: pochodzące od Boga (ius divinum) i od ludzi (ius humanum, ius ecclesiasticum)

źródła pochodzące od Boga - Pismo Święte - 27 ksiąg ST (źródło wzorcowe), 45 NT, tradycja z pism ojców kościoła: apostołów, ich uczniów i doktorów kościoła

źródła pochodzące od ludzi: dekretały papieskie i kanony uchwalane przez sobory (oba to prawo powszechne), źródłami prawa partykularnego były akty hierarchów kościłoa krajowego i synodów prowincjonalnych

ZBIORY PRAW:

Kolekcja Pseudo - Izydora - kompilacja prywatna z połowy IX w, inna nazwa: fałszywe dekrety

Collectio Tripartitia (Zbiór Troisty) - autor: bp Iwan z Chartres, zbiór bp Burcharda z Warmacji z 1012 roku

Dekret Gracjana - z lat 1140-1150, uporządkowanie rozproszonych źródeł p. kanonicznehgo, charakter systematyczny, dodatkowo były objaśnienia, przerabiany przez uczniów Gracjana (dekretystów)

dekretaliści - kanoniści którzy pracowali nad kompilowaniem i glosowaniem dekretałów papieskich, sporządzali ich zbiory

kompendium Bernarda z Pawii - najsłynniejszy zbiór dekretałów, powstało pod koniec XIII w., podzielono prawo kanoniczne na 5 ksiąg: iudex (sędzia) - przepisy władzy ust. wyk. sąd.; iudicium (sąd) - sądownictwo; clerus - duchowieństwo; conubium - małżeństwo; crimen - przestępstwo, prawo karne

Dekretały Grzegorza IX (Liber Extra) - urzędowy zbiór dekretałów z 1234 opracowany przez Rajmunda de Pennaforte, uzupełniony przez zbiór z 1298 roku - stanowiący Liber Sextus (księgę szóstą)

Clementinae - ostatni urzedowy spis dekretów i kanonów z 1317 roku, inicjatorem był Klemens V

Extravagantes - zbiory prywatne w liczbie dwóch, autor Jan Chappuis: Extravagantes Jana XXII - 24 dekretały i Extravagantes communes - dekretały pozostałych papieży

Corpus iuris canonici - nazwano tak od 1580 roku 6 zbiorów: Dekret Gracjana, kompendium Bernarda z Pawii, Dekretały Grzegorza IX, Liber Sextus, Clementinae i Extravagantes

§ 5 - Prawo rzymskie w średniowieczu

I. LEGES ROMANAE BARBARORUM

leges Romanae barbarorum - spisy prawa rzymskiego dokonane przez plemiona sprzymieżone w V/VI wieku:

Brewiarz Alaryka - wydany przez Alaryka II, króla Wizygotów w 506 r., obowiązywał rzymian zamieszkałych na terenie jego państwa, funkcjonował tam do 654 r.

Lex Romana Burgundionum - wydany w 506 r. król Gundobad, dla ludności romańskiej w państwie Burgundów do upadku tego państwa w 534 roku

Edykt Teodoryka - króla Ostrogotów, obowiązywał od 508 roku, do czasu podboju tych ziem przez Longobardów

II. RENESANS PRAWA RZYMSKIEGO W PÓŹNOŚREDNIOWIECZNYCH WŁOSZECH

szkoła glosatorów - powstała w Bolonii po odkryciu Digestów; Irneriusz dokonywał prac nad ich badaniem poprzez glosy - objaśnienia niejasności (interlinearne - pomiędzy wierszami, marginalne - na marginesie), jego następcy opracowywali prawo rzymskie za pomocą kazusów - konkretnych przypadków i sum - streszczeń wyjaśniających przepisy

Accursiusz - zebrał glosy w zbiorze Glossa Ordinaria z XIII wieku

szkoła postglosatorów (komentatorów) - rozwinięta w XIV w. kontynuacjaszkoły glosatorów, przystosowywano prawo rzymskie do potrzeb rozwoju ekonomicznego i gospodarczego, dokonywano obszerniejszych komentarzy - przedstawiciele: Baldus de Ubaldis i Bartolus de Saxoferrato, ich metodę wykładu prawa rzymskiego nazwano mos italicus docendi

III. RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO W RZESZY NIEMIECKIEJ

recepcja - przyjęcie obcego systemu prawa za obowiązujący

recepcja prawa rzymskiego w Rzeszy - teoretyczna: zakładała że prawo rzymskie jest prawem rodzimym, obowiązywało w Niemczech z racjii cesarstwa; praktyczna - przyjęcie prawa rzymskiego za obowiązujące przez organy wymiaru sprawiedliwości

przyczyny formalne recepcji - kontynuacja przez Rzeszę spuścizny Imperium Rzymskiego; materialne - rozkwit gospodarki towarowo-pieniężnej

Sposoby przeprowadzania recepcji:

działalność fakultetów prawa i jurystów - upowszechnianie znajomości prawa rzymskiego na uniwersytetach, fakultety prawa wydawały zaś uczone opinie (opinio doctorum)

działalność Sądu Kameralnego Rzeszy - utworzony w 1495, sędziowie składający się w połowie z doctores iuris mieli sądzić na podstawie prawa powszechnegro Rzeszy - prawo rzymskie zostało wtedy całkowicie zaakceptowane całkowicie

ustawodawstwo wewnętrzne - oparte było na prawie rzymmskim - władcy terytorialni wydawali spisy prawa lokalnego (landrechty, reformacje), które miały na celu unifikację prawa lokalnego - uległy wpływom prawa rzymskiego

przedmiot recepcji - dotyczyła ona jedynie kodyfikacji Justyniańskiej w zakresie, jaki był przedmiotem zainsteresowania glosatorów i postglosatorów, recypowano też prawo kanoniczne w zakresie norm prawa prywatnego oraz longobardzkie prawo lenne, włączone do Corpus iuris civilis

IV. RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO WE FRANCJI

działalność glosatorów na uniwersytecie w Montpellier - Rogerius i Placentinus badali zbiory Justyniańskie

legiści - uczeni doradcy króla, którzy z prawa rzymskiego wyprowadzli koncepcje sprzeciwiające się uniwersalistycznym poglądom cesarzy niemieckich, stosowanie prawa rzymskiego we Francji miało wynikać z nakazu rozumu, a nie z racji władzy cesarskiej

mos gallicus docendi - metoda wykładu francuskiego, zakładał tylko naukowe, a nie polityczne podejście do prawa rzymskiego, objęli badaniami nie tylko kodyfikację Justyniana

V. ROZPRZESTRZENIANIE WPŁYWÓW PRAWA RZYMSKIEGO W INNYCH PAŃSTWACH EUROPEJSKICH

STREFY EKSPANSJI PRAWA RZYMSKEIGO:

strefa I - kraje o nieprzerwanej tradycji stosowania prawa rzymskiego: Włochy, pd. Francja, Portugalia, śr-wsch. Hiszpania

strefa II - kraje o bardzo silnych wpływach romanistycznych, wynikających głównie z recepcji - prawo rzymskie uznawano w niej za powszechne: srodkowo-południowa Rzesza i Holandia

strefa III - kraje o ograniczonym wpływie prawa rzymskiego: Niemcy północne, Polska, Węgry, Czechy, Szkocja, wszystkie one stworzyły rodzime systemy prawa zwyczajowego, nieoparte na prawie rzymskim

strefa IV - kraje odczuwające nieznaczne wpływy prawa rzymskiego - przyjmowały tylko niektóre pojęcia i zasady rzymskie: Rosja, Szwajcaria, państwa skandynawskie i bałkańskie

ROZDZIAŁ IX - PRAWO KARNE

§ 1 - Prawo karne wczesnego średniowiecza

I. PRZESTĘPSTWO

przestępstwo - czyn zabroniony, wyrządzający szkodę jednostce lub społeczeństwu (ogółowi) oraz naruszający porządek publiczny i społeczny ustalony przez zwyczaj i obowiązujące prawo

PODZIAŁ PRZESTĘPSTW:

p-stwa prywatne - naruszały interes jednostki lub rodziny (wcześniej rodu), wyrządzoną krzywdę traktowano jak sprawę prywatną, karę realizowano najpierw w formie samopomocy (krwawej zemsty), prowadziło to do walk rodowych (wróżd)

p-stwa publiczne - naruszały interes ogółu i pojawiły się z powstaniem państwa plemienno-szczepowego, zdrada kraju, zbiegostwo z wojska, tchórzostwo na polu walki itd., także p-stwa religijne: świętokradztwo, krzywoprzysięstwo; ścigane to było z urzędu, karę egzekwowano od razu

mir - ustalony porządek publiczny, którego naruszenie stanowiło przestępstwo publiczne

mir miejscowy - szczególna ochrona prawna określonego miejsca (targ, kościół itp.)

mir osobowy - ochrona określonych osób mir mieszany - chronił i osobę, i miejsce jej pobytu

RODZAJE PRZESTĘPSTW (PRYWATNE):

przeciwko życiu i zdrowiu - mężobójstwo (dzieliło się na morderstwo - potajemne zabicie człowieka + próba zatarcia śladów i zabójstwo - to samo, tyle że nie było próby zatarcia śladów); uszkodzenia ciała - p-stwa przeciwko zdrowiu

przeciwko mieniu - kradzież - wielka i mała (przedmiot kradzieży); kwalifikowana i zwykła (sposób popełnienia); rozbój - zabór cudzej rzeczy przy użyciu siły, z zamiarem pozbawienia życia; rabunek - to samo, ale bez zamiaru pozb. życia; podpalenie, wyrządzenie szkód polnych/leśnych

przeciwko czci - zniewaga czynna, słowna, lub pisemna (paszkwil)

przeciwko moralności - cudzołóstwo - kobieta i mężczyzna; kazirodztwo, nierząd, sodomia, homoseksualizm

przeciwko zaufaniu publicznemu - fałszerstwo (dokumentów prywatnych, fałszywe zeznania); oszustwo (podwójne komplety kart / kości); lichwa (pobieranie zbyt wysokich odsetek)

RODZAJE PRZESTĘPSTW (PUBLICZNE):

przeciwko władcy i państwu - zakres ścigania określał monarcha - zdrada państwa, obraza majestatu, ucieczka z kraju / pola bitwy, zamach na życie władcy

przeciwko religii - czarostwo, wróżbiarstwo (prawo wczesnośr.), ścigane były przez władze duchowe i świeckie, oprócz tego: krzywoprzysięstwo, świętokradztwo, bluźnierstwo

inne publiczne p-stwa - skierowane przeciw władzom, sądom, korporacjom terytorialnym, urzędnicze, skarbowe, wojskowe

ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA:

podstawa obiektywna (przedmiotowa) - w prawie wczesnośr. oparta na niej była odpowiedzialność karna - musiał wystąpić tylko skutek zewnętrzny, p-ca odpowiadał za przejawy i skutki czynu, pomiędzy czynem a postępowaniem sprawcy musiał wystąpić zw. przycz.-skut.

podstawa subiektywna (podmiotowa) - była nieużywana w prawie wczesnośr., obejmowała uwzględnienie stosunku sprawcy do popełnionego czynu

odpowiedzialność rodowo-rodzinna - ród, któremu członek innego rodu wyrządził szkodę / krzywdę, stosował krwawą zemstę wobec rodu, z którego ten członek pochodził

odpowiedzialność rodziny - realizowana w przypadku popełnienia najcięższych przestępstw

odpowiedzialność terytorialna - obciążała wspólnotę (markę opole, wieś, później miasto) - występowała w razie niewykrycia sprawcy zabójstwa popełnionego na jej obszarze

odpowiedzialność indywidualna - ponosił ją sam sprawca za własny czyn przestępczy, mógł być też odp. za cudze czyny

okoliczności bezkarności czynu - samopomoc, początek, obrona konieczna, pozbawienie ochrony prawnej itp.

samopomoc - dopuszczana i niekarana w czasach najdawniejszych, wykonywano głównie w formie krwawej zemsty, utrzymała się bezkarna za: zabicie złodzieja nocnego, podpalacza, cudzołożnika (po złapaniu na gorącym uczynku)

początek - zaczepka czynna / słowna, która wywołała reakcję zaczepionego w formie odwetu

inne przypadki bezkarności - zabicie osoby wyjętej spod prawa, popełnienie p-stwa w stanie wyższej konieczności, pozbawienie zdrowia / życia dłużnika zabezpieczającego własną osobą wykonanie umowy

bezkarność sprawcy z braku winy - powodowała ją nieletniość (w pr. salickim do 12 lat, w rypuarskim do 15 lat), za p-stwo pop. przez nieletniego odpowiadał ojciec lub opiekun; inne przyczyny: błąd co do faktu, afekt, zdrowie fizyczne, przymus fizyczny

sprawca - każdy, kto swym czynem bezpośrednim realizował znamiona p-stwa

współsprawstwo - dokonanie p-stwa wspólnie przez kilka osób na podstawie wcześniejszego umówienia się

odpowiedzialność (współ)sprawców - najpierw wszyscy jednakowo, potem większa kara dla sprawcy głównego

podżeganie - nakłanianie osoby do popełnienia p-stwa; pomocnictwo - umyślna pomoc w popełnieniu p-stwa

poplecznictwo - popieranie sprawcy po popełnieniu p-stwa (np. ukrywanie sprawcy)

odpowiedzialność - wszystkie trzy formy karalne, najdawniej nie karano podżegania i pomocnictwa

II. KARA

kara - dolegliwość zastosowana wobec sprawcy p-stwa - wymierzenie sprawiedliwości p-cy, wyrażające poteienie dla niego i jego czynu ze strony społeczeństwa

racionalizacja kary - wyjasnianie jej celu i sensu: religijna: kara = pokuta wymierzona za obrazę bóstwa; sprawiedliwościowa: (metafizyczna, bezwzględna) - oparta o zasadę talionu (oko za oko); prewencyjna - nie rozwinęła się we wczesnym średniowieczu, miała na celu zapobieganie popełniania p-stw w przyszłości

kary odzwierciedlające - miały w formie symbolicznej unaocznić rodzaj popełnionego p-stwa

kary mutylacyjne - okaleczały ciało, niekiedy były zarazem karami odzwierciedlającymi

WYMIAR KARY:

kary arbitralne - polegały na swobodnym określaniu ich wysokości przez wyrokujący organ, wymierzane wg uznania sądu

kary ściśle oznaczone - zawarte w prawie, musieli ich się trzymać sędziowie przy ferowaniu wyroku, nie mogli ich zmien.

okoliczności łagodzące - wiek sprawcy, zdrowie fiz./psych., pojednanie, działanie w afekcie, pozycja społeczna

ok. obciążające - dokonanie p-stwa w miejscach lub na osobach objętych mirem królewskim, gorący uczynek, stan społeczny sprawcy, wiek i płeć pokrzywdzonego, wysokość szkody, zacieranie śladów, ucieczka z miejsca p-stwa itp.

zbieg przestępstw - realny (co najmniej 2 p-stwa) - za każde z nich osobna kara, kary kumulowano

darowanie kary - ułaskawienie monarsze dokonane przez władcę, ułaskawienie prywatne - przez powoda, pokrzywdzonego

zamiana kary - dokonywał sędzia, pokrzywdzony lub jego krewni na prośbę sprawcy

KARY PRYWATNE:

krwawa zemsta - zakazano jej dokonywania w określonych miejscach i czasie (święta kościelne), stosowano ugodę stron (pojednanie) - przymus pojednania,

kary kompozycyjne - połączenie kary z pieniężnym odszkodowaniem, stosowane przy p-stwach prywatnych, wysokość określali: sąd, jednacze lub strony, potem ustalano je w prawie zwyczajowym - kazuistycznie

kara kompozycyjna - składała się z dwóch elementów: okupu na rzecz pokrzywdzonego lub jego rodziny i opłaty na rzecz władcy (fredus) za złamanie porządku publicznego (znajdowała się w samej np. główszczyźnie)

główszczyzna - zadośćuczynienie za zabójstwo, płacone rodzinie zabitego, wg prawa salickiego: zabicie dworzanina w domu -1800 solidów, zabójstwo dworzanina / kapłana - 600, wolnego franka - 200, Rzymianina - 100 itd.

nawiązka (pokutne, Busse) - kara pieniężna za uszkodzenie ciała - płacona za obcięcie włosów, obcięcie kończyny itp.

KARY PUBLICZNE:

ogólnie - groziły za popełnienie przestępst publ. i państw. oraz tych prywatnych, od których sprawca się nie wykupił

kara śmierci - zwykła: ścięcie, powieszenie; kwalifikowana: łamanie kołem, ćwiartowanie, utopienie, spalenie, wbicie na pal, ukamienowanie, uduszenie, zagłodzenie, wypuszczenie jelit, pogrzebanie żywcem

kary mutylacyjne - były karami odzwierciedl., obcięcie, połamanie, wyrwanie, przekłucie, wyłupanie, wypalenie narządów

kary na czci - proskrypcja - wyjęcie spod prawa, wywołanie - ukarany tracił osobowość prawną, można go było bezkarnie zabić, majątek jego ulegał konfiskacie, żona stawała się wdową a dzieci sierotami; wygnanie - odmiana wywołania, połączona zazwyczaj z konfiskatą (w Rosji: potok - banicja; rozgrablenije (konfiskata);

kary cielesne - chłosta - za drobne p-stwa, post, obcięcie włosów, wysmarowanie mazią, noszenie siodła itp.

kary majątkowe - konfiskata całego majątku - za najcięższe p-stwa, godziła też w rodzinę sprawcy, grzywny - rekompensata za naruszenie porządku publ.;

kara pozbawienia wolności - najmniejsze znaczenie, przetrzymanie p-ców do czasu wykonania kary np. śmierci

§ 2 - Zmiany w prawie karnym późnego średniowiecza

I. PRZESTĘPSTWO

NOWY PODZIAŁ PRZESTĘPSTW:

zbrodnie - czyny szczególnie naruszające porządek publiczny i wyrządzające duże szkody, za to kary były najcięższe

wykroczenia - wszystkie pozostałe przestępstwa

cause maiores (p-stwa większe) i cause minores (mniejsze) - kryterium podziału podobne

p-stwa gardłowe - groziły za nie kary na gardle i ręku niegardłowe - groziły za nie kary na skórze i włosach

p-stwa najcięższe, ciężkie i lekkie - podział przestępstw według doktryny włoskiej

p-stwa zwyczajne i nadzwyczajne - podział wg. tego, czy dane p-stwo jest uregulowane przepisami prawnymi

p-stwa z winy: umyślnej, nieumyślnej i przypadku - kryterium podziału było nastawienie sprawcy

crimen laese maiestatis - obraza majestatu, coraz więcej czynów było pod nią podciągane

herezja - uregulowano ją, była zbrodnią obrazy majestatu boskiego, nowe p-stwa: apostazja

ODPOWIEDZIALNOŚĆ I WINA:

odpowiedzialność subiektywna (podmiotowa) - subiektywizacja odpowiedzialności karnej w późnym średniowieczu wywodzi się z Włoch; podstawą odpowiedzialności było nastawienie woli sprawcy, musiała się ona ujawnić w złym zamiarze - wewnętrznym nastawieniu sprawcy, zmierzającym do popełnienia p-stwa

wina - związek między psychiką sprawcy, a skutkiem przestępnym, dzieliła się na umyślną i nieumyślną

wina umyślna - cechował ją dolus - zły zamiar, wola popełnienia p-stwa: dolus bezpośredni (d. directus) - celowe działanie zmierzające do wywołania skutku przestępnego; dolus ewentualny (d. eventualis) - świadomość, wyobrażenie możliwości skutku przestępnego, przewidywanego i aprobowanego

wina nieumyślna - brak zamiaru popełnienia p-stwa, wskutek nienależytej staranności i ostrożności skutek przestępny nastąpił - brak był w dwóch postaciach: lekkomyślności - sprawca przewidując możl. popełnienia p-stwa bezpodstawnie przypuszczał, że go uniknie; lub niedbalstwa - sprawca nie przewidywał możl. popełnienia p-stwa, ale powinien i mógł

przypadek (casus) - sprawca nie mógł przewidzieć skutku przestępnego, nawet przy zachowaniu należytej staranności

BRAK BEZPRAWNOŚCI CZYNU I WINY:

obrona konieczna (defensio) - siłę wolno odeprzeć siłą, podstawową przesłanką był bezpośredni zamach, mogący spowodować naruszenie dobra człowieka chronionego prawem warunki: musiała być dokonana dla uniknięcia rzeczywistego niebezpieczeństwa, nie z zemsty, środki powinny być adekwatne do środków używanych przez napastnika

pozostałe - bez zmian, zrównano jedynie odpowiedzialność karną mężczyzn i kobiet

II. KARA

kary na gardle i ręku - wymierzane były za zbrodnie (kara śmierci, kary mutylacyjne)

kary na skórze i włosach - za drobniejsze p-stwa (kary na czci i hańbiące) - podział wg Zwierciadła Saskiego

ROZDZIAŁ X - POSTĘPOWANIE SĄDOWE

§ 1 - Najdawniejsze sposoby dochodzenia sprawiedliwości

samopomoc / krwawa zemsta - prowadziła do wojen rodowych, z czasem ograniczona i zniesiona

droga sądowa - otwierana przez zawarcie umowy między stronami o oddanie sprawy sądowi, z czasem zastąpiono ją jednostronnym pozwaniem (składano pozew prywatny - mannitio - w domu krzywdziciela dokonywał tego powód)

§ 2 - Proces zwyczajny

I. PROCES SĄDOWY

pozew sądowy (bannitio) - wydawany przez sędziego na podstawie skargi pokrzywdzonego, było to formalne wezwanie na rozprawę, pierwotnie ustne

pozew pisemny - dopiero w późnym średniowieczu, forma: oznaczenie sędziego, imię i nazwisko pozwanego, termin i miejsce rozprawy, imię i nazwisko powoda, treść skargi, data + miejsce wystawienia, pieczęć sądowa - sporządzano pozew pisemny w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach

II. ZASADY PROCESOWE

jedność procesu cywilnego i karnego - każdy proces był post. karnym, podziału skarg dokonano w Anglii najwcześniej (na karne i cywilne; w Europie podział na karne (żądanie ukarania p-cy), cywilne (domagały się zasądzenia odszkodowania lub zwrotu rzeczy) i mieszane (i odszkodowanie, i ukaranie p-cy) - podział ten od XIII w.

skargowość - podstawą wszczęcia procsu było tylko złożenie skargi przez powoda lub oskarżyciela

dyspozycyjność (rozporządzalność) - strony miały całkowitą swobodę w zakresie rozporządzania przedmiotem postępowania i czynnościami procesowymi

kontradyktoryjność (sporność) - proces to spór między stronami, sąd jest biernym obserwatorem, wydaje tylko orzeczenie

formalizm - przestrzeganie w trakcie postępowania przewidzianych przez prawo symboli, gestów i formuł, każda pomyłka = przegrany proces

ustność - w średniowieczu miażdżąco przeważał proces ustny, forma pisemna była wyjątkiem

jawność - proces był dostępny dla publiczności, mogli w nim wziąć udział wszyscy zainteresowani

III. STRONY PROCESOWE I ICH ZASTĘPCY

warunki bycia stroną - zdolność sądowa, zdolność procesowa (dawała prawo występowania)

zastępcy procesowi: ustawowi - reprezentowali stronę z mocy prawa - przysługiwali osobom fizycznym i prawnym; sądowi - wyznaczani z urzędu; umowni - generalni (dla całego procesu), szczegółowe i honorowe (krewni stron)

IV. TERMINY I ODROCZENIA (DYLACJE)

dylacje - przyczyny usprawiedliwionego odroczenia rozprawy - zwyczajne - sąd musiał się na nie obligatoryjnie zgodzić - choroba, siła wyższa, służba publiczna, udział w pielgrzymka, równoległa rozprawa o większy majątek w innmym sądzie; nadzwyczajne - zależały od swob. woli sądu i stron: poroz. stron odraczające rozprawę, zawieszenie sprawy przez sąd

V. ROZPRAWA. WYROK

przedstawienie skargi przez powoda - poprzedzane przysięgą, stwierdzającą, że nie wnosi się jej lekkomyślnie, potem tangano - wezwanie do odpowiedzi na skargę

replika - pozwany odpowiadał na zarzuty powoda, mógł się od niej uchylić tylko z ważnych przyczyn prawnych (dylacji i ekscepcji)

wyrok końcowy (merytoryczny, bezwarunkowy) - powodowało go uznanie skargi przez pozwanego lub jej odrzucenie na podstawie niepodważalnego dla sądu świadectwa

wyrok końcowy (dowodowy, warunkowy) - wydawano go, gdy pozwany zaprzeczył skardze, postanawiano w nim o stronie mającej przeprowadzić dowód, środkach dowodowych i konsekwencjach postępowania dowodowego

VI. POSTĘPOWANIE DOWODOWE. ŚRODKI DOWODOWE

bliższość w dowodzie - przeważnie przysługiwała pozwanemu, chyba że schwytano go na gorącym uczynku

przysięga własna - składana tylko osobiście przez stronę (mającą bliższość w dowodzie) - zeznanie z powołaniem się na Bogai krzyż święty; oczyszczająca - składał ją pozwany; oskarżająca - składał ją powód

przysięga ze współprzysiężnikami - współprzysiężnicy nie składali przysięgi, a jedynie potwierdzały przysięgę strony; liczba współprzys. 2-72; nie mogli być nimi infamisi i osoby skazane za krzywoprzysięstwo

świadkowie - składali zeznania w formie przysięgi, dla ważności świadectwa wymagano 2-3 świadków, świadkiem mogła być osoba wolna pos. odp. majątek (nie kobiety i dzieci, nie krzywoprzysiężcy)

dokumenty - publiczne - sporządzane przez upoważnione osoby urzędowe, niepodważalne co do treści i autentyczności; prywatne - sporządzane ręką prywatną i przy świadkach; podważalna moc dowodowa

świadectwa urzędowe - obdukcja zwłok, opinia rzeczoznawcy, sprawozdania woźnych z wizji lokalnych

ordalia (iudicia Dei, sądy boże) - środek dowodowy oparty na przeświadczeniu ludzi, że najlepiej rozstrzyga sprawę bezpośredni sąd Boży - Bóg nie dopuści do krzywdy niewinnego; ordalia dopuszczane były już w leges barbarorum, zabronione przez Innocentego III w 1215 na soborze laterańskim

ordalia jednostronne - próby zimnej i gorącej wody, poświęconego kęsa chleba i sera, komunii, rozpalonego żelaza i marów, losowanie

ordalia dwustronne - próba krzyża i pojedynek

próba zimnej wody - związywano oskarżonego i wrzucano do wody - jeśli tonął, uznawano go za niewinnego

próba gorącej wody - wkładano gołą rękę do kociołka wrzącej wody i wydobywano przedmiot - brak oparzeń = brak winy

próba losowania - odwoływała się do ręki Boskiej, która kieruje przeznaczeniem

próba poświęconego kęsa sera i chleba / próba komunii - przełknięcie bez zakrztuszenia się poświęconych pokarmów

próba rozpalonego żelaza - przeniesienie w rękach rozpalonego żelaza przez 3-10 kroków, lub przejście po rozżarzonych lemieszach - w wypadku upuszczenia przedmiotu lub ominięcia lemieszy - sprawa była prezegrana, pozostali jeśli nie mieli bąbli po trzech dniach (byli ten czas związani), wygrywali sprawę

próba marów - oskarżony o zabójstwo trzykrotnie obchodził zwłoki na kolanach, całować je za każdym razem, wywoływać nazwisko zabitego i składać przysięgę swojej niewinności - jeśli rany ofiary się nie zmieniły, to oskarżony niewinny

próba krzyża - strony stawały pod krzyżem z podniesionymi rękami, kto wcześniej je opuścił - przegrywał

pojedynek - najpopularniejszy - wiadomo o co chodzi

VII. NAGANA WYROKU

nagana wyroku - występowała z nią strona niezadowolona, lub jakakolwiek osoba uczestnicząca w postępowaniu sąd., musiała zawierać zarzut, że proponujący jego treść świadomie złamał prawo, przedstawiano projekt swojego wyroku

§ 3 - Postępowanie z urzędu

I. POSTĘPOWANIE ARBITRALNE

p. arbitralne - rodzaj najdawniejszego procesu wszczynanego z urzędu, stosowany przy p-stwach publicznych, ściganych przez króla i jego urzędników, nie opierało się na ścisłych formach procesowych

przebieg - proces ten wdrażano od razu po uzyskaniu informacji o popełnieniu p-stwa, tryb był przyspieszony, ukaranie sprawcy zależało od uznania monarchy, kara była arbitralna

II. POSTĘPOWANIE RUGOWE

geneza - narodziło się w mon. frankońskiej, stosowane w p-stwach publ. i pryw., jeśli żadna z zainteresowanych stron nie wystąpiła ze skargą

przebieg we Francji - urzędnicy na danym terenie wybierali rugowników spośród mieszkańców, którzy ujawniali nie wykryte do tej pory p-stwa, oskarżony mógł oczyścić się przysięgą lub poddać się ordaliom

przebieg w Anglii - podstawą wszczęcia postęp. była zła fama publiczna, badali to sędziowie i szeryfowie, oraz przysięgli - po 12 z każdej setni, po 4 z każdej wsi, oskarżony mógł się oczyścić poprzez próbę zimnej wody

§ 4 - Postępowanie szczególne

I. PROCES WYDOBYWCZY

proces wydobywczy - stosowany w postępowaniu o zwrot skradzionej rzeczy ruchomej, którą odnaleziono u osoby trzeciej (gonienie śladem)

interiatio - licowanie rzeczy, powód ujmował rzecz i oświadczał że została mu skradziona - wdrażane to było jeśli w ciągu 3 dni nie odnaleziono skradzionej rzeczy - w przeciwnym wypadku można ją było po prostu zabrać

II. PROCES PRZECIWKO SCHWYTANEMU NA GORĄCYM UCZYNKU I ZABITEMU

szczegóły - jeśli p-ca złapany został na gorącym uczynku, doprowadzano go przed sędziego, jeśli zaś zabito go po złapaniu na gorącym uczynku, należało do sądu przynieść ciało zabitego

III. PROCES GOŚCINNY

szczegóły - rozwinął się w prawie miejskim, gościem był każdy, kto mieszkał na tyle blisko, że mógł przybyć do sądu w ciągu 1 dnia, sprawę rozpatrywano tego samego dnia, wyrok zapadał przed zachodem słońca,

IV. PROCES PRZECIWKO SZKODLIWYM LUDZIOM

szczegóły - wszczynany z urzędu, ze skargą przeciwko szkodliwym ludziom mógł wystąpić każdy

V. PROCES O ZBIEGŁYCH PODDANYCH

szczegóły - dotyczył odzyskiwania zbiegłych od pana chłopów i zbiegłych do innej prowincji

§ 5 - Postępowanie zapobiegawcze

I. POSTĘPOWANIE ZABEZPIECZAJĄCE

szczegóły - rozwinięte głównie w prawie miejskim, było pomocnicze do post. zwyczajnego, zabezpieczało wykonalność przyszłego wyroku, dwa rodzaje: dotyczące osób (nie posiadały mieszkania, podejrzani byli o możliwość ucieczki, marnotrawcy, cudzoziemcy); dotyczące mienia (zasekwestrowany majątek); skargę wnosił wierzyciel

II. POSTĘPOWANIE UPADŁOŚCIOWE

szczegóły - służyło wydowbywaniu wierzytelności od upadłych dłużników, oprócz spłacenia długu podlegali oni karze

§ 3 - Postępowanie egzekucyjne

geneza - sam wyrok nie był tytułem egzekucyjnym, powód musiał od pozwanego w drodze formalnej umowy uzyskać przyrzeczenie dopełnienia wyroku, jeśli dłużnik odmawiał umowy, mógł być wyjęty spod prawa; jeśli nie wypełnił przyrzczenia, powód domagał się od sędziego przejęcia władzy nad osobą dłużnika

prawo późnośredniowieczne - egzekucja prywatna zanikła całkowicie, a już sam wyrok stanowił tytuł egzekucyjny, w razie nieskuteczności egzekucji majątkowej wdrażano egzekucję osobistą

CZĘŚĆ III - CZASY WCZESNONOWOŻYTNE

ROZDZIAŁ I - MONARCHIE ABSOLUTYZMU

§ 5 - Ustrój polityczny

I. WŁADZA KRÓLEWSKA

państwo - rzecz publicznoprawna, suwerenna osoba prawna, najwyższym organem państwa był monarcha

władza monarsza - ograniczana przez prawo boskie a potem naturalne, miała charakter wszechwładny, z nazwy nieogran.

prawa fundamentalne - ograniczenia władzy królewskiej we Francji, monarcha nie mógł: zmienić zasad sukcesji tronu, sprzedać domeny królewskiej, wyznawać innej wiary niż katolicka

inne ograniczenia władzy - były to dokumenty zawierające „kondycje” ograniczające uprawnienia króla

w Szwecji: król Gustaw Adolf musiał przyjąć narzucone przez Riksdag warunki: musiał uzyskiwać zgodę Rady i Riksdagu na różne decyzje, rządzić w oparciu o magnaterię (autor: A Oxenstierna); król Karol IX musiał już tylko działać zgodnie z prawami królestwa, rządzić w oparciu o radę, był odpowiedzialny przed Bogiem; Gustaw III jeszcze bardziej zmniejszył ograniczenia jego włądzy

w Danii - Fryderyk III przeprowadził najpierw reformy państwa, a potem sporządził akt „prawo królewskie”, który zakazywał mu jedynie dzielić państwo lub odsprzedawać jego część

w Rosji - Najwyższa Rada Tajna próbowała narzucić Annie w 1730 r. kondycje, Anna ich nie przyjęła i zlikwidowała Radę

samodzielność władzy - zdarzało się rzadko, bo większość władców była leniwa, a jeśli nie była, to była w stanie rządzić terenami małej i średniej wielkości, do pracowitych i samodzielnych należeli: Filip II (ES i Portugalia), Fryderyk Wilhelm I i Fryderyk II (Prusy)

doradztwo - jeśli król nie miał woli rządzenia, to ogromną rolę spełniali jego doradcy: ministrowie, faworyci i inni, we Francji: kardynał Richelieu, w Hiszpanii hrabia Olivares, A. Oxenstierna w Szwecji, P Schumacher w Danii,

wszechstronność władzy (omnipotencja) - monarcha sprawował wszelką władzę w państwie, szczególnym znamieniem tej suwerenności była władza ustawodawcza

II. ADMINISTRACJA CENTRALNA

RADY KRÓLEWSKIE I INNE ORGANY KOLEGIALNE:

cechy ogólne - kolegializm w adm. centralnej i terytorialnej, upowszechniono pisemność, było uczciwiej

FRANCJA:

Rada Królewska - w jej skład wchodziło się z racji pochodzenia i godności (książęta i wielcy urzędnicy), przywileju (radcy tytularni) lub nominacji (radcy zwyczajni, referendarze); od drugiej połowy XVII w. nie zasiadali już w niej ludzie z pochodzenia i godności, nie było radców tytularnych, podzielono radę na 4 sekcje:

Rada Stanu (Tajna)- król + kilku ministrów stanu, polityka zagraniczna i główne sprawy w polityce wewnętrznej

Rada Depesz (Sprawozdań) - pod przewodnictwem króla, skłąd: Rada Stanu + dodatkowi urzędnicy (ministrowie); decyzje co do administracji i zarządu wewnętrznego

Rada Finansów - główna rola: główny kontroler finansów - komp: najważniejsze sprawy finansowe, podatki

Rada Prywatna (Spraw Procesowych) - przewodniczył kanclerz, 4 sekretarzy stanu, 30 radców ( z wszystkich stanów) i kilku referendarzy - wyłącznie funkcje sądowe (sądownictwo kasacyjne, kompetencyjne i administracyjne)

ANGLIA:

Rada Królewska - zreorganizowana przez Henryka VIII, zmieniła nazwę na Radę Tajną, przewodniczył i mianował jej członków król, komisje: Sąd Izby Gwiaździstej (sprawy bezpieczeństwa państwa, nadużyć urzędniczych); Sąd Próśb (sprawy cywilne); Sąd Wysokiej Komisji (sądownictwo kościelne); itp.

MONARCHIA HABSBURSKA (Austria, Węgry, Czechy):

Rada Tajna - utworzona w 1527 r., 6 najwyższych dostojników państwowych, kompetencje doradcze w sprawach polityki wewnętrznej i zagranicznej; powołano też Nadworną Izbę Skarbową i Nadworną Radę Wojenną; zreorganizowano Kancelarię Nadworną

zarząd centralny od 1762: Nzjednoczona Kancelaria Nadworna (sprawy wew. bez sąd. i skarb.); Kancelaria Stanu (polityka zewn.), Nadworna Izba Skarbowa (finanse); Nadworna Rada Wojenna, Nadworna Izba Rachunkowa, Najw. Izba Sprawiedl.

PRUSY:

Rada Tajna - polityka zagraniczna, wojsko, finanse; działanie uzależnione od decyzji elektorskich;

nowe organy - Tajna Kamera Nadworna (od 1713 - Generalna Dyrekcja Finansów); Urząd Generalnego Komisarza Wojny (od 1713 - Generalny Komisariat Wojny)

Generalny Dyrektoriat - powstał 1723 w wyniku unifikacji dwóch poprzednich organów, na czele król zastępowany przez jednego z ministrów, najpierw składało to się z 4 departamentów, potem z 7, na czele każdego minister; dla spraw zagranicznych MinisterstwoGabinetowe (kierował nim król); dla spraw sądowych Ministerstwo Sprawiedliwości i inne...

KRÓLESTWO HISZPANII:

Rady Królestwa - odrębne organy w Kastylii i Aragonie

Rada Kastylii - 12 członków, również sąd najwyższy, od 1523 wyodrębniła się Rada Finansów; od 1524 Rada Indii

Rada Stanu - utworzona w 1526 dla zarządu imperium kolonialnego Karola V,

Rada Kastylii - naczelny organ od XVIII w., podzielona na 5 departamentów (sprawy zew. i wew., wojny i marynarki, sprawiedliwości, Indii i finansów (od 1754)), na czele sekretarze-ministrowie,

Najwyższa Rada Państwa - od 1787 r. zajęła miejsce Rady Kastylii

PORTUGALIA:

Rada Stanu - powołana w 1580 - abp Lizbony i pięciu gubernatorów; od 1583 rządził krajem wicekról

POSIADŁOŚCI WŁOSKIE HABSBURGÓW HISZPAŃSKICH:

Lombardia - Rada Stanu - zastępowała gubernatora królewskiego w czasie jego nieobecności, oprócz tego Senat - funkcje adm., sąd.,członków mianował król, sprawami fiskalnymi kierował Urząd Kameralny

Neapol - Rada Państwa podporządkowana wicekrólowi, podobnie na Sycylii i Sardynii (ale tylko do XVIII w.)

Sardynia w XVIII w. - Rada Państwa + Generalna Rada Finansów

SZWECJA:

Rada Królestwa - 20 członków pod przew. kanclerza, sprawy sąd., adm. + kontrola króla; poza tym Rada Wojskowa

reformy z 1612 - 5 kancelarii z ministrem na czele: najpierw spraw zagranicznych, potem arch. państwowe i kamera

Rada Królewska - zastąpiła Radę Królestwa w 1681, zostawiono jej tylko kompetencje doradcze dla króla, dano jej funkcje Najwyższego Trybunału, od 1720 r. znowu przywrócono Radę Królestwa, odpowiedzialną przed Riksdagiem, obradowała w 2 komisjach, członków wybierał król i Rada, kandydatów zaś komisja Riksdagu

DANIA:

Kolegium Państwa - zastąpiło Radę Państwa, przewodniczył dawny ochmistrz, sprawy państwa + polityka zagr., skłąd: przedstawiciele innych urzędów kolegialnych, zlikwidowane w 1676 r.,

Rada Tajna - zajęła miejsce Kolegium, tworzona przez najwyższych urzędników i króla, podzielona na kilka kolegiów (w każdym przewodniczący, 8-12 radców, sekretarze i personel niższy), od 1771 r. podzielono kolegia na departamenty, kierownicy departamentów stanowili Radę Kolegium

ROSJA:

reformy - Piotr Wielki przestał zwoływać Dumę Bojarską, powołał Radę Ministrów - jego kancelarię przyboczną

Senat Rządzący - powołany w 1711 r., pierwotnie 9 osób, od 1718 dodatkowo utworzono kolegia i w skład SR weszli ich prezesi, usunięto ich w 1722 (prócz 3 najw. kolegiów), w 1722 powstała przy nim Prokuratura z generałgubernatorem mianowanym przez cesarza, z-ca to oberprokurator, podlegli mu byli prokuratorowie; Katarzyna II podzieliła SR na 6 departamentów, osobny oberprokurator przy każdym z nich

kompetencje: finanse, sprawy adm. i sąd., projekty ustaw, kontrola wykonania ustaw, dochody, najwyższe sądownictwo, zarząd państwem pod nieobecnośćcara (do1718 r.)

kolegia - utworzone w miejsce prikazów w liczbie 9 (potem więcej); skład każdego z kolegiów to prezes, v-ceprezes, 4 radcy, 4 asesorzy, prokurator, fiskał i kancelaria - wyższe kolegia (spr. zew., wojsk., marynarki) podporządkowane cesarzowi, reszta senatowi, zniesione na początku XIX w. i zastąpione ministerstwami

URZĘDNICY MINISTERIALNI:

Francja - kanclerz - zwierzchnictwo nad sądami, przewodnictwo w Radzie Prywatnej, kontrola kancelarii królewskiej i sekcji Rady Królewskiej, generalny kontroler finansów; 4 sekretarzy stanu - resorty: spraw. zew., marynarki i dworu królewskiego, sekretarzem stanu był szlachcic lub mieszczanin, odpowiedzialność przed cesarzem

Anglia - dawni dygnitarze koronni; sekretarze stanu - w liczbie 2, podział funkcji na kryterium terytorialnym - sekr. departamentu północnego (sprawy hrabstw i kolonii północnych, polityka zagr. z państwami płn i wsch.); sekr. dep. połud. (analogicznie, tyle że południe)

Hiszpania - valido - pierwszy minister, najważniejsze sprawy w państwie, potem czterej sekretarze stanu - pd 1754 5ciu

Portugalia - sekretarze stanu - najpierw czterech: 1 - sprawy królestwa, 2- spr. zew. i wojna; 3-marynarka woj. i terytoria zamorskie, 4 - finanse

Italia - wicekrólowie - przedstawiciele króla Hiszpanii; w Lombardii gubernatorzy

Prusy - dyrektorzy Generalnego Dyrektorium i Ministerstwa Gabinetowego; od Fryderyka II zarząd cywilny i wojskowy kraju w rękach gabinetu królewskiego, podobnie w Austrii

Szwecja - od 1612 roku 5 urzędów: drots, marszałek, admirał, kanclerz, podskarbi - kierowali pracą kolegiów; od XVII wieku szefowie kolegiów (prezydenci) - wybierani spośród członków królewskich

Dania - funkcje ministerialne po 1660 r. w rękach przewodniczącego nowo utworzonych kolegiów

III. REPREZENTACJE STANOWE

Anglia - Izba Lordów - nowa szlachta, zmniejszono liczbę lordów duchownych; Izba Gmin - przedstawiciele hrabstw wybierani przez właś. ziemskich z dochodem >40 szylingów rocznie i reprezentantów miast (wybierał patrycjat), zwiększono liczbę członków Izby Gmin z 296 do 462 (90 szlachta, 372 mieszczanie)

Act of Proclamation - wydany w 1539 r., ograniczył moc ustawodawczą parlamentu - król mógł wydawać równej mocy rozporządzenia, wprowadzono zasadę trzech czytań ustaw

Apologia Izby Gmin - przedstawiona królowi Jakubowi I przez Parlament obradujący w 1604-11; odmówił królowi władzy absolutnej, miał się król dzielić władzą ust. z całym Parlamentem, podatki miał ściągać tylko za zgodą Parlamentu

Petycja o Prawo - przedstawiona Karolowi I, zakazy: zmuszania do płacenia podatków nie zatw. przez Parlament, aresztowania i konfiskaty bez wyroku sąd. opartego na prawie zwyczajowym, kwaterowania wojsk w domach prywatnych, aresztowania osób cywilnych na podstawie przepisów prawa wojennego

Francja - upadek Stanów Generalnych, zanikły w latach 1614-1789

Hiszpania - Kortezy traciły na znaczeniu, od 1716 Kortezy Kastylii stały się naczelnym parlamentem

Portugalia - spadek znaczenia kortezów, od 1698 rola ich kompletnie zanikła

Italia - Neapol: 3izbowy parlament, od 1642 Komisja Elektów - 5 przedstawicieli szlachty i 1 mieszczanin; Sycylia: parlament z niewielkimi kompetencjami; Sardynia: parlament (statamenti), uprawnienia ust. i sąd.; Piemont: rządy absolutne Filiberta, upadek znaczenia zgromadzenia stanowego

Szwecja - Riksdag - kompet. bez zmian, od Karola XI ograniczanie jego roli - ważne decyzje w rękach Tajnej Komisji, Karol XII już mógł samodzielnie nakładać podatki na wypadek wojny, od 1719 powrót roli Riksdagu - oddzielne obrady każdego stanu:

stan szlachecki - na czele marszałek, każdy poseł szlachecki miał 1 głos

stan duchowny - przewodniczył abp, w składzie biskupi, superintendenci, pełnomocnicy diecezji,

stan mieszczański - przedstawiciele 101 miast, przewodniczył burmistrz Sztokholmu

stan chłopski - brak stałego miejsca obrad, przeciętnie 150 chłopów,

ogólnie - każda izba miała 1 głos, aby uchwała przeszła wystarczyły 3 głosy, jednomyślność tylko dla zmiany przywilejów i konstytucji, głosowanie tajne (z wyjątkiem izby chłopskiej)

inicjatywa ustawodawcza - każda izba, poszczególni członkowie, parlamentarne komisje, Rada, król

Komisje Tajna Riksdagu - 50 szlachciców, 25 duch, 25 mieszcz., sprawy obrony, zewnętrzne i finanse

zmiany z 1772 r. - tylko król zwoływał parlament, uprawnienia Riksdag musiał dzielić z władcą, zniesiono Tajną Komisję

Dania - zlikwidowano Danehof z końcem XIV w., nowa reprezentacja stanowa

zmiany z 1660 r. - trudności finansowe rozwiązywało zgromadzenie stanów - szlachta: 100 osób + 15 radców rady, duchowieństwo - 35 przedstawicieli, mieszczanie - 60 osób

Norwegia - od 1536 przedstawicielstwo stanów i przedstawicielstwo panów

Węgry - sejm tylko uchwalał podatki i zatwierdzał rozporządenia wiedeńskie; w czasie powstania Rakoczego obradował Senat - 3 bp katolickich, 10 magnatów, 12 szlachciców średnich

Rosja - Sobory Ziemskie do 1665, potem narady z przedstawicielami stanów, ale i tego zaprzestano

Prusy i Austria - brak wykształconych reprezentacji stanowych

IV. ADMINISTRACJA LOKALNA

zasady adm. lokalnej - biurokratyzm, hierarchiczne podporządkowanie, mianowanie urzędników, częściowa unifikacja (tylko gdzieniegdzie)

Francja - podział na baliwaty i okręgi prewotalne; baliwowie stracili na znaczeniu, od XV/XVI gubernatorzy - przejęli kompetencje baliwów, intendenci - otrzymywali upraw. gubernatorów w czasie ich pobytu na dworze - mianowani przez króla (spośród referendarzy Rady Prywatnej), komp. adm., sąd., skarb., podporządkowani Radzie Królewskiej, do pomocy mieli biura, podlagali im subdelegaci

Anglia - utrzymany podział na hrabstwa; hierarchia:

lordowie namiestnicy (hrabiowie) - mieli po dwóch z-ców w każdym hrabstwie; spr. wojskowe i finansowe;

szeryfowie - mianowani przez króla spośród 3 kandydatów; sprawy skarb., wyborcze (wybory do Parlam.), posiadał z-ców

koronerzy - po 2 w hrabstwie, prowadzili dochodzenie w wyp. nagłego zgonu, kompletowali ławę przysięgłych itd.

wiceadmirałowie - w hrabstwach przybrzeżnych, podlegali Lordowi Admirałowi i Trybunałowi Admiralicji

konstablowie - wraz z z-cami stracili na znaczeniu

parafia - najniższa jednostka samorządu; organy: zgromadzenie parafialne i zarządcy, w miastach rady ścisłe

Hiszpania - dwie części: Kastylia i Aragon, podział na prowincje z v-cekrólami na czele; w miastach królewskich corregidores, ponadto letrados - zawodowi urzędnicy, podobna sytuacja w Italii

Portugalia - podział na 7 prowincji, 27 powiatów, gminy miejskie i wiejskie

Prusy - podział na prowincje z namiestnikami na czele, obok nich organy stanowe - rządy krajowe, komisarze wojny i urzędy kamer; dalszy podział na powiaty z landratami na czele (od 1702), od Fryderyka Wilhelma I podział prowincji na departamenty kamer, w których władzę pełniły: kamery wojny i domen - w każdej prowincji 1 kamera (w Prusach Wsch. 2), przewodniczyli im prezesi; najniższa jednostka - powiat z landratem na czele - mianowany przez króla z kandydatów sejmiku powiatowego, miasta królewskie podległe radcom skarbowym, we wsiach rządził pan

Austria - podział na gubernie z gubernatorami na czele (mianował król), podlegali Zjednoczonej Kancelarii Nadwornej; na mniejszych terytoriach stworzono zaś podział na starostwa krajowe ze starostami na czele; szczebel niższy: cyrkuł ze starostą obwodowym na czele; MIASTA: samorząd z wybieralnymi organami: wydział miejski, magistrat, burmistrz i z-cy; WSIE: dominia - jedna lub kilka wiosek należących do jednego pana, miał do pomocy justyciariusza (sąd.) lub mandatariusza (adm.), w dominium także ograniczony samorząd z wójtem na czele i 2-12 przysięgłymi (3 letnia kadencja)

Węgry - komitaty - w ich rękach zarząd lokalny, potem podział na 10 okręgów adm., a Siedmiogród na 3 okręgi, na czele okręgu komisarz królewski, od 1790 roku powrócono do komitatów

Szwecja - od 1634 podział na okręgi dominialne i 3 generalne gubernatorstwa

Dania - przekształcono lenna w powiaty z amtsmandami na czele, królewszczyznami zarządzali amstforvalter

Norwegia - na czele gminy wójt, do pomocy miał pisarza sądowego, sędziego i proboszcza kość. luterańskiego; w miastach do burmistrza dodano wójta sądowego

Rosja - w 1702 zniesiono samorząd gubny, w 1708 reforma:gubernie - na czele z gubernatorami, podległymi Senatowi Rządzącemu, komp. skarb., wojsk. policyjne, ich zastępcami byli wicegubernatorzy a organem współdziałającym kolegium landrackie; od 1719 reforma guberni: podzielono jes na prowincje - na czele wojewodowie; dystrykty - na czele komisarze ziemscy

reforma z 1775 r. - na czele guberni generałgubernator, z-ca i zarząd gubernialny jako organ doradczy - gubernator, radcy i prokurator; potem podział na powiaty - na czele isprawnik ziemski, wraz z 2 asesorami tworzył niższy sąd ziemski; dla miast utworzono Magistrat Głowny w Petersburgu - na czele oberprezydent, był to organ kolegialny, od Kasi II nowa administracja miejska - samroząd z organami: ogólne zebranie mieszczan, duma powszechna, duma 6 radnych

§ 6 - Wymiar sprawiedliwości

I. SĄDOWNICTWO KRÓLEWSKIE

Francja:

niższe sąd. królewskie - prewoci i baliwowie, skłąd i kompetencje ich sądów bez zmian, od XVI w niektóre sądy baliwialne przekszt. się w sądy prezydialne - większy skład;

wyższe s. k. - parlamenty, przestały istnieć w 1789 roku

sądownictwo szczególne urzędników królewskich - wielkiego prewota, referendarzy dworu królewskiego, prewotów marszałkowskich

sądownictwo zastrzeżone króla - miał prawo ewokacji każdej sprawy przed sąd RadyPrywatnej, kasacji do wszystkich wyroków, łagodzenia i zaostrzenia kary, wydawać listy pieczetne - nakazy pozbawienia wolności lub wygnania

Anglia: bez zmian

Hiszpania:

Rada Królewska - od XVI w. główny organ sądowy, sąd najwyższy, skład: 12 osób - odwołania od wyroków niższych sądów, dodatkowo sądzili też urzędnicy dworscy (sprawy zawarte w ich kompetencjach)

sąd. niższe - audiencias (sądy), urzędnicy królewscy (corregidores)

sądy inkwizycyjne - funkcjonowała jako wyższe sądownictwo królewskie:

Trybunał Wiary - w Sewilli, od 1485, kierował się instrukcjami jako źródłami prawa, zebrane w tomie Instrukcje stare (1523-28); oraz w Instrukcjach Nowych (1561); na czele świętego oficjum stał Generalny Inkwizytor wybierany przez króla

Suprema - funkcjonowała przy inkw. gen. - 6 osób, 2 delegowanych przez Radę Kastylii

Trybunały lokalne - podstawa sądownictwa inkwizycyjnego - na czele po 2-3 inkwizytorów mianowanych przez Inkw. Gen. - sędzia musiał mieć 35 lat i sk. studia teologiczne

współpracownicy inkwizycji - kwalifikatorzy (cenzura książek, opinia o herezji), familiares (krewniacy)

Portugalia:

trybunały sądowe - w liczbie 2, utworzone w XVI w., charakter stały, - Najwyższy Sąd Cywilny w Porto (północ); Sąd Apelacyjny - na południu w Lizbonie

reformy z XVIII w. - zniesiono sądy patrymonialne, utworzono Generalnego Intendenta Policji Dworu i Królestwa

Pólnocne Włochy:

Senat - utworzony w Lombardii w 1541, wzorowany na parlamentach francuskich, podbne komp., tak samo w Piemoncie

Wenecja - Rada 40stu, sędziowie śledczy

Genua - Urząd Najwyższy - najwyższe sądownictwo od połowy XVI w.,

Niemcy:

Sąd Kameralny Rzeszy - utworzony w 1495, siedziba: Frankfurt n/Menem, potem zmiany, od 1693 Wetzlar, rozwiązano go w 1806; statuty SKR: 1495, 1521, 1548, 1555

struktura SKR - na czele sędzia kameralny - mianowany przez cesarza, sprawy adm., podlegali mu 2 a potem 4 przewodniczący senatu, musiał poch. ze stanu książęcego, kadencja asesorów: 6 lat

kompetencje SKR - sąd I instancji w sprawach: naruszenia porz. publ., samowolne zajęcia, skargi fiskalne, spory majątkowe poddanych różnych panów, skargi przeciwko Rzeszy, ponadto najwyższy trybunał apelacyjny w sprawach cywilnych (wartość sporu >400 talarów), nadzorował też sądy grodzkie\

przywilej de non appellando - przywilej polegający na tym, że dane państewko nie podlegało SKR - była to Brandenburgia

sądownictwo w Brandenburgii - najwyższa władza sąd. - Sąd Kameralny w Berlinie, dzielony na 4 senaty, ostatni z nich to Trybunał Najwyższy

Prusy Wschodnie - Trybunał Najwyższy w Królewcu

reformy sądownictwa państwowego z końca XVIII w: - stworzono Najwyższy Tajny Trybunał w Berlinie, sądami niższymi głównymi były sądy rejencji, podzielone na 2 senaty

Austria - reformy Józefa II - Najwyższa Izba Sprawiedliwości w Wiedniu, podlegały jej sądy apelacyjne (1/ kraj koronny); szczebel niższy: sądy kryminalne

Szwecja:

Najwyższy Trybunał - od 1614, Sztokholm, przewodził drots, składał się z asesorów

Sądy Wyższe - w Abo (1623), Dorpat (1635), Jonkoping (1635), od wyroków można było apelować do króla

sądownictwo stanowe - w niższych instancjach

Dania:

Sąd Najwyższy - od 1661 - zastąpił sąd królewski, przewodniczył mu król, skłądał się z mieszczan i szlachty w stosunku 1:1; sędziów mianował król

sądownictwo niższe - oparte na strukturach stanowych

Norwegia:

reformy - I instancja - ting wiejski z wójtem; w miastach zaś byting; II instancja: Lagting z sędzią zawodowym; instancja najwyższa: przedstawicielstwo panów

Rosja:

reformy - dwie pierwsze instancje miały charakter sądów stanowych; 3 instancja: izby sądowe do spraw kar. i cyw. - przewodniczący, i po 2: radców i asesorów; najwyższa instancja: Senat Rządzący

II. SĄDOWNICTWO STANOWE

bez zmian - dla mieszczan sądy miejskie, dla szlachty sądy ziemskie, na wsi pan i jego urzędnicy

reforma w Rosji - I instancja cyw/kar: sądy powiatowe (szlachta); magistrat miejski (mieszczanie); sądy niższe (dla chłopów; II instancja: wyższe sądy miejskie (szl.); magistrat gubernialny (mieszcz.); sąd wyższy (chł.)

ROZDZIAŁ II - REPUBLIKI WCZESNONOWOŻYTNE

§ 3 - Ustrój polityczny

I. WŁADZA PROTEKTORA, NAMIESTNIKA

Lord Protektor- pierwszym był Cromwell, (1653), na podstawie Instrumentu Rządzenia przyjął tytuł LP Anglii, Szkocji i Irlandii; urząd wybieralny i dożywotni (od maja 1657 (Pokorna Petycja) - urząd dziedziczny z prawem wyboru następcy przez aktualnie urzędującego LP

uprawnienia ustawodawcze - wybory do Parlamentu, rozwiązanie go (5 miechów od I sesji), zwoływanie Parlamentu nadzwyczajnego; weto zawieszające

wykonawcze - dzielone z Radą Stanu - obsadzał w niej stanowiska, mianował urzędników, dowodził siłami lądowymi, marynarką i milicją, polityka zagraniczna, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju

sądownicze -prawo łaski (bez spraw morderstwa i zdrady); mianowanie sędziów itd.

Namiestnik (stadhouder) - w Niderlandach, od XV w. - byli namiestnicy dla prowincji i namiestnik generalny w całym państwie - z-ca króla

Namiestnik Generalny - miał szereg kompetencji (m. in. książęce w czasach burgundzkich i hiszpańskich); po czasach hiszpańskich namiestnicy byli wyznaczani przez Stany Prowincjonalne - NIE UTWORZONO namiestnika generalnego;

książęta orańscy - przejęli dyktaturę po czasach hiszpańskich

wielki pensjonariusz - najwyższy urzędnik prowincji Holandii, współpracował z książętami orańskimi

Wilhelm IV - został uznany przez Stany Prowincjonalne i Generalne za namiestnika dziedzicznego w 1747

Szwajcaria: landamann - najwyższe stanowisko adm. w kantonie; burmistrz - w mieście

II. RADY I URZĘDY CENTRALNE

Anglia:

Rada Stanu I - od 1649 r., 41 osób, quorum dla ważnych decyzji - 9 osób, uprawnienia wojskowe, adm., sąd., rozw. w 1653

Rada Stanu II - 13 osób, w większości oficerów, kompetencje tak jak Rada Stanu I

Rada Stanu III - powołano na podstawie Instrumentu Rządzenia - skład 13-21 osób, 15wymieniono w instrumencie

Rada Tajna - zastąpiła RS III w 1657 roku, max 21 członków, mianował Lord Protektor za zgodą parlamentu,

Niderlandy:

Rada Wielka - utw. z Rady Tajnej, na czele kanclerz, siedizba: Bruksela (zarząd państwem)

Parlament (także Rada Wielka) - od 1454, siedziba w Malines - sąd apelacyjny

Izba Obrachunkowa - powstała z połączenia IO Brabancji i Flandrii, siedziba: Malines

Rada Wielka (nowa) - siedziba w Brukseli, kanclerz + 23 przedstaw. St. Prow.;

administracja od Karola V Habsburga - namiestnik generalny + 3 Rady: Państwa, Tajna i Finansów

po unii utrechckiej - Rada Rządząca, podzielona na komisje: finansów, zaopatrzenia, wojny, administracji, siedziba: Amsterdam;

po śmierci Wilhelma Orańskiego: Rada Państwa - 18 osób, ograniczono jej kompetencje od XVII wieku

III. ZGROMADZENIA STANOWE

Anglia:

Parlament Długi - od listopada 1640; ustawa o trzechleciu - parlament musiał być zwołany nie później niż 3 lata od sesji ostatniego P.; nowy parlament nie mógł być zwołany ani odroczony przez 50 dni od I sesji

Parlament Kadłubowy - od 1648 r., nieco ponad 80 osób Parlament Mały - od 1653 roku

Parlament wg Instrumentu Rządzenia - był 1izbowy - Izba gmin - 460 posłów (40 Anglia i Walia, po 30: Szkocja, Irlandia); , kadencja 3 lata, wybory zarządzał Lord Protektor

Niderlandy:

Stany Prowincjonalne - wykształcone w XIV w.; sprawy ust. finans. adm. w prowincji

Stany Generalne - wykształcone w XV w.; skłądały się z delegatów poszczególnych Stanów Prowincjonalnych, obradowali codziennie w Hadze przez 3-6 lat; , przewodniczący zmienianyu co tydzień

Szwajcaria:

Sejm Związkowy - od 1415 siedziba w Baden, posłowie byli związani instrukcjami

IV. ADMINISTRACJA LOKALNA

Anglia - w 1655 podział na 10 (potem 12) okręgów z generał-majorami na czele, podział ten zniesiono w 1656

Niderlandy - urzędy poszczególnych prowincji, podlegające Stanom Prowincjonalnym, we wsi wójt, a miastach samorząd

Szwajcaria - przywileje kantonów kształtowały ich politykę, we wsi najbogatsi gospodarze, miasta: rada i wójtowie

§ 4 - Wymiar sprawiedliwości

Anglia - zniesiono Sąd Izby Gwiaździstej i Sąd Wysokiej komisji (w 1641), zakazano osobistej jurysdykcji króla i Rady Tajnej, w 1654 reforma Sądu Kanclerskiego

Niderlandy - najwyższe sądownictwo - Rada Wielka, zlikwidowana w 1477, w 1548 Niderlandy poddane sądownictwu Sądu Kameralnego Rzeszy,

Szwajcaria - brak ogólnopaństwowych organów sądowych

ROZDZIAŁ IV - ŹRÓDŁA PRAWA WCZESNONOWOŻYTNEGO

§ 1 - Myśl kodyfikacyjna XVI - połowy XVIII w.

przesłanki umożliwiające kodyfikację prawa - polityczne, społeczno-gospodarcze, techniczno-prawne

przesłanki polityczne - związane z ustrojem monarchii absolutnej, likwidujące partykularyzm prawny i polityczny

przesłanki społ-gospodarcze- wynikały ze zmienionych potrzeb gospodarczych, wynikających z odkryć geograficznych itd.

przesłanki techniczno-prawne - rozwój prawa i jego nauki oraz postępu w technice legislacyjnej

szkoła w Bourges - ośrodek francuskich badań nad nową metodą recepcji prawa rzymskiego i zmienionej techniki wykładania prawa - Ramus: systematyzacja post. przy tworzeniu norm, Hotman: postulat kodyfikacji prawa w języku narodowym, Althusius: przedstawił systematykę całości norm prawnych

Hugon Grocjusz - zapoczątkował epokę „Professorenrecht” - unowocześniono systemy prawa, powstały wielkie kodyfikacje, wzrosło znaczenie prawa stanowionego

F. Bacon - usystematyzował niedogodności wynikające z braku kodyfikacji krajowej, opracował poszcz. etapy kodyf. prawa angielskiego, wypracował metody logiczne budowy normy prawnej

niemieccy prekursorzy kodyfikacji: Samuel Pufendorf (uznawał prawo rzymskie), G. Leibniz, P. Burhard, Ch. Tomasius,

francuscy prekursorzy kodyfikacji: Kartezjusz, J.Domat(prawo francuskie, systematyka rzymska), J.B.Colbert (ordonanse)

włoscy prekursorzy kodyfikacji: L. A. Muratori

§ 2 - Źródła prawa we Francji

ustawodawstwo królewskie - ordonanse: 1539: wprowadzenie procesu inkwizycyjnego, 1566: modyfikacja jego zasad, do obu tych aktów dołączono regulację procesu cywilnego i przepisów cywilistycznych

wielkie ordonanse Ludwika XIV - ordonanse colbertowskie: o postępowaniu cywilnym (zasady post. rzym-kanon)- 1667, o postępowaniu karnym (+troche przepisów z karnego materialnego) - 1670, o handlu (kodeks Savary'ego) - 1673, o handlu morskim - 1681, o marynarce (czarny kodeks-położenie niewolników w koloniach) - 1685,

ordonanse Ludwika XV - o darowiznach - 1731, o testamentach - 1735, o substytucjach fideikomisowych - 1747

§ 3 - Źródła prawa w Rzeszy Niemieckiej

Carolina - ustanowiona w 1532 r., geneza w reformie prawa karnego pod koniec XV w. przez Przedstawicieli Sądu kameralnego Rzeszy na sejmie w Lindau, którzy twierdzili że prawo karne skazuje ludzi niewinnych, na sejmie we Freiburgu postanowiono wydać ogólnoniemiecką ordynację kryminalną

Jan von Schwarzenberg - przewodniczył sądowi dworskiemu w Bambergu, gdzie najwcześniej przyjęła się reforma prawa karnego, powstała w 1507 r. Constitutio Criminalis Bambergenis - ustawa karna rewolucjonizująca prawo karne materialne i procesowe, potem powstała Constitutio Criminalis Brandenburgica - 1516, również dla Ansbach i Bayreuth

geneza Constitutio Criminalis Carolina - projekt na sejmie w Worms 1521, drugi projekt (rewizja norymberska-poprawki) 1524, po ustąpieniu Schwarzenberga - dwa kolejne projekty - w Speyer (1529) i Augsburgu (1530), na Sejmie w Ratyzbonie w 1532 nadano ustawie klauzulę salwatoryjną - mogła mieć zastosowanie tylko w sprawach nieuregulowanych prawem miejscowym

Constitutio Criminalis Carolina - wydana 27.06.1532, liczyła 219 artykułów (76 - prawo materialne, 143 - procesowe), wyparła prawo zwyczajowe, recypowana była także poza Rzeszą, część dokonała pełnej recepcji (zastąpiła swoje prawo Caroliną) - Księstwo Mediolanu, Część Szwajcarii, część praktycznej - uzupełniła swoje prawo o przepisy Caroliny - przejmowanie norm lub stosowanie posiłkowe

Zreformowana ordynacja krajowa - wydana w Imperium Habsburgów (w Tyrolu) w 1573, wzorowała się na Carolinie

Constitutio Criminalis Theresiana - wydanaw 1768 roku, ostatnia europejska kodyfikacja opierająca się na Carolinie

komentarze do Caroliny - komentarze Kressa z 1721 i Bohmera z 1770 roku

prace syntetyczne - Collegium crinminale - Theodosiusa i Conclusiones Practicabilis - Berlich, oraz prace Benedykta Carpzowa

§ 4 - Źródła prawa w państwach skandynawskich

Wielki Reces - 1643, inna nazwa Corpus Iuris Danicum, zbiór usystematyzowanych rozporządzeń królewskich

Danske lov - kodeks duński Chrystiana V - opracowany przez 3, potem 4 komisje po wprowadzeniu w Danii monarchii absolutnej, wydano w 06.1638, 6 ksiąg: prawo - procesowe, kościelne, morskie, osobowe, rzeczowe, karne

Norske lov - wydane w 1604, inna nazwa - zbiór Crystiana IV, efekt rewizji prawa norweskiego, drugie Norske lov wydano w 1688, jako próba stworzenia kodyfikacji prawa obu państw

Kristoferslag - wyd. w 1442 roku, autorem był Krzysztof III Bawarski, w 1608 Karol IX nakazał ponowne drukowanie jej i prawa zwyczajowego, komisja prawna opracowała nowe prawo, powstały dwa projekty - królewski i szlachecki, od 1618 ponownie zacząło obowiązywać Kristoferslag

§ 5 - Źródła prawa w Rosji

Sudiebnik Iwana IV - z roku 1550, wielokrotnie był nowelizowany ze względu na rozwój prawa i luki w prawie, w 1648 roku powołano Sobór Ziemski i opracowano nowe prawo rosyjskie

Sobornoje ułożenije cara Aleksego Michajłowicza - ustanowiony w 1649, przez 5-os. komisję pod prewodnictwem Nikity Odojewskiego, 967 artykułów, 25 rozdziałów: prawo państwowe (rozdz. 1-9), sądowe i procesowe (10-15), rzeczowe (16-20), karne (21-22), sprawy różne (23-25), opierał się na sudiebnikach, III statucie litewskim, prawie bizantyjskim i ukazach oraz księgach rozporządzeń prikazów

ustawodawstwo carskie - od czasów Piotra I: ustawa wojskowa z 1716, morska 1720, wekslowa 1729

§ 6 - Źródła prawa w innych państwach

Nueva Recopilation - kodeks hiszpański, opierał się na kompilacji cesarza Montalvo, uzupełnionej o ustawy po 1480, skł. się z 9 ksiąg, prawo: kościelne, państw., adm, pryw, karne, procesowe

Ordonanse Filipa - obowiązywały w Portugalii, wśród nich Ordynacje Manuela z lat 1512-1521, prawa wyd,. przez kardynała regenta Henryka, ustawy z lat 1560-80

Tripartitium z 1514 - ob. na Węgrzech wraz z przeróbkami i aktami z Corpus Iuris Hungarici

Iura et constitutiones Regni Bohemiae - obowiązywała w Czechach zatwierdzona w 1527 przez Ferdynanda Habsburga

§ 7 - Prawo rzymskie w czasach nowożytnych

usus modernus pandektorum - nowoczesne zastosowanie pandektów, system stworzony przez naukę prawa w XVII wieku, główny cel: praktyczne zastosowanie norm prawa rzymskiego, bay odpowiadało potrzebom społ-gosp., romanistyczne opracowanie rzeczowego prawa zwyczajowego, przedstawiciele: Benedykt Carpow, Jan Brunnermann, Samuel Stryk, pandektyści opracowali romanistycznie część prawa zwyczajowego

humanizm prawniczy - rozw. się we Francji (uniwersytet Bourges), francuski sposób wykładu, był to systematyczny wykład prawa rzymskiego prowadzonymi przedmiotami, zgodnie z ustalonym planem, przedstawiciele: Cuiacius, Donellus, Dionizy i Jakub Gothofredus

elegancka jurysprudencja - szkoła holenderska utworzona przez wypędzonych z Francji hugenotów, z uniwersytetem w Lejdzie na czele

utylitaryzm prawa rzymskiego - rozwinął się w Niemczech zamiast humanizmu prawniczego

§ 8 - Źródła prawa angielskiego

Petycja prawa - ułożona w 1628, projektował ją m.in. E. Coke, Coke wydał też reports będące głównym cytatem praw sądowych

Komentarz do praw Anglii - wydany przez W. Blackstone w 1765-1769, rozwinęło to common law w koloniach angielskich w Ameryce Północnej

wydania prawa statutowego: Keble 1676, Hawkings - 1734, Cay - 1757, Pickering - 1761

ROZDZIAŁ VI - ZMIANY W PRAWIE KARNYM

§ 1 - Charakterystyka ogólna

czynniki wpływające na zmiany: nowe teorie karnistyczne, ordynacje karne, wydanie Caroliny

§ 2 - Przestępstwo

publicznoprawny charakter przestępstwa - od teraz wiele przestępstw prywatnych (naruszających interes jednostki) nabrało charakteru publicznego, od czasów Caroliny stwierdzono że wszystkie przestępstwa naruszają interes publiczny, przestępstwa ścigało tylko państwo, jedynymi sankcjami były kary publiczne

subiektywizacja odpowiedzialności - podstawą odpowiedzialności jest wola sprawcy, przestępstwo było popełnione tylko jeśli istniał zamiar (dawniej kryterium był skutek działania - odp. obiektywna), wprowadzono podział na winę umyślną i nieumyślną

przestępstwo mężobójstwa - Carolina podzieliła je na morderstwo (umyślne) i zabójstwo (m. nieumyślne), pierwsze karane śmiercią kwalifikowaną, drugie zwykłą

przesłanki wykluczające winę - błąd, nieletniość i niepoczytalność,

przesłanki wykl. odpowiedzialność: obrona konieczna, stan wyższej konieczności, przymus psychiczny

indywidualizacja odpowiedzialności karnej - ujednolicono kwestie odpow. współsprawców i podżegaczy i popleczników - nie stworzono jednak ogólnej konstrukcji - decydowała praktyka sąd. - carolina jako karalne ustanowiła USIŁOWANIE

analogia - stosowana w wypadku popełnienia czynu, który nie istniał w katalogu przestępstw Caroliny - jeśli sedzia dopatrzył się w czynie znamion podobnych do przestępstwa, mógł ukarać je jako p-stwo publiczne, zlikwidowano ten stan wprowadzając zasadę nullum crimen sine lege

przestępstwo czarów - ściganie czarownic opierane na przeświadczeniu że uprawianie czarów to odstepstwo od wiary, zapoczątkowane w Niemczech i Szwajcarii, rozprzestrzeniło się na całą Europę

SPOSOBY WYKRYWANIA CZAROWNIC:

próba wody (pławienie) - jeśli się topiła to była niewinna, jeśli utrzymała się - zasądzano, odmianą próby wody była kąpiel w wodzie przecedzanej przez prześcieradło - po ponownym przecedzeniu badano, co na prześcieradle zostało

próba wagi - dokładne ważenie kobiety - jeśli wynik odbiegał od ustawowych norm, zasądzano, przypadki wątpliwe rozstrzygał sędzia śledczy, czarownice miały być lżejsze niż wyglądały z budowy ciała

próba igły - nakłuwano kobiete igłą szukając miejsca nieczułego na ból i niekrwawiącego (niby znamię szatana)

próba łez - czarownice nie mogły płakać - kładziono rękę na jej głowę i kazano przysiąc na łzy Jezusa że nic nie zrobiła - jeśli zapłakała - była oczyszczona, jeśli nie - zasądzano ją

próba ognia - podejrzana miała przejść po węglu rozżarzonym, lub przenieść gorący stalowy pręt, tudzież przejść między dwoma płonącymi stosami drewna - jeśli nie było oparzeń - kobieta niewinna

§ 3 - Kara

motywy karania sprawcy - przeważały sprawiedliwościowe (państwo ma obowiązek karać przestępców, bo wszystkie przestępstwa były publiczne) i prewencyjne, kara nabrała charakteru publicznego, zniesiono kary prywatne

prewencja generalna - odstraszała potencjalnych sprawców od popełnienia przestępstwa - kary były okrutne i wykonywane publicznie, wymierzanie sprawiedliwości było wielkim spektaklem, głowę sprawcy np. przybijano do murów miast

prewencja szczególna (indywidualna) - zmierzała do jak najskuteczniejszego wyeliminowania sprawcy ze społeczeństwa - dominowała kara śmierci, połączona nieraz z karami dodatkowymi

kara śmierci zwykła - ścięcie i powieszenie, kara śmierci kwalifikowana - spalenie, ćwiartowanie, łamanie kołem, utopienie, zagrzebanie żywcem, wbicie na pal, połączone często z karami dodatkowymi

kary mutylacyjne - okaleczały, miały charakter kar odzwierciedlających: obcięcie uszu, nosa, włosów i kończyn itp.

podział na kary na honorze, czci, cielesnych i majątkowych - utrzymany ze średniowiecza

kara pozbawienia wolności - w Carolinie umieszczono pierwsze przesłanki: osadzani w wieży, potem zaczęto budować pierdle i wypierano karę śmierci poprzez kary długotrwałego pozbawienia wolności

nurty modyfikacji katalogu kar publicznych - ograniczano rodzaje sankcji - ze względu na drogie warunki ich wykonywania; stosowano też kary od dawna utrwalone w rodzimej tradycji prawnej - np. praca na galerach we Francji, zalewanie gardła żelazem w Rosji

WYMIAR KARY:

arbitralność - sędzia miał swobodę w wymierzaniu represji karnych - dopuszczono analogię i nie określono w przepisach granic sankcji za poszczególne przestępstwa

kary nadzwyczajne - sędzia mógł orzekać kary nieprzewidziane w ustawach - były łagodniejsze od ustawowych, ale dawały sędziemu bardzo dużą swobodę i podważały sprawiedliwość wyrokowania

okoliczności łagodzące - pozycja, poch. społeczne sprawcy, upływ czasu, przebaczenie od porkrzywdzonego, stan zdrowia

okoliczności obciążające - recydywa, gorący uczynek, p-stwo wobec krewnych lub uprzywilejowanych

ROZDZIAŁ VIII - POSTĘPOWANIE KARNE

§ 1 - Proces inkwizycyjny

cechy procesu inkwizycyjnego: wszczynany z urzędu, wszystkie funkcje procesowe w osobie sędziego (oskarżający, broniący i wyrokujący), był tajny i pisemny, stosowano teorię związanej oceny dowodów

FAZY PROCESU INKWIZYCYJNEGO:

1) inkwizycja generalna - postępowanie informacyjne, określano czyn przestępny i sprawcę, wszczynana na podstawie donosu lub złej sławy publicznej, prowadzona przez sędziego inkwirenta, obejmowała wizje lokalną i sumaryczną + przesłuchanie świadków bez przysięgi

2) inkwizycja specjalna - włąściwe post. dowodowe, mające na celu zebranie dowodów obciążających, stosowano legalną (formalną)teorię dowodową - każdy dowód miał ustawową wartość

pozytywna teoria dowodowa - stosowana najpierw, sedzia mógł wydać wyrok eśli za winą przemawiały dowody o odpowiednej jakości i w określonej ilości

negatywna teoria dowodowa - stosowana od XVIII w., sędzia nie mógł wydać wyroku, jeśli nie było odpowiednich dowodów

dowody - pełne: confessio, zeznania 2 świadków pod przysięgą, opinie biegłych) i niepełne: poszlaki, zeznania 1 świadka

3) osądzenie - oparte na dowodach i ich ocenie przez sędziego, nie było apelacji, sędzia mógł ogłosić czasowe uwolnienie od sądu jeśli nie zdołano zebrać określonych dowodów (ale podejrzany dalej w pierdlu), jeśli posiadano dowód połowiczny w stosunku do pełnego przy jego braku - wymierzano karę z podejrzenia

tortury - stosowane w celu wymuszenia przyznania się do winy (Confessio est regina probationum) - nie torturowano uczonych, szlachty, dzieci <14 lat, starców i urzędników oraz kobiet w ciąży

obecni - w obecności rajcy dwóch ławników i pisarza sądowego (zastolni), i instygatorzy, przedstawiciele władzi i dziedzica (przedstolni), tortury wykonywał kat, wszyscy chlali wódę w czasie tortur

stosowanie tortur - najpierw było przesłuchanie przed sądem, potem badano inne środki dowodowe i dopiero potem można było zasądzić tortury: w domniemaniu p-stwa, w ciężkim p-stwie, w wypadku pełnego dowodu, sprzeczności w zeznaniach

PRZEBIEG TORTUR:

1. Wypytanie o personalia oskarżonego, wezwanie do przyznania się do winy przed torturami, jeśli nie było podstaw do oskarżenia albo były wątpliwości, wstrzymywano tortury

2. Jeśli oskarżony się dalej nie przyznał - rozbierano go i prowadzono do sali tortur z zawiązanymi oczami, gdzie kat pokazywał i opisywał narzędzia tortur

3. Dokonywano chłosty wstępnej: po plerach dla zwykłych przestępców a czarownice w twarz, aby się zalały krwią, dodatkowo czarownicom golono włosy

4. Dokonywano potem kolejnego dobrowolnego przesłuchania, zadawano pytania i zapisywano odpowiedzi, te same pytania użyte zostaną ponownie w dalszych fazach tortur

STOPNIE TORTUR:

wg Jakuba Czechowicza - w „Praktyce kryminalnej”: zagrożenie torturami, zaprowadzenie na miejsce, obnażenie i związanie, przygotowanie narzędzi i ułożenie na ławie, tortury właściwe

nauka niemiecka - pierwsze 4 stopnie od Czechowicza nie były zaliczane wg niej do tortur, tortury właściwe podzielono na 5 stopni: zgniatanie palców do pierwszej krwi, sznurowanie ciała różańcem lub liną z węzłami i ściąganie skóry aż do kości, rozciąganie na łożu sprawiedliwości lub drbinie, zgniatanie nóg z pomocą buta hiszpańskiego lub nóg i rąk za pomocą raka, przypalanie ogniem i rozżarzonymi cęgami

czas tortur - maksymalnie 1 godzina, od zasady tej czyniono wyjątki lub jej w ogóle nie przestrzegano, tortury można było przeprowadzić maksymalnie 3 razy, po każdym cyklu przeprowadzano kolejne przesłuchania aby sprawdzić zeznania z wcześniejszych faz tortur - jeśli była sprzeczność, to stosowano następny cykl tortur, między cyklami były duże przerwy w miastach, gdzie oskarżony przebywał w więzieniu

trzeci cykl tortur - dochodziło do niego rzadko, gdyż większość przyznawała się po dwóch cyklach - po ostatniej próbie trza było złożyć dobrowolne zeznania i potwierdzić je przed sądem, sąd nie mógł już ponownie zesłać na tortury

narzędzia tortur: dziewica norymberska, koryto z Dessau, krzesło czarownic, łoże sprawiedliwości, kołyska Judasza itp.

§ 2 - Angielski proces karny

zmiany w procesie angielskim - wynikały z zakazania ordaliów w 1215 przez sobór laterański

sędziowie przysięgli - od asyzzy klarendońskiej z 1166, uzyskane pod przysięgą zeznania wiarygodnych osób trzeba traktować jako oskarżenie publiczne, stanowiło to wystarczającą podstawę wszczęcia procesu

ława większa - decydowała o oskarżeniu ława mała - decydowała o winie

przysięgli - nie znali pisma, więc każdy dowód musiał zostać zwerbalizowany w czasie procesu, proces stawał się w pełni ustny, akcent przeniósł się na rozprawę sądową

postępowanie wstępne - prowadzone tylko prywatnie, przez poszkodowanego z poparciem sędziego pokoju jako oskarżyciela i świadka głównego - sporządzał krótki raport (mariański) odczytywany potem w sądzie, przesłuchiwał świadków, dbałość o ich stawiennictwo na rozprawie

appeal - pozwalano wdrożyć postepowanie samemu poszkodowanemu lub jego rodzinie, spór między stronami odbywał się przez pojedynek na kije - jeśli oskarżony przegrał, wieszano go, jeśli wygrał - był niewinny

dowody - nie wprowadzono legalnej teorii dowodowej, dowody nie musiały spełniać z góry ustalonych kryteriów, o wyroku decydowały dowody i swobodne uznanie ławy, tortury były stosowane rzadko - w sytuacjach nadzwyczajnych

świadek koronny (od XVIII wieku)- był z nim 1 z członków schwytanej bandy przestępczej, który w zamian za uwolnienie wsypywał kolegów i to był dowód podstawowy - wpłynęło to na szybkość postępowania przed sądem

adwokaci - pojawili się w drugiej połowie XVIII wieku, burząc trochę szybkość postępowania w sądzie

ustawa o nietykalności osobistej - Habeas Corpus Act z 1679 roku - zabezpieczała przed bezpodstawnym, samowolnym aresztowaniem, dzielił więźniów na dwie grupy:

osadzeni za zdradę główną i ciężką zbrodnię - jeśli uwięziono ich bez zgody sądu, mieli prawo do żądania rozpatrzenia ich sprawy na najbliższych rokach sądowych (w przeciwnym wypadku musieli być wypuszczeni za kaucją), jeśli uwięziono ich za zgodą sądu wystawiano writ of Habeas Corpus (wystawiał sąd) - władze więzienia miały dostarczyć oskarżonego do sądu max w 20 dni, jeśli writ wystawił wyższy urzędnik, termin skracał się z 20 do 3 dni a więźnia dostarczano do osoby, która writ wydała, obowiązywał też zakaz przenoszenia uwięzionego do innego więzienia

CZĘŚĆ IV - CZASY NOWOŻYTNE

ROZDZIAŁ I - ZAGADNIENIA OGÓLNE KONSTYTUCJONALIZMU

§ 1 - Pojęcie konstytucji

konstytucja - pochodzi od łac. constituere, najpowszechniej się utrwalił jako ustawa zasadnicza w danym państwie

konstytucja rzeczywista - faktyczny układ sił w państwie (Ferdynand Lasalle)

konstytucja pisana - najważniejsze w danym państwie źródło prawa, stojące w hierarchii najwyżej

§ 2 - Ustanowienie i zmiana konstytucji

konstytucja uchwalana- uchwalana przez uprawnione do tego organy przedstawicielskie - mogły nimi być konstytuanty lub organy zwykłe, powoływane były z reguły z woli ludu

k. oktrojowana - nadawana społeczeństwu przez monarchów, mniej demokratyczna od uchwalanej\

system mieszany - konstytucja była umową pomiędzy monarchą a konstytuantą

k. sztywne - dla ich zmiany potrzebny jest specjalny tryb postępowania (albo zasada ustroju republikańskiego, zakaz zmian konstytucji przez dany okres, albo specjalny tryb - w USA 2/3 Kongresu + ratyfikacja przez ¾ stanów)

k. giętkie (elastyczne) - nie wymagały specjalnej procedury legislacyjnej - dla rewizji wystarczała ustawa parlamentarna podjęta większością zwykłą (rewizję mogło odrzucić 14 głosów izby wyższej) - najbardziej giętka k. = konstytucuja Anglii

§ 3 - Struktura i systematyka konstytucji

konstytucja - zazwyczaj składałą się z 1 ustawy, mogło ją też tworzyć kilka ustaw wzajemnie powiązanych, wyjątkiem jest konstytucja angielska - formalnie nie istnieje, ale materialnie funkcjonuje

rozmiary konstytucji - nie da się ich określić jednoznacznie, najkrótsza była amerykańska (7 artykułów w tym 3 rozbudowane), największa hiszpańska z 1810 - 384 artykuły

systematyka - zależała od stosunku do praw jednostki, stopnioa centralizacji/podziału władzy; pochodzenia władzy (Karta konstytucyjna Francji - 7 tytułów, Dekl. praw czł. i obyw. - 12 tytułów)

§ 4 - Treść konstytucji

treść - regulowała podstawy ustroju pol-gosp-społ państwa, ważne treści kryły też wstępy do konstytucji (proklamacje, preambuły itd.)

treść k. z XVIII/XIX w - gwarancje praw obywatelskich i podziału władz, w konstytucji USA wyliczano prawa naturalne

podstawy ustroju państwa - zasady: suwerenności narodu (naród jest suwerenem), praw obywatelskich (wywodzone z praw natury - prawa polityczne) i trójpodziału władzy (podział na ust., wyk. i sąd.)

§ 5 - Państwo konstytucyjne. Kryteria podziałów.

kryteria podziałów państw konstytucyjnych - struktura państwa, forma rządu, reżim polityczny

PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA STRUKTURĘ PAŃSTW:

państwa unitarne (jednolite) - w swej organizacji adm.-gosp. nie posiada obszarów wykazujących odrębności państwowej, władza jest jednolita i centralna, aparat administracji zaś jednolity i ściśle podporządkowany władzy centralnej

państwa złożone - dzieliły się na federacje i konfederacje

federacje - państwo związkowe, powstaje gdy kilka państewek suwerennych łączy się w jedno państwo, strukturę i komp. organów federacyjnych określa konstytucja federacji, natomiast co do organów państewek - ich własne konstytucje

konfederacje - związek państw suwerennych i niezależnych, oparty na realizacji ściśle określonych celów - char. czasowy

PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA FORMĘ RZĄDÓW:

monarchie - dominowały do 1918 r., ograniczano uprawnienia monarchów

republiki - w XIX wieku jeszcze rzadko spotykane, upowszechniły się dopiero po 1918 roku

PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA REŻIM POLITYCZNY:

demokracja - reżim mający aprobatę większości społeczeństwa, sprawowany w oparciu o podstawowe zasady demokracji, uznający zasadę 3podziału władzy

autorytaryzm - dyktatura wojskowa lub policyjna, państwo uznaje się za scentralizowane, elitarne, jest rozbudowana kontrola społeczeństwa

totalitaryzm - nie ujawnił się do zakończenia I wojny światowej

ROZDZIAŁ II - USTRÓJ SPOŁECZNO-GOSPODARCZY PAŃSTW KONSTYTUCYJNYCH

§ 1 - Ustrój społeczny

I. ZNOSZENIE PODSTAW FEUDALNEGO USTROJU SPOŁECZNEGO (1774-1814)

REALIZACJA PRAW OBYWATELSKICH W STANACH ZJEDNOCZONYCH:

Deklaracja praw i krzywd - wydana w 1774, wymienia w 10 punktach prawa kolonistów przysługujące na podstawie praw naturalnych (życie, wolność, własność, prawo wyborcze w lokalnych wyborach, organizowanie zgromadzeń itd.)

Ustawa o prawach ludności Wirginii - była to pierwsza taka ustawa, 1776 r., wzorowana na Billu o prawach z 1689

Deklaracja Niepodległości - 4.07.1776, w pierwszej części podkreślał równość ludzi (prawodo życia, wolności, poszukiwania szczęścia), autor: Tomasz Jefferson, , po 1787 r. wprowadzono 10 poprawek obejmujących prawa obywatel.

FRANCUSKIE DEKLARACJE PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA Z XVIII W.:

dekrety sierpniowe - w sprawie likwidacji feudalizmu (4-5.08), podzielono feudalizm na dominujący: prawa stanów, poddaństwo, sądow. patrymonialne, pańszczyzna i monopol + dziesięcina (wszystko zniesiono); oraz kontraktujący: pobieranie czynszów i danin, dekret konwentu zniósł feudalizm w 1793 roku

Deklaracja praw człowieka i obywatela - 26.08.1789, 17 artykułów - niby-wstęp do przyszłej konstytucji; przyrodzone prawa człowieka: równość, wolność, własność, bezpieczeństwo

inna Deklaracja p cz. i ob. - 35 artykułów, rok 1793, krytykowała poprzednie założenia, prawa człowieka takie same jak poprzednia deklaracja; ta natomiast nie weszła nigdy w życie

kolejna DPCIO - z roku 1795 - powracała do pierwszej deklaracji

konstytucja konsularna Napoleona - 1799 - miała rozdział o „wykonywaniu praw obywatelskich) - 14 art.

REFORMY SPOŁECZNE STEINA I HARDENBERGA W PRUSACH:

reformy - dokonano w latach 1807-13, zniesione podd. osobiste chłopów, mieli wolność osobistą, mieli prawo opuszczenia gruntu, mogli nabywać część ziemi,

pruska droga do kapitalizmu - najuboższa ludność mogła opuścić wieś i iść do miasta w posz. pracy; albo podjąć pracę w majątkach junkrów, umożliwiając im uprzemysłowienie majątków

INNE PAŃSTWA: pomijam tę kwestię bo to takie bzdury że głowa boli, dla chętnych do poczytania strony 572-577 (nie ma tam NIC pogrubionym drukiem)

ROZDZIAŁ III - LIBERALNO-DEMOKRATYCZNE MON. KONSTYTUCYJNE

§ 1 - Ustrój polityczny

I. WŁADZA KRÓLEWSKA

WIELKA BRYTANIA:

Bill o prawach - wydana w 1689, 13 punktów, główne nadużycia władzy popełnione przez Stuartów, formułował nowe zasady dotyczące uprawnienia króla (normy prawa publicznego, karnego materialnego i procesowego, sądownictwa)

ograniczenia władzy królewskiej - wg Bill - król nie mógł wykonywać prawa suspensy bez zgody parlamentu (zawieszenia ustaw parlamentu wobec wszystkich); nie mógł udzielać dyspensy (uchylanie ustaw P. wobec konkretnych osób/czynności); nie mógł nakładać podatków bez zgody P.; nie mógł utrzymywać stałej armii w okresie pokoju; poddani zaś mogli wnosić petycje w sprawach własnych i publicznych

inne postulaty - częstsze zwoływanie Parlamentu, zabezpieczono wybory do niego, wprow. w nim wolność słowa i debat, zniesiono Sąd Wysokiej Komisji

ustawa sukcesyjna z 1701 (Act of Settlement) - zasady sukcesji tronu - w razie wymarcia dynastii orańskiej tron przejmuje hanowerska; król jest związany prawem, stworzono podstawy niezawisłości sędziowskiej, pośrednio wprowadzono zasadę odpowiedzialności ministrów

władza królewska - ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza; pozostałe prerogatywy niewielkie

rozwój rządów parlamentarno-gabinetowych - król był nietykalny i nieodpowiedzialny; „król nie może czynić źle”, zasada kontrasygnaty; mowa tronowa króla - przygotowywana przez prmiera

FRANCJA:

mon. konstytucyjna - dwa okresy: 09.1791-08/09.1792; 1814-1848

konstytucja 1791 - król nosił tytuł króla francuzów, jego władza już nie pochodziła od Boga, był on święty i nietykalny, związany prawem, zaprzysięgał tekst samej konstytucji; miał zasadniczo władzę wykonawczą, decyzje jego wymagały kontrasygnaty; miał prawo weta zawieszającego, powoł./odwoł. ministrów

Karta konstytucyjna - Ludwika XVIII, oktrojwana; Ludwik uznał ię za panującego z łaski Boga; nie było zasady suwerenności narodu, miał on tytuł króla Francji i Nawarry; Ludwik XVIII miał kompetencje: ustawodawcze, wykonawcze i sądowe

teoria czwartej władzy - na podstawie Karty 1814, kompromis między absolutyzmem a parlamentaryzmem, władza ta była neutralna, sprawował ją sam monarcha

Karta z 1830 . - istotne zmianu: suwerenność rozłożona na króla i parlament, król tytułował się mianem „króla Francuzów”; parlament miał silniejszą pozycję

HISZPANIA:

konstytucja 1808 - oktrojowana przez Napoleona, nawiązywała do k. konsularnej Francji z 1799, ustanowiono ograniczoną monarchię dziedziczną, królem był Józef Napoleon, miał pełnie wł. wyk. i uprawnienia ust., oparte na zasadzie suwer. narodu

konstytucja 1812 - uchwalona w Kadyksie przez Kortezy - podmiotem władzy naród, król miał pełnię władzy wykonawczej, nie był odpowiedzialny, miał uprawnienia sądownicze. - obalono to w 1814

konstytucja 1820 - Ferdynand VII ograniczył swą władzę powracając do zasad poprzedniej konstytucji

Statut królewski z 1834 - wzorowana na karcie Ludwika 18, względny podział władzy między króla a Kortezy

konstytucja 1837 - uchwalona przez Kortezy, zasad suw,. narodu, pozbawiono króla wyłączności inicjatywy ustawodawczej i zmniejszono jego wpływ na obsadę Senatu

konstytucja 1845 - [przywróciła boskie pochodzenie władcy, wzmocniła jego pozycję ustawodawczą i wykonawczą (decada moderada - umiarkowane 10lecie - 1845-1854)

konstytucja 1855 - uchwalona przez Kortezy, nie zdążyła wejść w życie, bo zniweczyła to Izabela II

konstytucja 1869 - następstwo rewolucji wrześniowej 1848, najbardziej demokratyczna, król miał tylko funkcje reprezentacyjne i wykonawcze

konstytucja 1876 - przetrwała do 1923, połączenie rozwiązań z z konstytucji z 1845 i 1869, suwerenem w państwie byli: monarcha i Kortezy, wprowadzono odpowiedzialność polityczną i prawną przed parlamentem

PORTUGALIA:

konstytucja z 1822 - uchwalona przez Nadzwyczajne Zgromadzenie Konstytucyjne, zasada suwerenności narodu, włądza monarchy pochodzi z władzy narodu, moanrcha miał tylko władzę wykonawczą

Karta Konstytucyjna z 1826 - koncepcja 4 władzy, łagodzącej, zapewniającej równowagę pomiędzy 3 pozostałymi wł.

WŁOCHY:

konstytucja 1820 - zmuszono króla Ferdynanda I wydanie tejże, wzorowanej na konst. hiszpańskiej 1812, odwołana po roku

konstytucja Piemontu - marzec 1821, wzorowana również na hiszpańskiej, proklamowana przez węglarzy, mniej niż rok

konstytucje z 1848 - w Królestwie Obojga Sycylii, w Księstwie Toskanii, w Królestwie Sardynii (Statut fundamentalny), w Państwie Kościelnym - wszystkie wzorowane na Karcie Ludwika XVIII

władza króla - sprawowana wraz z dwuizbowym parlamentem, komp. ust., wyk. sąd., władza „święta i nietykalna”YHY

Statut Albertyński - stał się konstytucją Włoch od 1861, a od 1870 na obszarze całej Italii

HOLANDIA:

konstytucja 1806 - oktrojowana przez Ludwika Napoleona, oparta na konst. konsul. 1799, Ludwik dyktatorem

konstytucja 1814 - władza suwerenna i dziedziczna Wilhelma I, silna władza królewska spr. wraz ze Stanami Generalnymi

nowelizacja z kwietnia 1848 - wymagana była zgoda Stanów Generalnych na małżeństwo króla, jeśli wymarłaby linia orańska, wybierałyby Stany Generalne, wyłącznym atrybutem króla pozostała polityka zagraniczna

BELGIA:

konstytucja 1831 - uchwalona przez Kongres Narodowy, ustrój pod wpływem kart 1814 i 1830 z Francji, naczelną zasadą suwerenność narodów, władza króla: ust., wyk., sąd.

SZWECJA:

konstytucja 1809 - opierała się na wzorcach francuskich i angielskich, zerwano z absolutyzmem, podstawą ustroju był 3podział władz, naczelna pozycja w państwie = król,, komp sąd. ust. wyk.

NORWEGIA:

konstytucja 1814 - zwana eindsvollską, obowiązuje do dziś z licznymi zmianami, wzorowana jest na szwedzkiej konstytucji, król musiał mieć >18 lat i być protestantem, w wypadku niemożności sprawowania władzy zastępowała go Rada Stanu, komp. ust. wyk. sąd.

DANIA:

konstytucja 1849 - uchwalona przez Zgromadzenie Państwowe, oparta na zasadzie suwerenności narodu, zerwanie z absolutyzmem, 3podział władzy z przewagą parlamentu - władza ust. król i parlament, wyk. król

konstytucja 1854 - oktrojowana przez Fryderyka VII, nie sformułowano zasady suwerenności narodu, nowelizacja z 1915 zlikwidowała uprawnienie króla do mianowania członków parlamentu

BAŁKANY:

daty konstytucji: Grecja - 1831,44,64, 1911; Rumunia -1866; Serbia - 1869,88,96, 1900; Czarnogóra - 1855, 1905

cechy - wzorowane na konstytucji Belgii 1831, król mógł np. mianować członków Izby Wyższej (nie było jej w Serbii)

II. ZARZĄD CENTRALNY

RZĄD. GABINET. RADA

ANGLIA:

Rada Tajna - około 50 osób, współrządził z nią Karol II, było to niepraktyczne dla załatwiania spraw poufnych, z czasem zajmowała się wydawaniem rozporządzeń w imieniu monarchy i ich rejestracją (odp. brali poszczególni ministrowie)

gabinet - nieliczny krąg zaufanych doradców króla, obradujących razem z nim w jego gabinecie, nie zlikwidowano jednak Rady Tajnej i funkcjonuje do dziś (ok. 300 członków)

Król w Radzie - monarcha obradował zaledwie z kilkoma ministrami, którzy kontrasygnowali się pod podpisem królewskim

Komitet Sądowy - utworzony w 1833 w ramach Rady Tajnej - najwyższy sąd dla kolonii

skład gabinetu - początkowo i torysi i wigowie, potem gabinet był jednopartyjny (ta partia, która miała większość w parlamencie- od 1695), ministrów powoływał król na wniosek premiera,

obrady gabinetu - przewodził król, w jego zastępstwie robił to Lord Skarbu (pierwszy minister, premier), premier pojawił się w zarządzeniu królewskim z 1905, a gabinet usankcjonowano w 1937 w ustawie o ministrach korony

rząd - w znaczeniu szerszym cały aparat administracji, w wężyszm - premier i ministrowie

POZOSTAŁE KRAJE:

ogólnie - zarząd centralny państw wywodził się z modelu absolutystycznego, opierał się na ministerstwach resortowych

Francja - najpierw osobni ministrowie, po 1814 tworzyli kolegialny gabinet i jeden z nich był premierem

Hiszpania - wg k. 1812 istniała Rada Stanu, 40 osób, członków mianowały Kortezy, przewodniczył król

Portugalia - ministrowie tworzyli nieformalny gabinet mianowany i odwoływany przez Króla, urząd premiera od 1834

Włochy - premierzy i gabinety były instytucjami pozakonstytucyjnymi - na wzór francuski

Holandia - wg k. 1814 i 1848 - Rada Stanu jako kolegialna RM, przewodniczył i mianował jej członków król, równolegle obok RS funkcjonował rząd pod przewodnictwem premiera

Belgia - k. 1831 - nie użyła terminu „rząd” ani :rada ministrów”, byli „ministrowie zgromadzeni w radzie” - rząd jednak praktycznie istniał pod przewodnictwem premiera

Szwecja - k.1809 - dwoiste znaczenie rządu, Rada Państwa - rząd zebrany na posiedzeniu z udziałem króla - 9 członków + król + 4 sekretarze stanu w tym 6 ministrów bez teki; Rząd jako ministrowie + premier (premier od 1876)

Norwegia - k. 1814 - Rada Stanu - gabinet pod przew. króla, król mianował jej członków (max 8 osób), do Rady w sytuacjach nadzwyczajnych mogli wejść zwykli obywatele, kompetencje członków rozdzielał król, obok RS funkcjonował gabinet z premierem

Dania - k. 1854 - Król + ministrowie = Rada Państwa, część członków RP mianował król, część wybory powszechne lub wybór przez reginalne parlamentu, rozpatrywali projekty ustaw, obok RP funkcjonował gabinet z premierem

MINISTROWIE I ICH ODPOWIEDZIALNOŚĆ:

WIELKA BRYTANIA:

gabinet - ministrowie kierowali poszczególnymi resortami, bezpośrednim zapleczem gabinetu było 100 ministrów - rząd, w którego ramach była specjalna hierarchia, uporządkowana ostatecznie przez ustawę o ministrach korony z 1937 (nowelizacja 1964)

HIERARCHIA: premier, sekretarze stanu, kanclerz skarbu - zawsze zasiadali w gabinecie, kierowali resortami, którym podlegali przydzieleni do ich resortu: ministrowie stanu, parlamentarni podsekretarze stanu (v-ceministrowie), osoby piastujące tradycyjne urzędy na równi z pozycją sekretarzy stanu, ministrowie kierujący określonym resortem (wspomagani sekretarzami parlamentarnymi; rzecznicy prawni Korony, ministrowie stanu i główny sekretarz ministerstwa skarbu (nie kierowali samdzielnie resortem, podporządkowani sekretarzowi stanu); sekretarze parlamentarni i osoby piastujące synekury (zrównane z rangą sekretarzy niższe urzędy); z-cy rządowego rzecznika dyscypliny partyjnej

ustawa sukcesyjna 1701 - zasada nieodpowiedzialności króla i jednoczesnej odpowiedzialności kontrasygnującego ministra

odp. polityczna ministrów - realizowana najczęściej przez impeachment lub act of atteinder - instytucje te mogły być uruchomione przez parlament tylko eśli minister popełniając p-stwo dopuścił się odp. konstytucyjnej (prawnej)

interpelacje - jeśli nie zadowoliły parlamentu, Izba Gmin traciła zaufanie do ministra i był on zdymisjonowany

odpowiedzialność gabinetowa (solidarna) - sformułowana w 1711, uznana od 1782 - odpow. poszczególnych ministrów została wyparta przez odp. zbiorową całego gabinetu - ustępował on cały w momencie gdy zakwestionowano politykę 1 ministra

wotum nieufności - stosowane gdy działalność gabinetu / ministra nie mieła zaufania większości parlamentarnej - była to forma odp. parlamentarnej, gdy zostało to wotum przegłosowane wobec rządu - zarządzano nowe wybory, a jeśli wobec ministra - dymisjonowano go

POZOSTAŁE KRAJE:

ogólnie - odejście od systemu angielskiego, oparcie się na tradycyjnym modelu ministerialnym z absolutyzmu

Francja - k. 1791 - ministrowie mianowani / odwoływani przez monarchę, warunkiem objęcia stanowiska była przysięga obywatelska, decyzje króla wymagały kontrasygnaty ministra ponoszącego odp. konst. z tego tytułu; realizował ją Najwyższy Trybunał Narodowy na wniosek Zgromadzenia, nie sformułowano odpowiedzialności politycznej

k. 1814 - dopuszczono członków parlamentu do najwyższych stanowisk, odp. konst. ograniczono do zdrady państwa i nadużyć władzy, egzekwowano przez impeachment, nadal nie było odp. parlamentarnej

k. 1830 - system orleański - podwójna odp. parlamentarna ministrów - musieli mieć zaufanie króla i Izby Deputowanych

Hiszpania - k. 1812 - król mianował / odwoływał ministrów, odpowiedzialność prawną ponosili ministrowie, z oskarżeniem wystepowały Kortezy, orzekał Sąd Najwyższy, kontrasygnatę formalnie wprowadzono dopiero w 1834

Portugalia - ministrowie pow./odw. przez króla, początkowo czwórka, od 1824 szóstka, potem ósemka

Włochy - model francuski zawarty w Kartach z 1814 i 1830, odp. konst. ministrów w formie kontrasygnaty aktów króla

Holandia - k. 1814 - pow./odw. ministrów - król, odpo. ministrów wyłącznie przed królem; korekta z 1848 - odp. konstytucyjna i polityczna (polityczna od 1868) ministrów przed Stanami Generalnymi

Belgia -k. 1831 - pow./odw. - monarcha; odp. konstytucyjna w formie kontrasygnaty aktów królewskich; odp. parlamentarna wprowadzona została w drodze praktyki konstytucyjnej

Szwecja - k.1809 - pow./odw. król; 3 ministrów właściwych, 6 pozostałych to radcy stanu, ponosili odp. prawną za króla w formie kontrasygnaty, odp. parlamentarna w drodze praktyki - najpierw tylko ministrowie, cały rząd dopiero od 1905

Norwegia - k.1814 - odp. wzorowana na Szwecji

Dania - k. 1848,1856,1866 - pow./odw. król, odp. konstytucyjną ponosili ministrowie, oskarżała izba niższa lub król, sądził Trybunał Państwowy,

Bałkany - wszystko oparte na systemie belgijskich, w Macedonii - książę Mikołaj i 5-osobowy rząd, reszta: system gabinetowy oparty na większości parlamentarnej

III. CIAŁA USTAWODAWCZE:

PARLAMENT W WIELKIEJ BRYTANII:

IZBA LORDÓW:

Izba Lordów - przywrócona w 1660, charakter arystokratyczny, o składzie decydował król, od 1707 wprowadzono do niej lordów szkockich (16) i irlandzkich (28), liczba parów osiągnęła liczbę 1000 (900 dziedzicznych, 100 dożywotnich), od 1958 lordami dożywotnimi mogły być kobiety

Parliament Act - wydany w 1911, ograniczał uprawnienia ust. Izby Lordów (poprawki w duskysji nad projektami ustaw, weto zawieszające (przez 3 kolejne sesje w ciągu 2 lat), w 1949 osłabiono weto zawieszające IL (2 sesje w ciągu roku)

IZBA GMIN:

wybory korporacyjne - XIV - XIX w. - do Izby wchodziło po 2 przedst, hrabstwa i przedstawiciele uprzywilejowanych miast; czynne p.w. - posiadacze ziemscy z dochodem >40 szylingów rocznie; w miastach członkowie władz miejscich; bierne - dochód > 600 funtów; w miastach dochód >300 funtów

reforma Greya - 1832 - odebrano prawa wyborcze 56 zgniłym miasteczkom (poniżej 2000 mieszkańców), 30 miasteczkom przyznano prawo wysyłania 1 posła zamiast dwóch; opróżnione mandaty przyznano 44 miastom rozwijającym się prszemysłowo i 22 które dotychczas wysyłały 1 posła, obniżono cenzusy majątkowe: czynne p.w. - w hrabstwach dochód >10 funtów (właściciele ziemi); czynsz roczny >50 funtów (dzierżawcy); a miastach: dochód 10 funtów, pół roku mieszkania w mieście i podatek na rzecz ubogich

reforma Disraelego - 1867 - odebrano p.w. 46 zgniłym miastom, rozdzielono opróżnione mandaty pomiędzy miasta przemysłowe, tyle samo przyznano hrabstwom: obniżono cenzusy majątkowe: czynne p.w. hrabstwa: dzierżawcy płacący 12 funtów czynszu rocznie i rolnicy z dochodem >15 funtów; miasta: najemcy lokali mieszkalnych płacący >10 funtów czynszu rocznie i mieszkający w danym mieście co najmniej rok; w 1872 uzupełniono reformę i wprowadzono tajne głosowanie

reforma Gladstone'a (1884-85) - prawo wyborcze dla hrabstw i miast straciło charakter korporacyjny, zyskało charakter podmiotowy; podmiotem prawa wyborczego byli obywatele: czynne p.w.: miasta: mężczyźni-właściciele domów i najemcy mieszkań z czynszem >10 funtów, wsie: rolnicy - gospodarze samodzielnych domostw, podzielono też państwo na 600 okręgów wyborczych - równych i 1mandatowych

reforma Lloyda George'a - 1918 - zniesiono cenzus wyborczy; powszechne prawo wyborcze: faceci >21 lat, kobiety >30 lat - ale trzeba było mieć w okręgu swoim od 6 miesięcy mieszkanie lub przedsiębiorstwo; w 1928 zrównano prawa wyb. kobiet i mężczyzn, w 1948 zaś zniesiono wybory pluralne, obecenie prawo wyborcze dla osób, które mają >18 lat

kadencja Izby Gmin - brak ustawowej kadencji - uregulowano jedynie max. czas trwania jej pełnomocnictw: 1716-1911: 7 lat; od 1911: 5 lat

MECHANIZM RZĄDÓW PARLAMENTARNO-GABINETOWYCH:

istota - polegał on na istnieniu gabinetu, który był odpowiedzialny politycznie, prawnie parlamentarnie i solidarnie przed Parlamentem w miejsce nietykalnego i nieodpowiedzialnego króla

system dwupartyjny - wywodził się z podziału stronnictw parlamentarnych na torysów i wigów, pozycję partii opozycyjnej ustalono w 1937, opozycję tworzyła partia mająca największą, po partii rządzącej liczbę mandatów w IG - formowała gabinet cieni - w każdej chwili będący gotowym do przjęcia władzy i obsadzenia stanowisk rządowych

CIAŁA USTAWODAWCZE KONSTYTUCYJNEJ MONARCHII FRANCUSKIEJ:

KONSTYTUCJA 1791:

Zgromadzenie Ustawodawcze - władza ustawodawcza, kadencja 2 lata, wybory pośrednie, skład: 745 deputowanych

obywatele czynni - mieli czynne prawo wyborcze do ZU (prawo do uczestniczeniach w zgromadzeniach wyborczych I stopnia - pierwiatkowych) musieli ukończyć 25 lat, mieć stałe miejsce zamieszkania, płacili podatek bezpośredni równy 3 dniom roboczym, nie mogli być służącymi, wpisani byli na listę gwardii narodowej,

system wyborczy - na zgromadzeniach pierwiastkowych wybierano 100 elektorów (warunek: płacenie podatku bezpośredniego o wartości 10 dni roboczych) - tworzyli oni zgr. wyborcze II stopnia, na którym wybierano deputowanych do ZU (warunek: obywatel czynny, podatek co najmniej 50 liwrów i posiadanie nieruchomości)

kompetencje ZU - wyłączna inicjatywa ust., uchwalanie dekretów, król zatwierdzał je i robił z nich ustawę, bąfź korzystał z weta zawieszającego

KARTA KONSTYTUCYJNA 1814:

parlament bikameralny - izba wyższa: Izba Parów; niższa: Izba Deputowanych

Izba Parów - książęta krwi i osoby mianowane dożywotnio lub dziedzicznie przez króla, liczba nieograniczona - zasiadać w niej można było po ukończeniu 25 lat, głosować po ukończeniu 30, przewodniczył kanclerz, posiedzenia tajne

Izba Deputowanych - 459 deputowanych departamentalnych, kadencja 5 lat, wybory pośrednie i oparte na cenzusach wieku i finansowym (czynne pw - 30 lat, podatek bezp. 300 franków; bierne pw - podatek 1000 franków)

kompetencje - uchwalanie zgłaszanych przez króla projektów i zwracanie się do niego z petycjami

KONSTYTUCJA 1830:

zmiany: zniesiono dziedzicznośc w Izbie Parów, zmniejszono cenzusy : dla biernego pw z 40 do 30 lat, podatek z 300 do 200 fr., dla czynnego z 30 do 25 lat; podatek - z 1000 do 500 franków, obie izby uzyskały na równi z królem inicjatywę ust.

KORTEZY W HISZPANII:

KONSTYTUCJA Z 1812:

Kortezy - charakter jednoizbowy, kadencja: 2 lata, wybory pośrednie, 4stopniowe (parafia, okręgi: sąd., prowincjonalne, krajowe); bierne pw: 25 rok życia, odpowiedni majątek, zamieszkanie w swojej prowincji od 7 lat

kompetencje - uchwalanie ustaw (król miał weto zaw.); mianowanie deputacji ciągłej - przed rozwiązaniem się, dc sprawowała władzę do następnych wyborów (7 osób - 3 z prow. europejskich, 4 z zamorskich, 1 losowo)

STATUT KRÓLEWSKI 1834:

Parlament - bikameralny: wyższa: Senat; niżssza: Kongres

Senat - składał się z wirylistów i nominatów królewskich - dochód co najmniej 60 tys reali rocznie

Kongres - deputowani wyłaniani w wyborach pośrednich - każde kolegium radnych wybierało 2 elektorów, a ci spośród siebie (w sumie 980) wybierali deputowanych; bierne pw: 30 lat; dochód >12 000 reali rocznie

zmiany wg. k. 1837 - Senat nominowany przez króla spośród 3 kandydatów wyłanianych przez poszcz. prowincje; Kongres wybierany w wyborach bezpośrednich

zmiany z 1845 - Senat - senatorowie wybierani przez króla; Kongres - zaostrzono cenzus majątkowy

zmiany z 1854 - Senat z wyborów, Kongres - przywrócono ordynację z 1837

zmiany z 1868 - obie izby - wybory powszechne, cenzus wieku 25 lat, senat - wybory pośrednie, Kongres - bezpośrednie

zmiany z 1876 - senat - połowa nominowana przez króla, połowa z kilkustopniowych wyborów, zniesiono powszechne prawo wyborcze

KORTEZY W PORTUGALII:

konstytucja 1822 - jednoizbowe Kortezy, kadencja 2 lata, wybory powsz., bezpośrednie, bez kobiet, duchow. i analfabetów

Karta 1826 - dwuizbowe Kortezy: Izba Parów (wyższa) - mianował król spośród arystokracji i kleru dożywotnio; Izba Deputowanych (niższa) - wybory cenzusowe

konstytucja 1838 - zmiana nazwy Izby Wyższej na Senat, po części mianował król, po części wybory bezpośrednie, obniżono cenzus majątkowy w wyborach do Izby Deputowanych

SENAT I IZBA DEPUTOWANYCH WE WŁOSZECH:

Senat - izba wyższa, nominowana dożywotnio przez króla z arystokracji Izba Deputowanych - kadencja 5 lat, wybory pośr

kompetencje - obie izby miały inicjatywę ust., król miał też weto zawieszające

zmiany - ordynacje z 1882 i 1912 - czynne prawo wyborcze: mężczyźni 21 lat: umiejętność czytania i pisania, odbycie służby wojskowej; lub 30 lat bez dodatkowych warunków

inicjatywa ustawodawcza - obie izby i król

STANY GENERALNE W HOLANDII:

KONSTYTUCJA Z 1814:

Pierwsza Izba - mianowana przez króla - 60 członków dożywotnich

Druga Izba - 55 przedstawicieli stanów poszczególnych prowincji Belgów i Holendrów

cechy - obradować miały na przemian w Hadze i Brukseli, nigdy nie zebrali się w Brukseli, inicjatywa ustawodawcza - król

inicjatywa ustawodawcza - tylko król, król mógł zwoływać i rozwiązać Drugą Izbę

NOWELIZACJA Z 1848:

Pierwsza Izba - 100 osób, wyłanianych przez Stany Prowincjonalne, na okres 6 lat (co 3 lata odnawiano połowę)

Druga Izba - 50 przedstawicieli, kadencja 4 lata, wybory bezpośrednie, czynne prawo wyborcze na cenzusie majątkowym

inicjatywa ust. - król i Druga Izba

SENAT I IZBA REPREZENANTÓW W BELGII:

Senat - izba wyższa, trzy grupy senatorów: 1) wybierani w wyborach powszechnych, 2) od 1893 wybierani przez rady prowincjonalne 3) powołani przez sam senat (połowa pkt 2), kadencja 4 lata, bierne pw - 40 lat, enzus majątkowy

Izba Reprezentantów - wybory bezpośrednie, tajne, wybierano na 4 lata (co 2 lata połowa odnawiana) czynne pw: cenzus wieku 21 lat, wprowadzono wybory pluralne - dodatkowe głosy; 1899 - znowu wybory proporcjonalne, 1919 - zlikwidowano pluralne - cenzus 21 lat i zamieszkiwanie w gminie przez pół roku (tyczyło się też senatu) bierne pw: cenzus wieku 25 lat,

inicjatywa ust. - król i parlament na równi, król mógł parlament rozwiązać

RIKSDAG W SZWECJI:

KONSTYTUCJA 1809:

Parlament - składał się z 4 izb - rycerstwo i szlachta, duchowieństwo, mieszczanie, chłopi, stany miały zbierać się co 5 lat,

inicjatywa ust. - i król, i stany, król miał prawo weta zawieszającego

REFORMA Z 1863:

Pierwsza Izba - wyższa - przedst, 25 zgromadzeń lokalnych i miast, kadencja 9 lat, czynne pw: cenzus wieku i majątku; bierne pw: właściciele nieruchomości o wartości >80000 riksdalerów, płatnicy podatku dochodowego >4000 rocznie

Druga Izba - niższa - kadencja: 3 lata czynne pw: faceci 21 lat; bierne: faceci 25 lat, cenzus majątkowy i zamieszkania

STORTING W NORWEGII:

Lagting - izba wyższa (25 osób); Odelsting - izba wyższa (75 osób)

prawo wyborcze - czynne i bierne oparte na cenzusach: majątkowym, wieku i płci

inicjatywa ustawodawcza - obie izby wraz z królem

RIKSDAG W DANII:

KONSTYTUCJA 1849:

Landsting (Izba Krajów) - izba wyższa (wybory pośrednie); Folketing (Izba Ludowa) - izba niższa (wybory bezpośr.)

wybory - do obu izb wybieranow wyborach powszechnych - mężczyźni >30 lat, do izby niższej: cenzus majątkowy

Rigsraad - Rada Państwa, powołana konstytucją 1854 obok Riksdagu, posiadała własny Landsting i Folketing, po części wybierał król, po części wybory powszechne

KONSTYTUCJA 1866:

Landsting - 66 deputowanych - 12 król, 27 obywatele płacący najwyższe podatki, 27 wybory powszechne (pośrednie)

Folketing - pierwotnie 102 posłów, potem zwiększono, w wyborach cenzusy wieku płci i majątku

inicjatywa ustawodawcza - król i obie izby,

PARLAMENTY BAŁKAŃSKIE:

Grecja - parlament dwuizbowy - Senat mianował król, izbę niższą wybierano w wyborach z cenzusami wieku i majątku

Rumunia - bikameralizm - Senat (wyższa), Zgromadzenie Deputowanych (niższa)

Serbia - Skupsztyna - 1izbowy parlament, 1/3 mianował książę, 2/3 wybory z cenzusem majątkowym

Czarnogóra - 8-osobowa Rada Państwa, od 1905 1izbowa Skupsztyna, od 1907 znowu Rada Państwa

Chorwacja - zamiast parlamentu wysyłała 33 posłów do izby poselskiej parlamentu węgierskiego

IV. ADMINISTRACJA LOKALNA. SAMORZĄD

WIELKA BRYTANIA:

reforma municypalna 1835 - powstały rady miejskie - kadencja 3 lata, burmistrz. i ławnicy wybierani przez radę - 6 lat

ustawa o zarządzie lokalnym 1888 - pozbawiono sędziów pokoju uprawnień administracyjnych, administracja hrabstw przeszła w ręce wybieranych rad, wprowadzono hrabstwa administracyhne

reforma 1894 - wprowadzono rady wiejskie i parafialne

FRANCJA:

reforma 1789 - departamenty, dystrykty, kantony (były to tylko okręgi wyborcze i sądowe) i gminy; władze pochodziły z wyborów opartych na cenzusie majątkowym

organy uchwałodawcze - rady departamentalne (36 osób), dystryktowe (12 osób), municypalne (3-21 osób), w gminach oprócz rady municypalnej istniały rady generalne, wybory bezpośrednie tylko do rad municypalnych

organy wykonawcze - departament: dyrektoriat (8 osób); dystrykt: dyrektoriat (4 osoby); gmina: mer; ponadto na każdym szczeblu syndyk - wprowadzał w życie ustawy i rozporządzenia

nadzór - nad organami departamentu - król, nad dystryktem - departament, nad gminą - departamenty i dystrykty

MODEL FRANCUSKI:

Hiszpania - model francuski 1809-1814, 1814-1833 - 12 królestw, 1833 - powrót do modelu francuskiego

Portugalia - dystrykty i powiaty (wg konstytucji 1822); prowincje, powiaty i gminy (od 1832); dystrykty i gminy (od 1835); od 1842 stan rzeczy z 1832

Włochy - podobnie...

MODEL HISTORYCZNY:

Holandia - podział na prowincje - organy prowincji: Stany Prowincjonalne i ich Egzekutywa

Belgia - prowincje i gminy - org. uchw.: rady prowincjonalne i gminne; org. wyk.: kolegia

Szwecja - reforma 1862 - okręgi i gminy, org uchw. Landsting w okręgu, zgromadzenia gminne niżej

Norwegia - okręgi i gminy

Dania - okręgi i gminy z radami jako organami uchwałodawczymi

§ 4 - Wymiar sprawiedliwości

ANGLIA:

Sąd Najwyższy - utworzony w miejsce sądów westminsterskich w latach 1873-75;

reformy 1846 - w hrabstwach sądy hrabstw, najniżej w hierarchii sędziowie pokoju

FRANCJA:

reformy Konstytuanty 1790 - stworzono jednolite sądownictwo pokoju

sądownictwo cywilne: sądy pokoju i trybunały dystryktu - od ich decyzji można było się odwołać do trybunału innego dystryktu

sprawy karne lżejsze: sąd policji municypalnej, sąd policji poprawczej, trybunał dystryktu

sprawy karne cięższe (kary na ciele lub hańbiące): najpierw śledztwo sedziego pokoju, potem trybunał dystryktu + 8osobowa ława oskarżająca; jeśli zatwierdzono akt oskarżenia, sprawę przekazywano: trybunałowi departamentu: 3 sędziów, przewodniczący, orzekający o karze i 12 przysięgłych (orzekający o winie), od wyroków tych nie było apelacji

Sąd Kasacyjny - rozpatrywał niezgodności wyroków z procedurą lub prawem materialnym

Hiszpania - model francuski w latach: 1809-1814 i od 1834, w międzyczasie sądownictwo stanowe

Włochy - model francuski do kongresu wiedeńskiego a potem od 1848

Holandia - sędziowie pokoju, sądy okręgowe i sądy apelacyjne

Belgia - sędziowie pokoju, sądy powszechne w prowincji, sądy apelacyjne, Trybunał Kasacyjny

Szwecja - sądy okręgowe, sądy apelacyjne, Sąd Najwyższy

Norwegia - rady porozumiewawcze (drobne sprawy cywilne), odwołania od nich rozpatrywały sądy powszechne okręgowe I instancji, a potem sądy II instancji; sprawy karne mniejszej wagi rozstrzygał sąd okręgowy; sprawy poważniejsze i odwołania od I instancji spraw lżejszych rozstrzygał sąd apelacyjny z przysięgłymi; działał też Sąd Najwyższy (najwyższa instancja) i Trybunał Królestwa

Dania - sądy okręgowe i miejskie, sądy apelacyjne, Sąd Najwyższy Królestwa

ROZDZIAŁ IV - MONARCHIE ABSOLUTNE I POSTABSOLUTNE

§ 2 - Ustrój polityczny państw złożonych (konfederacji, federacji, unii realnych)

ogólnie - do 1867 konfederacja (Niemcy + Austria), od 1867 Austria - unia realna, Niemcy - federacja

I. STANOWISKO PRZEWODNICZĄCEGO

konfederacja - najniższa forma państwa złożonego,

Związek Reński - protektorem był Napoleon - nie był członkiem związku, sprawował politykę zagr.; przewodniczącym był prymas Niemiec - abp Moguncji - funkcje reprezentacyjne)

Związek Niemiecki - przewodniczącym był cesarz Austrii - mógł tylko wnosić propozycje przedstawione przez p. związk.

federacja - przyjęta w Związku Północnoniemieckim i II Rzeszy

Związek pnniemiecki - przewodniczący - dziedziczny król pruski; reprezentował państwo, wypowiadał wojnę, zawierał pokój, podpisywał traktyty i umowy międzynar., zwoływał posiedzenia izb, dowodził siłami zbrojnymi itd.

II Rzesza- przewodniczący - dziedziczny cesarz niemieckim, kompetencje jak wyżej

unia realna - system przyjęty w Austro-Węgrach, monarchą w jednej osobie był cesarz austriacki, równocześnie będąc królem węgierskim, swe funkcje wypełniał osobno dla obu państw

II. ORGANY WYKONAWCZE

ZR i ZN - nie przewidziano istnienia wspólnej władzy wyk., każde państwo prowadziło swoją politykę wewnętrzną samodzielnie, Związek niemiecki miał jednak wspólną politykę zagraniczną

Rada Ścisła - załatwiała sprawy bieżące - 17 umocowanych członków związku, 11 państw miało głosy wirylne (4 lub 3 głosy w zgr. związkowym), pozostałe państwa i 4 wolne miasta miały 6 głosów kurialnych

ZP-N - Prezydium Rady Związkowej - funkcje wykonawcze, obradowali pod przewodnictwem pruskiego premiera, mianowali urzędników, kontrolowali ich, przygotowywali projekty ustaw i zwoływali reichstag

II Rzesza - władza wykonawcza w rękach kanclerza, mianowanego przez cesarza; z Kancelarii Rzeszy wyodrębniły się urzędy Rzeszy - twory quasi-ministerialne, kierowali nimi sekretarze stanu, mianowani przez kanclerza, zajmowali się sprawami wspólnymi federacji\

Austro-Węgry - sprawy wspólne: polityka zagr. wojsko, finanse, marynarka, zarząd nimi powierzono 3 ministrom austro-węgierskim, zależnym tylko od monarchy

III. CIAŁA USTAWODAWCZE

Związek Reński - Sejm Związkowy -, siedziba - Frankfurt n. Menem - dwie izby: Kolegium Królów (przew. abp Moguncji) i Kolegium Książąt - kierował książę Nassau - Sejm ten nigdy się nie zebrał

ZN - Zgromadzenie Związkowe - 69 przedstawicieli państw (po 4 z królestw, po 3 z wlk. księstw, po 2 z Brunszwiku i Meklemburgii i Nassau, po 1 z pozostałych państw i wolnych miast), siedziba - Frankfurt n. Menem

zw. Płn-Niem - parlament bikameralny: Rada Związku - izba wyższa (43 przedstawiciele państw w tym 17 z Prus); Sejm Rzeszy - izba niższa - posłowie wybierani w wyborach powsz. bezp. tajnych równych, kadencja - 3 lata

II Rzesza - bikameralny parlament - Rada Związku - izba wyższa (58 pełnomocników państw, 61 od 1911); Sejm Rzeszy - izba niższa, 397 posłów, głosowanie 4przymiot., kadencja 3 lata, potem 5 lat (od 1888), czynne pw: faceci 25 lat, bierne 30

Austro-Węgry - delegacie parlamentów austriackiego i węgierskiego - każda po 60 osób (40 z izby niższej, 20 z wyższej), obradowały co rok w Wiedniu / Budapeszcie na przemian

§ 3 - Państwa unitarne

I. WŁADZA CESARSKO-KRÓLEWSKO-SUŁTAŃSKA

okres przedkonstytucyjny - władza absolutna i nieograniczona, opierała się na utartych zasadach absolutyzmu

po konstytucjach - władza ograniczona we wszystkich dziedzinach, monarcha sprawował władzę z łaski Boga, monarcha miał stanowić prawo razem z parlamentem, miał prawo inicjatywy ustawodawczej, sankcji, weta zawieszającego itd., w dziedzinie władzy wykonawczej - mieli pełnię władzy, w zakresie władzy sądowniczej - prawo łaski i łagodzenia kary

II. ZARZĄD CENTRALNY

ROSJA:

ogólnie - zlikwidowano kolegia w 1802, na ich miejsce ministerstwa resortowe

Komitet Ministrów - (1812),: ministrowie, sekretarz państwa, przewodniczący dep. RS, organ o charakterze doradczym Rada Ministrów (od 1905) - kolegium ministrów pod przewodnictwem premiera (pierwszy: Piotr Stołypin)

Rada Państwa - powołana w 1810, cesarz przewodniczył, pod nim ministrowie i inni urzędnicy, organ doradczy, dzielił się na departamenty, kontynuacją była wyższa izba parlamentu rosyjskiego

Senat Rządzący - reorganizacja w 1802, dwa kolegia zajmowały się kontrolą adm., trzy zaś sądownictwem kasacyjnym

Kancelaria Cesarska - utworzył Aleksander I, podzielono na wydziały (I - osobista kancelaria cesarza, III - sprawy policji, V - sprawy Królestwa Polskiego), od 1882 utrzymał się tylko wydział I

Austria - wł wyk. sprawował cesarz z pomocą Rady Ministrów pod kierownictwem premiera - wykonywała ona rozkazy cesarskie, nie było zasady odpowiedzialności parlamentarnej, była konstytucyjna

Prusy - wł wyk. ministrowie, a przez nich król, od 1810 kanclerz, od 1814 stał na czele Ministerstwa Państwa, po 1822 przewodniczył prezydent ministrów a potem premier, oprócz tego gabinet cywilny i wojskowy

III. CIAŁA USTAWODAWCZE

PARLAMENT W ROSJI:

Rada Państwa - izba wyższa, pół mianował cesarz, pół wybierały kolegia

Duma Państwowa - izba niższa, 524 posłów, wybory pośrednie i kurialne, wysoki cenzus majątkowy, w sumie były 4 dumy

kompetencje - inicjatywa ust. w rękach króla i obu izb, obie izby były równe w procesie ustawodawczym

RADA PAŃSTWA W AUSTRII:

Izba Panów - wyższa, członkowie mianowani przez cesarza, członkowie dynastii cesarskiej, abp i bp z tytułem książęcym

Izba Poselska - niższa, posłowie pochodzili z wyborów kurialnych (4 kurie tak jak w Galicji - vide skrypt z Łacha), od 1896 dodano 5 kurię (wybory 4przymiotnikowe), w 1907 wybory kurialne zlikwidowano, wprowadzono 4przymiotnikowe wybory, okręgi 1mandatowe, do wyboru trza było uzyskać większość bezwzg., inaczej II tura (2 kandydatow)

kompetencje - obie izby równe w proc. ust.,

WĘGRY:

Izba Magnatów - skład podobny do austriackiego ustalono w 1885

Izba Posłów - wybierana od 1847 w wyborach bezp. i jawnych, cenzus majątkowy, skład uzupełniali delegaci z Chorwacji

LANDTAG W PRUSACH:

ogólnie - utworzono na mocy konstytucji z 1850

Izba Panów - wyższa, od 1854 wchodzili wiryliści powoływani przez króla i różni przedstawiciele

Izba Deputowanych - od 1855, składała się z 350 posłów, wybory pośrednie, nierówne, jawne, podział głosujących na 3 klasy (kryterium był podatek), od 1918 czynne pw - 25 lat, bierne - 30 lat, kadencja izby 3 lata, od 1872 - 5 lat

kompetencje - inicjatywa ustawodawcza w rękach króla i obu izb, stanowisko izb równorzędne

IV. ZARZĄD LOKALNY

ROSJA:

1864 - ustawa tworząca samorząd terytorialny (ziemstwa) na szczeblu guberni i powiatu, organami były zgromadzenia powiatowe i gubernialne (uchwałodawcze) i zarządy powiatowe / gubernialne (wykonawcze), kadencja 3 lata, w

reorganizacja samorządu miejskiego - oparty był na wybieralnych dumach miejskich, które spośród swego grona powoływały zarządy miejskie

AUSTRIA:

podział z 1849 - 17 krajów koronnych, na czele z gubernatorem, potem namiestnikiem, kraje koronne dzielono na okręgi, te zaś na powiaty, a okręgi zlikwidowano w 1867, na czele powiatu starosta

patent lutowy 1861 - wprowadzono władze autonomiczne dla krajów koronnych, samorząd powiatowy (w Czechach, Galicji, Styrii i Tyrolu) i gminy

organy autonomii krajowej - Sejm Krajowy (na 6 lat, jednoizbowy) i Wydział Krajowy (tak jak w Galicji - na czele marszałek krajowy, i 6 członków - połowa z wyborów, połowa z Sejmu)

organy samorządu powiatowego - rada powiatowa i wydział powiatowy

samorząd miejski - rada miejska i magistrat

samorząd gmin - rada gminna, zwierzchność gminna, naczelnik gminy

PRUSY:

reformy 1808 - 15 - podział na prowincje, rejencje, powiaty, gminy miejskie i wiejskie

prowincje - na czele nadprezydent, u boku rada prowincjonalna, potem samorząd: sejm prowincjonalny i wydział prow.

rejencje - kierowane przez prezydentów, wraz z wydziałem obwodowym - nie było tu samorządu

powiaty - na czele landrat, sejmik powiatowy jako organ samorządu uchwałodawczy, wydział powiatowy (wykon.)

gminy miejskie - samorząd od 1808, rada miejska i magistrat

gminy wiejskie - zgromadzenie gminne (uchw.), naczelnik z ławnikiem (wykonaw.)

§ 4 - Wymiar sprawiedliwości

I. ROSJA

ogólnie - do czasu reform z 1864 obowiązywało stare sądownictwo, a nowe wyglądało tak:

sądy pokoju - najniższa instancja, sprawowana przez sędziów pokoju, kadencja 3 lata, dzielili się na dzielnicowych i honorowych, orzekali w sprawach drobnych cywilnych, od 1889 zlikwidowano sędziów pokoju

sądy okręgowe - pozostałe sprawy karne i cywilne w I instancji, dzieliły się na wydziały karne i cywilne

izby sądowe - apelacje od orzeczeń sądów okręgowych, podział na wydziały cywilne i karne

Senat - kargi od izb sądowych, przestępstwa polityczne w I instancji

II. AUSTRIA I WĘGRY

ogólnie - w Austrii do 1850 dawne sądownictwo, w latach 1850-45 wprowadzano ustrój opart na: urzędach powiatowych, trybunałach I i II instancji, Najwyższym Trubynale Sprawiedliwości w Wiedniu, nowy model wprowadziła konstytucja 1867:

sądy powiatowe - szczebel najniższy, jednoosobowe, sprawy o wykroczenia i drobne cywilne

sądy okręgowe - instancja odwoławcza od wyższego, ponadto w I instancji w sprawach karnych o zbrodnie i występki, w sprawach cywilnych z większą wartością sporu

sądy krajowe - ostatnia instancja (trzecia dla sądów powiatowych, 2dla okręgowych), ponadto w I instancji rozpatrywała roszczenia odszkodowawcze w stosunku do państwa

NTS w Wiedniu - osyaynia instancja dla sądów okręgowych i krajowych, wyrokował w składzie 7 sędziów

WIEDEŃSKIE SĄDY SPECJALNE:

Trybunał Administracyjny - jednoinstancyjne sądownictwo adm. od 1875, orzekał kolegialnie

Trybunał Państwa - od 1867 strzegł praw państwa i poszczególnych krajów, oraz praw politycznych obywateli

Trybunał Stanu - sądzenie ministrów oskarżonych o naruszenie konstytucji, nigdy się nie zebrał

Węgry - od 1870 podobnie jak w Austrii

III. PRUSY I II RZESZA

REFORMY SĄDOWNICTWA:

ETAP I (1807-13): sądy patrymonialne - szczebel najniższy; sądy miejskie i ziemskie - dla mieszczan i chłopów, nadzór nad tym sądem sprawowały powiatowe komisje sprawiedliwości, potem były wyższe sądy ziemskie w rejencjach (II instancja), najwyższą instancją był Najwyższy Tajny Trybunał w Berlinie

ETAP II (1849):

sądy powiatowe i miejskie - wyparły sądy patrymonialne, każdy skł się z wydz. karnego i cywilnego

sądy apelacyjne - instancja wyższa, dodatkowo rozstrzygały określone sprawy w I instancji

Najwyższy Trybunał Sądowy - ostateczna instancja

ETAP III (1877):

sądy urzędowe - najniższa instancja, jednoosobowe, w sprawach karnych orzekały z ławnikami

sądy okręgowe - odwoławcze od urzędowych, oraz sądziły pewne sprawy w I instancji

wyższe sądy okręgowe - kasacyjne dla urzędowych, apelacyjne dla okręgowych

Trybunał Rzeszy - sąd najwyższy z siedzibą w Lipsku, sprawy o zdradę kraju i stanu w I i ostatniej instancji

ETAP IV (1872-1883): - stworzono wreszcie system trójinstancyjny

wydziały powiatowe - I instancja od roku 1872

wydziały obwodowe - II instancja od powiatowych i I w iniektórych sprawach od roku1875

Wyższy Trybunał Administracyjny - w Berlinie, od 1875, nie był powiązany z administracją, dzielił się na senaty z prezydentami na czele

ROZDZIAŁ V - REŻIMY AUTORYTARNE

§ 2 - Ustrój polityczny

I. WŁADZA AUTORYTARNA KONSULA, CESARZA, PREZYDENTA

FRANCJA:

konstytucja 1799 - władza wykonawcza w rękach trzech konsulów, powoływanych na 10 lat przez Senat

pierwszy konsul - był nim Napoleon, miał głos decydujący, pozostali dwaj byli nieważni, liczne kompetencje wykonawcze, również ustawodawcze (inicjatywa, zarządzenia wykonawcze, pow/odw członków Rady Stanu), wzmocniono jego uprawnienia przyznając mu tytuł dożywotni z prawem mianowania następcy (w roku 1802), a w 1804 Napoleon został cesarzem francuzów, zlikwidowano dwóch konsulów

ustrój 1852 - konstytucja dawała Ludwikowi Napoleonowi na 10 lat pozycję prezydenta republiki, w listopadzie 1852 Senat nadał mu tytuł cesarza Francuzów

BRAZYLIA:

Pedro I - proklamował w marcu 1852 konstytucję, władza cesarska uzyskała funkcję władzy łagodzącej (poder moderator)

II. ZARZĄD CENTRALNY. MINISTROWIE

ogólnie - władza wykonawcza spoczywała w rękach jednoosobowego dyktatora, który realizował ją przez ministrów

III. CIAŁA USTAWODAWCZE

PROCES USTAWODAWCZY WE FRANCJI: (I i II cesarstwo)

inicjatywa ustawodawcza - formalnie w rękach rządu, faktycznie w rękach konsula

Rada Stanu - rozpatrywała wniosek ustawodawczy, przygotowywała projekty ustaw i rozporządzeń wykonawczych, dokonywała wykładni prawa (członkowie mianowani przez konsula/cesarza)

Trybunat - 100 członków powoływanych w wyborach (od 1807 już nie), co rok uzupełniano 1/5 składu, w II cesarstwie się nie pojawił, dokonywano dyskusji nad projektem Rady Stanu

Ciało Ustawodawcze - 300 członków, poch. z wyborów, projekt popierali sprawozdawcy z Rady Stanu i Senatu (po 3)

Senat - przesyłano mu uchwaloną ustawę, 80 członków dożywotnich, >40 lat, pierwszy skład nominował cesarz, drugi już uzupełniał się w drodze kooptacji, badał konstytucyjność ustaw, wydawał akty nomatywne itd.

system wyborczy - pw dla mężczyzn > 21 lat, oparto system na listach zaufania

BRAZYLIA:

Senat - izba wyższa, pochodzili z nominacji cesarskiej Izba Posłów - niższa, dwustopniowe wybory pośrednie

MEKSYK:

Senat - wyższy, członkowie mianowani przez prezydenta Kongres - niższy, wybory pośrednie i cenzusowe

IV. ZARZĄD LOKALNY

FRANCJA:

reforma Napoleona 1800 - zasady administracji: centralizm, biurokratyzm, hierarchiczność struktur, jednoosobowość i podział resortowy

podział wg reformy - departamenty, okręgi, gminy

departament - na czele prefekt, mianowany przez cesarza, obok niego rada prefekturalna i departamentalna

okręg - na czele podprefekt, mianowany przez cesarza, u jego boku rada okręgowa

gmina - na czele mer, mianowany przez I konsula, w gminach mniejszych prefekt,obok: rada gminna

KRAJE LATYNOAMERYKAŃSKIE - screw them

§ 3 - Wymiar sprawiedliwości

FRANCJA:

PION CYWILNY:

sędziowie pokoju - funkcjonowali na szczeblu kantonu trybunał do spraw cywilnych - w każdym okręgu

trybunał apelacyjny - instancja odw. od poprzedniego Trybunał Kasacyjny - instancja ostateczna

PION KARNY: - bez zmian

PION ADMINISTRACYJNY:

rady prefekturalne - sądownictwo adm. w I instancji Rada Stanu - II instancja

ROZDZIAŁ VI - REPUBLIKI

§ 2 - Ustrój polityczny

I. WŁADZA GŁOWY PAŃSTWA

PREZYDENT W USA:

warunki wybrania - obywatel USA od urodzenia, 35 lat, zamieszkuje w USA 14 lat, od Waszyngtona niepisana zasada o dwukadencyjności, utwierdzona poprawką 22 z 1947

wybory - pośrednie, najpierw wyb. elektorów (ok. 538), potem oni wybierają rezydenta, jeśli elektorzy nie wybrali, robiła to za nich Izba Reprezentantów

kompetencje wykonawcze - główne dowodzenie armią, flotą, milicją stanową, zawierał traktaty międz. za zgodą Senatu, stosował prawo łaski, powoływał sędziów, urzędników, polityka zagraniczna, wystawiał akty nominacyjne

komp. ustawodawcze - weto zawieszające wobec ustaw uchw. przez Kongres - mógł je zgłosić 10 dni od przesłania mu ustawy, mogło być przełamane 2/3 głosów Kongresu; weto kieszonkowe - jeśli Kongres odraczał obrady, uniemożliwiając prezydentowi zwrócenie mu zawetowanego projektu, ten nie stawał się ustawą

FRANCJA:

I REPUBLIKA (1792-1804)

Komitet Ocalenia Publicznego - powołany wkwietniu 1793 przez Konwent, 9 osób, organ wyk., pozakonstytucyjny

Rada Wykonawcza - miała istnieć na mocy konstytucji jakobińskiej (nie weszła w życie), 24 osoby, wybierani przez CU na 2 lata, co roku odnawiana miała być połowa składu

Dyrektoriat - wł. wyk. na mocy konstytucji 1795 - 5 dyrektorów, powołanych na 5 lat przez Radę Starszych, musieli mieć 40 lat, zmieniali się co rok w spr. urz., nie mieli odp. politycznej

II REPUBLIKA (1848-1852)

prezydent - wybierany w głosowaniu powsz. bezp. taj., na 4 lata, ponowna kadencja dopiero po 4 latach od zakończenia poprzedniej, komp. wyk. i ust., odpowiadał konstytucyjnie przed Najwyższym Trybunałem

III REPUBLIKA (1870-1945)

prezydent - kadencja 7 lat, możliwość reelekcji, wybierali: Zgromadzenie Narodowe (Senat + Izba Deputowanych), w głosowaniu tajnym, większością absolutną, liczne komp. ust i wyk, odp. konstytucyjna tylko za zdradę państwa - z oskarżeniem występowała Izba Dep., sądził Senat (impeachment)

INNE REPUBLIKI:

Republika Batawska - 5 dyrektorów (k. 1798), 12-osobowa Władza Państwowa, (od 1801),Wielki Pensjonariusz od 1805

REPUBLIKA HELWECKA:

Dyrektoriat Wykonawczy - 5 osób, corocznie wymieniano jednego, wiek minimum 40 lat,

Landamann - od 1803 r. był namiastką głowy państwa, pełnił funkcje prezydenta między sesjami Sejmu Związkowego

Rząd - od 1848 jako głowa panstwa, 7 osób, kadencja 3 lata

konstytucja 1874 - tytuł gprezydenta miał przewodniczący Rady Związkowej, ale nie był nim faktycznie

I Republika Hiszpanii (1873-75) - prezydent, wybierany przez Kortezy, było ich w tym okresie pięciu

Portugalia - na mocy konst. 1911, prezydent wybierany był przez kongres, kadencja 4 lata, brak możliwości reelekcji,

II. ZARZĄD CENTRALNY

ADMINISTRACJA FEDERALNA W USA. SEKRETARZE:

konstytucja - urzędnicy federalni mianowani mieli być przez prezydenta za zgodą 2/3 Senatu, od Jacksona wykształcono system łupów - nowo wybrany prezydent, pochodzący z partii konkurencyjnej wymieniał obsadę urzędów federalnych

Departamenty - rodzaj ministerstw, utworzone w 1789 przez Kongres, obecnie jest ich 14, na ich czele sekretarze stanu (z wyjątkiem Adwokata Generalnego i Generalnego Poczmistrza) - mianowani i odw. przez prezydenta za zgodą Senatu, odpowiedzialni politycznie przed prezydentem, konstytucyjnie przed Kongresem, byli oficjalnymi doradcami prezydenta

FRANCJA:

I Republika - funkcje ministerialne pełnili poszczególni członkowie Komitetu Ocalenia Publicznego, za rządów Dyrektroriatu ministrów mianował i kontrolował urzędujący dyrektor

II Republika - prezydent powoływał i odw. ministrów, którzy tworzyli Radę Ministrów, ponosili odp. pol. i konst.

III Republika - ministrów i urzędników centralnych pow./odw. prezydent, tworzyli Radę Ministrów pod przewodnictwem prezydenta, wykształcił się też pozakonstytucyjnie premier (jeden z ministrów od 1876, formalnie od 1934)

INNE REPUBLIKI:

Batawska - k 1798 - 8 urzędów ministerialnych, powoływ/odw przez Dyrektoriat; k 1801 - 12 osobowa Władza Państwowa, kolegialna głowa państwa; k 1805 - 5 sekretarzy stanu pow./odw. wielki pensjonariusz, obok nich Rada Stanu

Helwecka - ministrów i urzędników mianował Dyrektoriat Wykonawczy, utworzono 4 ministerstwa, nie było odp. konst. ministrów, była polityczna przed Dyrektoriatem

Szwajcaria - k. 1815 - Kancelaria Federalna - jedyny stały organ wykonawczy, k 1848 1874 - Rada Związkowa, obok niej Kancelaria Związkowa

I Hiszpania - ministrów powoływały Kortezy, przed nimi byli oni odp. konst i polit., 5 ministrów

I Portugalia - ministrów pow. odw. prezydent, odp. polit. i konst. przed parlamentem

III. WŁADZA USTAWODAWCZA

KONGRES W USA:

Senat - izba wyższa, obecnie 100 osób, po 2 z każdego stanu, kadencja 6 lat, co 2 lata 1/3 składu jest odnawiana, najpierw wybierały legislatywy stanowe, od 1913 (17 poprawka) wybierani w głosowaniu powszechnym, prewodniczył vceprezydent

warunki bycia senatorem - 30 lat, co najmniej 9-letnie obywatelstwo USA,

Izba Reprezentantów - obecnie 438 osób, zawsze kadencja 2 lata, bierne pw: 25 lat i 7letnie obywatelstwo USA, czynne pw - najpierw cenzusowe, od pierwszej połowy XIX w. gosowali osadnicy i farmerzy, od 1870 (15 poprawka) murzyni, od 1920 (19 poprawka) kobiety; IR przewodniczy spiker z rozległymi kompetencjami

kompetencje- stanowienie ustaw (federalnych i prywatnych), impeachment, kontrola władzy wykonawczej, wyrażanie zgody na mianowanie ambasadorów i sędziów (tylko senat, większość zwykła), wyrażanie zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej (tylko senat, większość 2/3)

proces ustawodawczy - inicjatywę miał każdy członek Kongresu, priojekty przesyłano do komisji, po opracowaniu głosowano: dla ustaw zwykłych większość zwykła, 2/3 przy powtórnym głosowaniu nad ustawą zawetowaną przez prezydenta i przy zmianie konstytucji, potem ustawa szła do prezydenta (mógł podpisać/zawetować)

impeachment - oskarżyć można było prezydenta lub urzędników, o zdradę, łapówkarstwo, zbrodnię, zarzut stawiała Izba Reprezentantów, sądził Senat - wina orzekana była jawnie, większością 2/3, można było orzec pozbawienie urzędu i utrata praw do jego przyszłego zajmowania, do orzeczenia Senatu nie przysługiwało weto

inne kompetencje - kontrola władzy wykonawczej, procedura impeachment,

ZGROMADZENIA USTAWODAWCZE WE FRANCJI:

I REPUBLIKA:

Konwent - utworzył I republikę, wybory pierwsze były powszechne (>21 lat), w roku 1892, konwent przetrwał do1795

Ciało Prawodawcze - przewidywane było w konstytucji jakobińskiej, kadencja rok, głosowanie 4przymiotowe (>21 lat), stanowienie ustaw i dekretów

Okres Dyrektoriatu - dwuizbowy parlament - Rada Starszych - wyższa, 250 osób, od 40 roku życia, kadencja 3 lata; co roku wymieniano 1/3 Rada Pięciuset - >30 lat, kadencja 3 lata, co roku wymieniano 1/3

II REPUBLIKA:

Zgromadzenie Narodowe - 750 deputowanych, wybory bezp., powsz., taj, czynne pw 21 lat, bierne 25, kadencja 3 lata

III REPUBLIKA:

Senat - wyższa izba Zgromadzenia Narodowego, 300 senatorów (75 dożywotnich, 225 departamentalnych), bierne pw 40 lat, czynne 30 lat, kadencja 9 lat, co 3 lata wymiana 1/3 składu

Izba Deputowanych - 600 posłów, wybory powsz. bez. rów. taj., czynne pw 21 lat, bierne 25 lat, kadencja 4 lata

WŁADZA USTAWODAWCZA W REPUBLICE BATAWSKIEJ:

Nowe Ciało Ustawodawcze - w 1798 było dwuizbowe, wybory ograniczone cenzusem wieku, majątku i ślubowania

Ciało Ustawodawcze - jednoizbowe, na mocy konst. 1801, brak inicjatywy ustawodawczej

WŁADZA USTAWODAWCZA W REPUBLICE HELWECKIEJ I SZWAJCARII:

REPUBLIKA HELWECKA:

Senat - wyższy, dyrektorzy i po 4 deputowanych na kanton, kadencja 8 lat, co dwa lata wymiana ¼ składu, senator musiał mieć 30 lat,

Rada Wielka - izba niższa, 8 osób na kanton, 6 lat kadencji, co 2 lata wymiana 1/3 składu, bierne pw - 25 lat,

SZWAJCARIA:

1803 - Zgromadzenie, 19 deputowanyych z wszystkich kantonów, 6 największych miało 2 głosy

k. 1848 i 74 - Zgromadzenie Związkowe - parlament bikameralny

Rada Narodowa - posłowie wybierani proporcjonalnie do liczby ludności w wyborach bezpośrednich, kadencja 4 lata

Rada Kantonów - 44 przedstawiciele kantonów, (2 na kanton, 1 na półkanton), kadencja zależna od kantonów (1-4 lata)

referendum - w referendum konstytucyjnym oudział był obowiązkowy, referendum ustawodawcze umożliwiało ludności wpływ na prawo stanowione

REPUBLIKI IBERYJSKIE:

Hiszpania - Kortezy, w praktyce nigdy się nie zbierały

PORTUGALIA:

Kongres - parlament dwuizbowy

Senat - wyższy, przedstawiciele dystryktów i prowincji zamorskich, wybierani bezpośrednio, kadencja 6 lat

Izba Deputowanych - niższa, posłowie wybierani na okres 3 lat, bierne pw - 25 lat

IV. ZARZĄD TERYTORIALNY. SAMORZĄD.

STANY W USA:

źródła prawa - ustrój stanów regulowały konstytucje (pierwszą miała Karolina Płd. i New Hampshire), konstytucje były uchwalane przez zgr. ogólne - z wyjątkiem New Hampshire i Massachusets, składały się z 2 części - Deklaracji praw i ustroju stanu

władza ustawodawcza - dwuizbowe parlamenty (z wyjątkiem Nebraski), dzieliły się na Senat i Izbę Delegatów, obie izby z wyborów bezpośrednich, kadencja 1,2, 4 (z wymianą co roku ¼) lata

władza wykonawcza - gubernator, w niektórych stanach z tytułem prezydenta, wybierany na rok w wyborach bezp., obecnie kadencja 4 lata

podział adm. - na północy - gmina ze zgromadzeniem gminnym, wyżej hrabstwo; w stanach południowych hrabstwo - jednostka podstawowa, na czele szeryf, niżej parafia

SZWAJCARIA:

ustrój kantonalny - przywrócony w 1803 r. przez konstytucję 1803, 19 kantonów, 13 tradycyjnych , 6 nowych, od 1815 22 kantony

organizacja - ustaliła ją konst. 1874, kantony miały odrębność i suwerenność, każdy miał własną konstytucję; podział: kantony - półkantony - gminy

władza ustawodawcza - system demokracji mieszanej - obywatele i parlament, w kantonach górskich tylko parlament

władza wykonawcza - odrębne rzędy kantonalne - w części francuskiej Rady Kantonalne, w części niemieckiej Rady Rządowe; w gminach większych Rada Wielka, w mniejszych Rada Gminna

POZOSTAŁE:

I Republika Francji - reforma konstytuanty z 1790, II i III - reforma Napoleona z 1800

Rep. Batawska - podział na departamenty; Hiszpania - tak jak dotychczas

§ 3 - Wymiar sprawiedliwości

I. SĄDOWNICTWO FEDERALNE I STANOWE W USA

SĄDOWNICTWO STANOWE:

SĄD NAJWYŻSZY:

Sąd Najwyższy - 6-10 sędziów, od 1869 9, kworum - 6 sędziów, siedizba w Waszyngtonie, prezes - przewodniczył Senatowi w razie impeachmentu, wyznaczał sędziego do pisania uzasadnienia, przewodniczył naradom i obradom i czuwał nad ich przebiegiem

wybór sędziów SN - powoływał prezydent za zgodą Senatu, utrata sędziostwa tylko w wypadku skazania w trybie impeachmentu, zrzeczenia się stanowiska, przejścia na emeryturę

kompetencje SN - określił je III art. konstytucji: I i ost. instancja: spory między stanami, przeciwko dyplomatom innych państw i ich rodzinom, wniesione przez dyplomatów, między federacją a stanami i wniesionych przez stan przeciwko obywatelowi innego stanu lub państwa, ponadto instancja odwoławcza od wyroków sądów federalnych

SĄDOWNICTWO NIŻSZE:

ogólnie - ustalone w 1789 - Judicary Act, miało charakter trójszczeblowy

sądy obwodowe (dystryktowe) - 1 szczebel, obecnie 91 sądów, rozpoznawanie spraw karnych i cywilnych jednoosobowo

sądy okręgowe-w liczbie 3, każdy składał się z 3 sędziów - jeden z SN, 2 z sądów obwodowych, instancja odwoławcza od sądów obwodowych, I instancja dla określonych spraw, zniesione w 1891 i przekształcone w:

sądy apelacyjne - w liczbie 11, z własną kadrą sędziowską, rozstrzygały w skłądzie 3osobowym odwołania od sądów obwodowych

SĄDOWNICTWO STANOWE:

sędziowie pokoju - najniżej

sądy obwodowe i apelacyjne - na szczeblu wyższym

stanowy Sąd Najwyższy - szczebel nadrzędny

cechy sądownictwa amerykańskiego - badanie zgodności ustaw z konstytucją, judical review - badanie zgodności norm z konstytucją, udział - ława przysięgłych

II. SĄDOWNICTWO ZWIĄZKU I KANTONÓW W SZWAJCARII

Sąd Związkowy - od 1848, 11 członków, nie byli sędziami zawodowymi, kadencja 3 lata, od 1874 zwiększono członków do 20, kadencję do 6 lat, powoływani byli przez Zgromadzenie Związkowe

sądownictwo kantonalne - sięgało tradycji średniowiecznych, sędziowie powoływani byli na kadencję 4-10 lat, itd.

---