Wykład 1
PODSTAWOWE POJĘCIA
Zielarstwo-to wiedza o roślinach które dzięki zawartości pewnych substancji(zw. wtórne, biologiczne)oddziałują na człowieka.
Rośliny zielarskie lecznicze-to te z których pozyskujemy surowiec zielarski i preparaty lecznicze. 30%leków recepturowanych w naszym kraju to leki roś.
Wśród naszej flory jest ok.. 400 gat. roś. naczyniowych uważanych za lecznicze. stanowi to ok. 20% ogólnej liczby gat. krajowych. Przemysł zielarski wykorzystuje ok.100 gat., z czego 60 jest w uprawie.
Rośliny przyprawowe(przyprawy)-to roś. zielarskie dodawane do potraw w celu polepszenia ich właściwości smakowych, zapachowych, wartości biolog.
Przyprawy(para leki) -produkty wspomagające trawienie.
Zioło-słowo ziele które określa nadziemną zielną część roś. surowiec otrzymany z ziół(korzeni kłącza liście kwiaty, itp.)obecnie ziołami nazywamy sam surowiec , rośliny zaś nazywamy roślinami zielarskimi.
Historia ziołolecznictwa:
Ziołolecznictwo w Chinach: krajem o najdłuższej nieprzerwanej tradycji stosowania ziół są Chiny. Najstarszym dokumentem, świadczący o zainteresowaniu ziołami jest dzieło 5.
Panującego ok.2700r. pne, w którym wymienia on 252 roś. podaje jak je stosować i przechowywać m. in. żeń-szeń, imbir. Sam spróbował stu ziół. W VII w. ne. opublikowano poprawiony kanon ziół opisujący i ilist. 844 zioła. Już 8 w przed wynalezieniem maszyny drukarskiej w Chinach drukowano i rozpowsz. publikacje z zakresu ziołolecznictwa.
W XVI w. wydano dzieło opisujące 1800 leczniczych substancji gł. z roślin oraz podano 11000recept.
Bliski i daleki wschód:
Sumerowie znali właściwości lecznicze czosnku, mięty, rumianku, babki i inne. A przy chorobach oczu stosowali sok jaskółczego ziela. Już 6000 lat temu znali i stosowali rośliny halucynogenne w obrzędach religijnych. Środki te miały ułatwić nawiązanie kontaktów z duchami opiekuńczymi które pomagały w trudnych okresach plemion. Z glinianych tabliczek sprzed 3000 lat pne. pochodzą informacje o imporcie ziół z Chin do krajów Bliskiego Ws. Starożytni mieszkańcy Mezopotamii uprawiali kminek, kolendrę, tymianek. Babilończycy używali maku do znieczulania oraz fenkułu dla poprawienia trawienia. W Indiach i Indochinach tradycje zielarskie sięgają 2000r. pne. Używano już wtedy kardamonu, pieprzu, kurkumy, gożdzików.
Egipt:
W starożytnym Egipcie dzięki balsamowaniu ciał posiadano wielką wiedze o ludzkim organiżmie. Egipscy znali i stosowali ok.900 ziół, wśród których są m. In. len, werbena, kozierodka, mięta, chaber, tatarak. Najsłynniejszy zachowany ślad to Papirus Ebersa,w którym zawarta jest towarów importowanych z Indii(pieprz cynamon, goździk). Ciekawostką jest to ze już w tym tekście z 1600r pne. zaleca się stosowanie spleśniałego chleba na otwarte rany. W 1928r Alexander Fleming odkrył w swoim laboratorium że pleśń jest źródłem silnego antybiotyku, co umożliwiło wprowadzenie penicyliny. W Egipcie narodziła się kosmetologia.
Starożytny świat:
Starożytni Grecy czerpali wiedze o ziołach z Indii, Babilonu, Egiptu, Chin. Mityczny lekarz Asklepois wyleczył wielu ludzi dzięki wiedzy o ziołach. W VI w. pne. o uprawie roślin i stosowaniu ziół pisał Pitagoras. Hipokrates(V w. pne.)opracował naukowo metody diagnozowania i postępowania z chorobami. Odrzucił teorię że choroba jest karą boga, uważał że zioła pomagają w samoleczeniu. uznany za ojca medycyny sformułował Kodeks Zachowania czyli zasady etyki i deontologii lekarskiej obowiązujący do dzisiaj(przysięga Hipokratesa).
Ok. 300 lat pne. zakładano szkoły medyczne gdzie wykładano zielarstwo. Arystoteles znał i opisał wiele roślin a wśród nich tymianek, bazylię, wilczą jagodę. Bogate damy w Atenach i Rzymie używały ziół do kąpieli, mycia i barwienia włosów, pielęgnacji cery, zamiast mycia zębów żuto goździka.
W 60r. ne. lekarz Dioscurides opisał 600 ziół. W 77r. ne. Rzymski medyk Pliniusz Starszy opisał ponad 1000 roś.
Wiele nazw roś. związane jest z mitami greckimi(np. krwawnik-Achillea związane z Achillesem)
W starożytnej Grecji szczególnie intensywnie wykorzystywano właściwości narkotyczne ziół m. in. do celów obrzędowych i trucizny. Wywarów z silnie toksycznych gat. roś. wykorzystywano wykonywania do wyroków śmierci.
Rzymianie nie uprawiali ziół ale był to ogromny rynek zbytu roś. importowanych z różnych krajów. Znawcą ziół był Gallen nadworny lekarz cesarzy. Opisał on ok. 400 roś. leczniczych. Jego wielką zasługą było stworzeni nowych postaci leku roślinnego, napary, odwaru, nalewki, mazidła. Te postacie nadal nazywają się galenowymi. W V w. ne. Cesarstwo Rzymskie upadło podbite przez prymitywne plemiona europ. świadome świetności Rzymu. Powrócono do magii i zabobonów.
Po upadku naukowych ośrodków w Grecji i Rzymie przodująca rola w rozwoju zielarstwa przypadła Arabom. Zakładali oni plantacje nie tylko w swoim kraju ale również w podbitych europejskich krajach śródziemnomorskich. Rośliny z tych plantacji oraz wiedza o ich zastosowaniu i ich działaniu dociera daleko aż na północ także do Polski. Niezależnie od tego ludy celtyckie, germańskie i słowiańskie posiadały własne tradycje zielarskie. Dotyczyły one gł. roślin lokalnych. Również tu stosowanie ziół wiązano z magią i czarami.
Średniowiecze:
Ośrodkiem rozwoju medycyny stała się Persja. Zakładano tam szkoły medyczne szpitale tłumaczono na arabski greckie dzieła medyczne. Awicenna (980-1037ne)lekarz i odkrywca metody destylacji olejków eterycznych napisał Kanon Medycyny zawierający inf. o chorobach lekach. W ówczesnej Europie postęp w naukach medycznych utrudniał Kościół nie pozwalając na eksperymenty. Choroba była traktowana jako kara za grzechy. Zielarstwem zajmowali się w tym gł. zakonnicy w zakonach oraz wiejscy znachorzy. Zakonnicy zakładali przy klasztorach ogrody zielarskie i apteki. Benedyktyni, cystersi, augustianie w ogrodach uprawiali rośliny z krajów Basenu Morza Śródziemnomorskiego(szałwia melisa lawenda anyż koper włoski). Przekazicielami wiedzy zielarskiej na naszych ziemiach w XI i XII w były gł. klasztory. Potrafiący pisać i czytać mnisi mieli dostęp do dzieł z czasów Hipokratesa i Galena. W klasztornych piwnicach warzono piwa i przygotowywano ziołowe nalewki niektóre znane po dziś dzień(np.. benedyktyńska). Król Jagiełło nie szczędził środków na sprowadzenie przypraw a królowa Bona sprowadziła nowe gat. warzyw i ziół oraz ściągnęła do Polski aptekarzy specjalizujących się w ziołolecznictwie.
Renesans:
Wyprawy odkrywcze w XV i XVI w przyczyniły się do poznania nowych roślin jadalnych przyprawowych i leczniczych. W dobie renesansu zielarstwo przestawało być już domeną zakonników. Wieki XV i XVI przyniosły wzmożone zainteresowanie człowiekiem i rozwojem nauki w tym botaniką. Pojawiali się aptekarze olejkarze „łowcy ziół” i lekarze- botanicy. Jest to okres powst. ogrodów botanicznych i książek o ziołach zw. zielnikami lub herbarzami. W 1543 r. powst. 1-sze polskie dzieło o zielarstwie autorstwa Szymona z Kobylina. Najcenniejsze dzieło z 1613r. to
Zielnik Szymona Syreńskiego lekarza i profesora Akademii Jagiellońskiej. Dzieło to zawiera opis z 765 roś. w tym 21 uprawnych.
Odrodzenie to okres odkryć sprawdzania i odrzucania starych doktryn. Dotyczyło to również medycyny. Dokładnie obserwowano skutki działania roślin zielarskich. Rozwój druku umożliwił szybszą i lepszą wymianę inform.
Najbardziej znaną postacią tego okresu był Paracelsus uważany za prekursora nowożytnej medycyny. Pragnął izolować z roślin istotę leczniczą czyli aktywną farmakodynamicznie substancję. Jednocześnie w renesansie ludzi zajmujących się zielarstwem i czarami określano mianem heretyków a kobiety które leczyły ziołami i magią uznawano za czarownice i palono na stosie.
Wiek XIX i XX
Wiek XIX - wyraźny postęp w badaniu leków roślinnych. W 1803r. wyizolowano morfinę z opium, w 1818r. wykryto strychninę w nasionach kulczyby, w 1820r. chininę w korze chinowej.. w 1830r. Leroux izolują z kory wierzbowej salicynę. Wyodrębniono też kofeinę z kawy, a w 1859r. kokainę z liści koka. Po wiekach stosowania roślin we wszystkich dziedzinach życia nadszedł czas zachwytu nad środkami chemicznymi. Przykładem jest opracowanie przez Gerhardta(1853) syntezy kw. acetylosalicylowego i wprowadzenie go do lecznictwa przez Dresra(1899) pod opatentowaną nazwą „aspiryny”. Zyskała ona bardzo szybko miano jednego z podstawowych leków obowiązującego zresztą do dnia dzisiejszego. Należy też wymienić witaminy które odkrył Kazimierz Funk(1912)
Wiek XX -to wiek leku syntetycznego szczególnie po otrzymaniu w 1935r. sulfonamidów. Wprowadzono wtedy wiele leków syntetycznych działających szybko i skutecznie. Użycie ziół nabrało ponownego znaczenia dopiero w II poł. XX w kiedy to obserwowano coraz częstsze efekty uboczne działania leków chemicznych. Następowała powolna zmiana i zwrot ku lekom naturalnym i ziołowym. Obecnie 50% produkcji farmaceutycznej opiera się na substancjach roślinnych.
Historia przypraw w Europie
Nazwa przyprawy korzennej pochodzi od korzenia. W zamierzchłych czasach korzenie selera i chrzanu wygrzebywane z ziemi nadawały smak i trwałość potrawom z mięsa. Z czasem używano jagód owoców ziół łupin kory drzew. W świecie roś. odkryto ogromną ilość produktów które nadają potrawom smak i czynią je łatwiej strawnymi. Dzięki wyprawom odkrywców poszukujących nowe lądy do Europy trafiły przyprawy ostrzejsze i bardziej aromatyczne z krajów tropikalnych. Nazwano je specjałami. Dziś jeszcze Francuzi nazywają je „epices” a Anglicy „spices”. Starożytni Grecy i Rzymianie traktowali przyprawy jako urozmaicenie jednostajnej strawy podnosiły one smak potraw pobudzały apetyt służyły do konserwacji żywności. Były one wówczas na wagę złota. Używano wiele rodzimych ziół( tymianek lubczyk majeranek mięta). Sprowadzono również wiele ziół z Dalekiego Wschodu(pieprz cynamon imbir). Wojownicy króla Greków Aleksandra(IV w pne) z wyprawy na daleki wschód przywozili jako łup pełne kieszenie ziaren które po rozgryzieniu paliły jak ogień-był to pieprz. Przyprawy były też spalane w domowych ogniskach nasycając powietrze wonnym dymem „PER FUMUM” przez dym. Tak powstała dzisiejsza nazwa perfum. W V w ne Rzym został podbity przez prymitywne plemiona germańskiej i o sztuce kulinarnej oraz przyprawach zapomniano. Dzięki Karolowi Wielkiemu przyprawy śródziemnomorskie powróciły do łask i stały się znane w całej Europie. W 812 r. w instrukcji dla zarządców dóbr królewskich podano listę 74 „dobrych ziół” które mają być uprawiane w ogrodach cesarskich(kozieradka kminek rozmaryn kolendra anyż mięta pietruszka szałwia cząber i wiele innych). W Europie w niektórych kuchniach używano pieprzu imbiru goździków. Docierały one z krajów arabskich które po Grekach i Rzymianach przejęli handel przyprawami. XI -XIII W to okres wzmożonego handlu przyprawami ze wschodu w którym prym wiodły Wenecja, Genua. Wielki majątek tych miast pochodzi z handlu przyprawami olejem i jedwabiem. W czasach tych funt szafranu czy kilka gałek muszkatołowych równało się wartości 3 baranów. W wiekach średnich przyprawy stały się tym samym czym były w wiekach rzymskich symbolem klasy panującej. W 1453r. Turcy Otomańscy zdobyli Konstantynopol opanowali wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego i zablokowali drogę do Indii zamykając intratny handel przyprawami.
Krzysztof Kolumb odkrył Amerykę
Vasco da Gama odkrył drogę morską do Indii
Ferdynand Magellan pierwszy opłynął kulę ziemską
Pod wpływem lektur książki Marco Polo który spędził w Chinach 17 lat i na własne oczy widział rosnące przyprawy zaczęto organizować wyprawy morskie aby szukać nowych dróg prowadzących do krajów gdzie rosły rośl. przyprawowe.
Krzysztof Kolumb w 1492r. chciał dotrzeć do Indii a dotarł do Ameryki którą uważał za Indie. Przywiózł m. in. paprykę i wanilię.
Vasco da Gama miał więcej szczęścia opłynął Afrykę wokół Przylądka Dobrej Nadziei i w 1498r. dotarł do Wybrzeża Malabaru. Wrócił do Lizbony z ładunkiem drogocennych przypraw. W 1502r. dotarł do Celionu. Od tej pory Portugalczycy zaopatrywali całą Europę w pieprz cynamon imbir muszkat. Zdobyli światowy monopol na handel przyprawami. Ich gł. konkurentami byli Hiszpanie którzy szukali krótszej drogi do Indii. Portugalczyk Magallan będący w służbie hiszpańskiej wyruszył w 1519r. i skierował się na zachód aż odkrył Filipiny gdzie został zabity przez tubylców. Po 3 latach wróciło 18 ludzi przywożąc goździki pieprz cynamon imbir muszkat z archipelagu Moluków. Jednak Król Hiszpanii Karol V zrzekł się praw do wysp „korzennych” na korzyść swego zięcia Portugalczyka Jana III.
Monopol portugalski trwa aż do końca XVI wieku kiedy to Holendrzy wyzwolili się spod wpływów hiszpańskich i stworzyli Zjednoczone Prowincje Niderlandów jako samodzielne państwo. W 1595r. dostali do Moluków nawiązali korzystne stosunki i przejęli pierwszeństwo w światowym handlu przyprawami. Jako konkurencję dla Holendrów kupcy londyńscy założyli Kompanię Wschodnioindyjską do handlu z Indiami wschodnimi. Dwa lata później Holendrzy założyli także Kompanię Wschodnioindyjską. XVII i XVIII wiek to okres dynamicznego rozwoju handlu przyprawami jedwabiem i porcelaną oraz zajadłej konkurencji między Holendrami a Anglikami. W rezultacie doszło do zaboru Indii przez Anglików i panowania holenderskiego nad Indonezją. Zaborcom bardzo zależało aby uprawy roślin przyprawowych nie rozprzestrzeniły się na kraje sąsiednie po to by mogli mieć na nie monopol. Z czasem jednak przegrali. W ciągu wieku XVIII uprawa przypraw objęła całą strefę tropikalną. Moda na przyprawy ogarnęła całą Europę. Były to czasy wielkiego obżarstwa. W kuchniach panowała dewiza: lepiej przyprawiać za dużo niż za mało.
W wieku XIX zużycie przypraw całkiem się zmniejszyło. Wiek XX przyniósł zainteresowanie kuchniami egzotycznymi. W metropoliach europejskich powstały restauracje chińskie indyjskie indonezyjskie itp. popularne do dziś. Od końca II wojny światowej popularność przypraw stale rośnie. Są one nieodłącznym elementem liczących się kuchni.
W naszym kraju zioła są uprawiane przez około 20000 gosp. roślinnych. W zależności od rodzaju uprawianych roś. średnia wielkość plantacji waha się od 0,5ha -2.5ha a w niektórych uprawach nawet do 6-10ha. Szacuje się że ogólny areał przeznaczony w Polsce pod uprawy zielarskie wynosi około 35000ha. Ocenia się także że w kraju UE zioła uprawia się na łącznym areale ok. 70000ha z czego na Francję i Hiszpanię przypada ponad 40000ha. Areał upraw zielarskich w Polsce to ok. 50% areału UE. Opłacalność rolnej produkcji zielarskiej jest zróżnicowana i zależy od uprawy i jej pracochłonności. Szacuje się że średni przychód plantatora z uprawy 1ha ziół waha się w granicach 6000-9000PLN natomiast nakłady ponoszone na uprawę 1ha zielarskich stanowią ok. 75-80% uzyskiwanego przychodu.
OBECNE KIERUNKI UŻYTKOWANIA ZIÓŁ
Ziołolecznictwo- 30%leków recepturowych produkowanych przez przemysł farmaceutyczny to leki produkowane z roś. Są wśród nich specyfiki zawierające tylko pewne wyodrębnione gr. substancji czynnych jak morfina kodeina papaweryna - wyciągi z ziół ekstrakty wodne alkoholowe eterowe syropy składające się z kilku komponentów ciał czynnych pochodzących z jednej lub kilku roś. Ziołolecznictwo to także stosowanie ziół w postaci naparów wywarów herbatek nalewek sporządzanych z suszonych lub świeżych surowców które można kupić bez recepty. Zioła tak używane zawierają kompleks ciał czynnych z roś. z których są sporządzane. Mają one mniejsze stężenie ciał czynnych i są łatwiej przyswajalne przez organizm. Jednak powiedzenie że „zioła mają to do siebie że jeśli nie pomogą to nie zaszkodzą” jest mylne. Wiele ziół zawiera substancje czynne w stężeniu toksycznym nie powinno się stosować ich samemu np. naparstnica. Mogą wywołać uczulenie.
Zioła w przemyśle;
Przemysł spożywczy produkuje przyprawy pieprze ziołowe ziołowe herbatki kostki bulionowe zupy w proszku musztardy octy i inne produkty i półprodukty.
Przemysł owocowy wawrzyny produkują marynaty kiszonki napoje soki marmolady mrożonki z dodatkiem wielu przypraw.
Zioła w gosp. domowym
Zioła przyprawowe zawdzięczają swój aromat gł. olejkom eterycznym.
Zioła jako przyprawy wpływają na smak oraz strawność potraw np. aby poprawić trawienie potraw tłustych, wysokobiałkowych(pieczenie bigos dania ze strączkowych)dodaje się kminek majeranek tymianek bazylię- pobudzają one wydzielanie soków trawiennych i działają wiatropędnie. Zioła świeże pokrojone służą jako dodatek do sałatek past zup urozmaicają smak a także wygląd potraw(bazylia, szałwia, mniszek). Świeże liście melisy mięty używa się latem przyrządzając napoje orzeźwiające. Wiele przypraw stosujemy do ciast i deserów(cynamon goździk anyż wanilia). Zioła wykorzystujemy też w łazience - płukanie włosów w rumianku, chmielu, tataraku. Odstraszanie owadów- na mole lawenda, na pchły- piołun.
Wykład 2
Rośliny zielarskie to grupa roślin zawierających związki wtórne, biologicznie czynne działające na człowieka.
Istnieje podział:
Użytkowy :
-lecznicze ( naparstnica, mak lekarski)
-przyprawowe ( kminek, majeranek)
-kosmetyczno -perfumeryjne ( nagietek, kolendra)
-barwnikowe ( janowiec barwierski)
-zawierające związki bakteriobójcze ( czosnek)
Chemiczny :
-olejkowe ( mięta, lawenda)
-alkaloidowe ( mak, bieluń)
-glikozydowe
• nasercowe ( naparstnica, konwalia)
• flawonoidowe ( skrzyp, nagietek)
• goryczowe ( dziurawiec, piołun)
• antocjanowe (bez czarny, malwa czarna)
• kumarynowe
• antrachinowe
•saponinowe
-garbnikowe (dąb, szałwia, borówka)
-śluzowe (len, podbiał)
Farmakologiczne :
-nasercowe
-na przewód pokarmowy
-na układ wydalniczy
-na układ nerwowy
-na układ oddechowy
-na skórę ( gojące, drażniące, przeciwpotne, przeciwzapalne, ściągające)
Ze względu na działanie :
-Moczopędnie - kawa, melisa, brzoza, lipa, kolendra
-Na apetyt - piołun, krwawnik
-hamowanie wydzielania soku żołądkowego - kozieradka, len, babka
-poprawienie trawienia - kminek, mięta, lubczyk, tymianek
-przeciwskuczowo - koper włoski, melisa, lawenda, bieluń, krwawnik
-przeczyszczająco - kruszyna, aloes, rabarbar
-na niewydolność serca - naparstnica, konwalia
-na układ oddechowy - wykrztuśne, rozkurczowe, osłaniające, przeciwzapalne
-na układ nerwowy - uspokajające, pobudzające, przeciwbólowe ( mak, kawa, bieluń, chmiel, kozłek)
Botaniczny :rodzinami, astrowate, jasnowate, psiankowate, inne
Wg stref klimatycznych :
-klimatu umiarkowanego
-tropikalnego
Wg sposobu pozyskiwania:
-z upraw
-ze stanu naturalnego
-z importu
Rośliny zielarskie w zależności od trwałości pędu i długości cyklu rozwojowego, dzielimy na:
-Rośliny jednoroczne np.. majeranek ogrodowy, koper ogrodowy
-rośliny dwuletnie np. kminek zwyczajny
-rośliny wieloletnie
-byliny np. mięta pieprzowa, lubczyk
-krzewinki np. lawenda, szałwia lekarska, borówka
-krzewy np. porzeczka czarna, jałowiec, kruszyna
-drzewa np. dąb szypułkowy, kasztanowiec zwyczajny, wierzba
SUROWCE ZIELASKIE
Surowcem zielarskim jest ta część rośliny w której nagromadzona jest największa ilość wtórnych substancji czynnych. Dlatego dla celów leczniczych i przemysłowych zbiera się określone organy, a nie całe rośliny.
Powszechnie jest przyjęty morfologiczny podział surowca zielarskiego tzn.wg części roślin
-ziele- herba - część rośliny nadziemna, niezdrewniała wraz z liśćmi i kwiatami
-liść- folium - blaszki liściowe z ogonkiem lub bez ) melisa, szałwia)
-kwiat- flos - skrócony pęd służący do rozmnażania (malwa, lipa)
-kwiatostan- inflorescentia np. koszyczek rumianku - anthodium chamomillae
-płatki i korony- coolla ( nagietek)
-owoc- fruktus - organ rozwijający się w zalążni po zapłodnieniu komórki jajowej. Określeniem zarówno dla owoców złożonych jak i pojedynczych oraz suchych i mięsistych jarzębina , róża, kminek, koper)
-nasiona- semen organ służący roślinie do rozmnażania ( len , czarnuszka, bieluń)
-korzeń- radix - organ podziemny, pobierający wodę i składniki mineralne, gromadzi substancje zapasowe ( chrzan, kozłek, lubczyk)
-kłącze- rhizoma- podziemnny zgrubiały pęd,( tatarak, kozłek lekarski)
-cebula- bulbus- przekształcony pęd o silnie skróconej łodydze ( czosnek)
-kora- cotex - zewnętrzna część gałęzi drzew i krzewów pozbawiona martwej części korka ( wierzba, kruszyna, brzoza)
-pąki- gemmae - pąki liściowe lub pędowe roślin ( sosna , brzoza)
-znamię- stigma - szczytowa część słupka kwiatów ( szafran)
PODZIAŁ METABOLTÓW ROŚLINNYCH
Substancje czynne zawarte w roślinach zielarskich należą do dwóch typów metabolitów:
1.Produkty metabolizmu pierwotnego: węglowodany, tłuszcze, białka, kwasy organiczne. Są to związki niezbędne do życia każdej roślinie i tworzą się dzięki fotosyntezie.
2.Produkty metabolizmu wtórnego: alkaloidy, glikozydy, olejki eteryczne, garbniki, saponiny, śluzy, witaminy, sole mineralne, hormony i inne
Właściwości lecznicze ziół wynikają z zawartości w roślinach związków wtórnych , biologicznie czynnych oddziałujących na człowieka.
ALKALOIDY
Organiczne związki zasadowe zawierające w cząsteczce C, O, H, N, S, K . Są to substancje stałe , kystaliczne lub płynne ( nikotyna). Rozpuszczają się w etanolu, eterze, chlorofomie. Są syntetzowane i magazynowane w różnych organach rośliny , nadając im gorzki smak. Dla roślin mają charakter wydalin , nie bioą udziału czynnego w metabolizmie komórki.
W organizmach zwierzęcych wykazują silne działanie. Alkaloidy należą do najbadziej toksycznych substancji . Dawki śmietelne dla człowieka wynoszą zwykle kilkadziesiąt miligramów. Zatrucia alkaloidami występują przy stosowaniu ich jako leków przez przedawkowanie lub omyłkowo w celach samobójczych i przestępczych. Obecnie znanych jest ponad 6000 alkaloidów z ponad 5000 oślin. Większość wykorzystywana jest do produkcji leków. Wyróżnia się tzy grupy alkaloidów w zależności od pochodzenia N w cząsteczce i odmiennego działania:
-właściwe
-pseudoalkaloidy
-potoalkaloidy
Alkaloidy dzielą się na pochodne:
-pirydyny
-tropanu
-indolu
-chinoliny
-izochinoliny
Alkaloidy pirydyny:
-nikotyna- jest trucizną. Dawka śmiertelna dla człowieka to 50-100 mg ( 2-3 papierosy doustnie). Działa na naczynia krwionośne, podnosząc ciśnienie, przyspiesza pracę serca, działa pobudzająco na układ nerwowy. Nie jest narkotykiem. Nikotyna znajduje się w liściach i korzeniach tytoniu.
-koniina- działa porażająco na ośrodek oddechowy ( uduszenie) . Dawka śmiertelna to 0,5-1 g . Znajduje się w zielu i owocach szczwołu plamistego ( baldaszkowate). Roślina trująca, znaczenie w toksykologii, otrucie sokratesa.
Alkaloidy izochinolowe:
50 różnych alkaloidów z tej grupy zawarte jest w soku mlecznym - opium z makówek maku lekarskiego. Morfina- 23- 25%, papaweryna -1%, kodeina- 0,2%
-Kodeina- znosi w mózgu ośrodki odpowiedzialne za kaszel (leki pzeciwkaszlowe)
-Papaweryna- zmniejsza napięcie mięśni gładkich układu pokarmowego- działanie rozkurczowe
-Morfina- bardzo silnie działa na centralny ośrodek nerwowy, ma działanie przeciwbólowe, uspokajające i nasenne. Morfina uzależnia gdyż wchodzi w matabolizm z tkanką nerwową , łączy się z plazmą krwi. Głód morfinowy- spadek poziomu morfiny we krwi , organizm odbiera jako zaburzenie . Nie może być stosowana do narkozy., ponieważ poraża ośrodek oddechowy w rdzeniu przedłużonym. Na początku XX wieku otrzymano morfinę ze słomki makowej. Z morfiny otrzymano heroinę ( biała śmierć)- główny narkotyk syntetczny.
-Chelidonina- działa rozkurczowo na mięśnie gładkie, redukuje podziały mitotyczne komórki ( zwalczanie kurzajek) Występuje w soku rośliny glistnik jaskółcze ziele. Roślina trująca.
-kokaina
Alkaloidy indolowe: np. ergometryna
Alkaloidy chinoliny:
-Chinina- działa przeciwbólowo i przeciwgorączkowo. Stosuje się w malarii. Wykazuje działania uboczne- zaburzenia słuchu i wzroku. Zawarta jest w korze drzewa chinowego.
Pseudoalkaloidy:
-Teobromina- działa moczopędnie, przeciwskurczowo,
• nasiona kakaowca
• liście herbaty
-Kofeina- pobudza ośrodkowy układ nerwowy, rozszerza naczynia wieńcowe, przyspiesza procesy myślenia i odbioru wrażeń , przyspiesza akcję serca , dział moczopędnie, w dużych dawkach- podniecenie, drżenie rąk.
W filiżance - 0,2 g. Dawka letalna 10 g.
-nasiona kawy 1-2%
-liście herbaty do 5%
-nasiona kakaowca 0,3%
-Tomatyna- w zielonych pomidorach ( przeciwgrzybiczo)
-Weratryna- kłącza ciemiężnicy białej, roślina trująca, chroniona ( na insekty np. wszy) w weterynarii
Protoalkaloidy:
-Kapsaicyna- przyspiesza syntezie enzymów trawiennych, wzmaga krążenie krwi - przy okładach powoduje m.in. przekrwienie skóry- w plastrach rozgrzewających, w bólach reumatycznych. Występuje w papryce, gównie ostrej.
-Piperyna- pobudza zakończenia nerwowe w przewodzie pokarmowym, wzmacniając przede wszystkim wydzielanie soku żołądkowego. Występuje w pieprzu.
GLIKOZYDY
Glikozydy substancje organiczne stanowiące połączenia cukrów postych ( najczęściej glukozy, galaktozy, arabinozy, ksylozy, ramozy) z różnymi związkami niecukrowymi ( flawonami antocyjanami, fenolami, kumaynami, saponinami). Składają się więc zawsze z dwóch części - cukrowej zwanej glikonem i niecukrowej zwanej aglikonem. Ponieważ w łączeniu glikonu z aglikonem uczestniczą różne pierwiastki, możemy wyróżnić różne typy glikozydów:
O - glikozydy ( łącznikiem jest tlen)
-C - glikozydy (łącznik stanowi tu węgiel)
-S - glikozydy (łączenie przez siarkę)
-N - glikozydy ( łącznikiem jest azot)
Glikozydy wytwarzane w procesie fotosyntezy, głównie w liściach, a powstają pod wpływem specyficznych enzymów tzw. glikozydaz. Gromadzą się najczęściej w tkankach spichzowych korzeni lub kłączy w koze, nasionach i owocach. Są ciałami stałymi, krystalicznymi w większości ozpuszczalnymi w wodzie, czasami nawet barwnymi ( np. glikozydy flawonoidowe są żółte, pomarańczowe, a antocjanowe m- czerwone , fioletowe lub niebieskie.). Nie należą do związków trwałych i pod wpływem specyficznych enzymów, kwasów, utleniaczy występujących w komórkach roślinnych i w naszym przewodzie pokarmowym następuje ich rozpad na części składowe. Częścią aktywną jest aglikon, który wywiera działanie lecznicze lub toksyczne. Aglikonem mogą być fenole, steydy, antrazwiązki, kumaryny , flawonoidy, antocjany, goycze, saponiny. Ze względu na część aglikonową dzielimy glikozydy na: fenolowe, nasercowe, antraglikozydy, kumarynowe, flawonoidowe, antocjanowe, goryczowe, saponiczne i inne. Charakter poszczególnych glikozydów zależy od aglikonu.
Z medycznego punktu widzenia największe znaczenie mają glikozydy nasercowe ( zwane niekiedy też kardenolidowymi, naparstnicowymi, digitalowymi, sterydami), które przyczyniają się do wzmocnienia mięśnia sercowego, a zawiera je np. naparstnica.
Glikozydy nasercowe:
Związki te zwiększają siłę skurczu mięśnia sercowego, jego napięcie, zwalniając przy tym jego czynność. Glikozydy występujące w naparstnicy purpurowej i wełnistej ( Folium Digitalis) mają właściwości kumulowania się są silne i niebezpieczne i nie powinny być stosowane w samoleczeniu. Łączą się z plazmą mięśnia sercowego, kumulują się aż do dawki letalnej. Glikozydy te występują również w :
-zielu konwalii majowej
-zielu miłka wiosennego
-zielu serdecznika pospolitego
-liściach oleandru pospolitego
Z innych glikozydów warto wymienić :
-antaglikozydy znajdują się m.in. w aloesie, rzewieniu i kruszynie, senesie. Stosowane są w schorzeniach przewodu pokarmowego, przede wszystkim jako środki przeczyszczające
-antocyjanowe znajdujemy je w owocach np. czarnej porzeczki i borówki czenicy, bzu czarnego- wzmacniają włoskowate naczynia krwionośne, poprawiają wzrok, usuwają zmęczenie oczu, polepszają ukrwienie tęczówki
-fenolowe spotykane np. w liściach męczennicy lekarskiej i pierwiosnku lekarskim, korze wierzby, jeżówce purpurowej to substancje o działaniu przeciwbólowym, przeciwgorączkowym,, dezynfekującym i przeciwzapalnym
-flawonoidowe występują w kwiatach głogu lipy, bzu czarnego, nagietka, brzozy, zielu skrzypu, uty. Wykazują działanie uszczelniające naczynia krwionośne, moczopędne, rozkurczowe, obniżają ciśnienie, zapobiegają szybkiemu wydaleniu witaminy C ( rutyna), Są anty utleniaczami ( niszczą wolne rodniki)
-sapoinowe zawarte są w korzeniu mydlnicy lekarskiej, lukrecji, kwiecie dziewanny. Obniżają napięciepowierzchniowe wody ( pienią się ) powodują rozkład erytrocytów, działają drażniąco na błony śluzowe. W leczeniu wykorzystuje się ich działanie - wykrztuśne, moczopędne, odtruwające
-kumarynowe występują licznie w rodzinie baldaszkowate
-kumaryny kory jesionu działają moczopędnie i przeciw reumatycznie
-kumaryny ziela nostrzyku obniżają ciśnienie, zmniejszają krzepliwość krwi łatwo je przedawkować i doprowadzić do skazy krwoyocvznej ( chemofilia) działają rozmiękczająco na skórę - do stosowania zewnętrznego plastry
-furanokumaryny występują w owocach aminku większego, w barszczu pasternaku, rucie. Mają właściwości uczulające na światło przez co stosuje się je w chorobach skóry, bielactwie, łuszczycy. Mogą wywołać poparzenia.
-Goryczowe zawarte są w zielu dziurawca , piołunu, krwawnika, korzeniu mniszka, goryczki. Mają działanie pobudzające apetyt gdyż zwiększają wydzielanie soku żołądkowego, ułatwiają trawienie.
GARBNIKI
Garbniki- związki organiczne występujące w roślinach nie stanowiące jednolitej grupy chemicznej. Mają cierpki smak, wiążą się z bakaliami, mają właściwości ściągające oraz zdolność tworzenia z białkiem skóry ( kolagen) nieodwracalnych połączeń nierozpuszczalnych i nie podlegających gniciu. Przyjęte doustnie działają ściągająco na błony śluzowe, hamują ich przepuszczalność, zapobiegając np. mikokrwawieniem z włoskowatych naczyń krwionośnych w przewodzie pokarmowym, unieczynniają też bakterie i wytwarzane przez nie toksyny. Ponieważ dają trudno rozpuszczalne osady z metalami ciężkimi i alkaloidami, mogą być używane jako odtrutka przeciwko tym substancjom. Garbniki występują w wielu roślinach, ale najwięcej jest ich w korze dębu, owocach borówki czernicy i borówki brusznicy, w kłączach rdestu wężownika, korze wierzby, liściach orzecha włoskiego szałwi, herbacie Nadużywanie roślin bogatych w garbniki ( np. częste picie herbaty) nie jest korzystne , bowiem utrudnia wchłanianie w przewodzie pokarmowym m .in witamin oraz makro i mikroelementów. Garbniki koagulując białka tworząc ochronną powłokę , dlatego też stosowane śa jako leki łagodzące stany zapalne skóry i błon śluzowych. Garbniki wskazują również działanie przeciwbólowe. Garbniki wykorzystują się też przy garbowaniu skór.
Olejki eteryczne
Ciecze lotne nie rozpuszczalne w wodzie o intensywnym zapachu , najczęściej bezbarwne , żółtawe , zielonkawe lub niebieskawe. Ż czasem żółkną lub brunatnieją , stają się gęste i żywicowate . ciężar właściwy mniejszy niż woda oprócz gożdzikowego i cynamonowego . Mają niską temperaturę parowania są bardzo lotne , łatwo palne . Rozpuszczają się w tłuszczach , alkoholu eterze . Olejek eteryczny to nie to samo co olej. Olejki są wieloskładnikowymi mieszaninami wielu związków organicznych . Do tej pory wykryto ponad 550 składników olejków.
Olejki eteryczne występują w wielu roślinach u których spotykane są jako wydzieliny w specjalnych komórkach i zbiorniczkach lub w postaci związanej ( glikozydy).
Dla roślin są silnymi truciznami . Funkcje prawdopodobnie zwabiające lub odstraszające. 2000 roślin z 295 rodzin ma zdolność do syntetyzowania olejków lotnych. 40% gatunków rośnie w strefie zwrotnikowej, 19% w umiarkowanej - baldaszkowate, kosaćcowate, krzyżowe, liliowate różowate rutowate wargowe złożone
Ich zastosowanie lecznicze jest różnorodne :
-żółciopędnie działają np. olejki miętowy i tymiankowy
-moczopędnie - pietruszkowy i jałowcowy
-wykrztuśnie - sosnowy eukaliptusowy szałwiowy miętowy tymiankowy
-uspokajająco - waleianowy tatarakowy chmielowy z melisy lawendowy
-pzeciwbakteryjnie - miętowy sosnowy anyżowy majerankowy
-przeciwzapalnie - rumiankowy (azulen)
-rozkurczowo - kminkowy kolendrowy rumiankowy
-niwelujący brzydki zapach - miętowy
-drażniąco na skórę - rozmarynowy eukaliptusowy cynamonowy ( kamfora)
Składniki niektórych olejków : czamazulen w olejku rumiankowym , mentol w miętowym , apiol, w pietruszkowym , anetol w olejku z kopru włoskiego, kamfora z bazylii cynamonowcu kamforowym linalol w kolendrowy m tymol w tymiankowym cytal geraniol w melisie humulon w chmielu pinen - sosna
Śluzy
Śluzy działają pzeciwkaszlowo i osłaniająco ( ochraniająco) na nabłonek gardła jamy ustnej i przewodu pokamowego . wykazują wlaściwości pzeciwzapalne ozmiękczające egulujące wypróżnienia.
Są to środki Łączę wyrazy szacunkuagodnie działające i bezpiecznie w użyciu . Mogą być stosowane u dzieci i ludzi w podeszłym wieku. Do surowsców roślinnych zawieających duże ilości substancji śluzowych należą kwiaty i liść ślazu , korzeń prawoślazu , nasiona lnu , kwiat dziewanny , liść podbiału , korzeń babki , nasiona kozieadki.
Wykład 3
CZYNNIKI DZIAŁAJĄCE NA ZMIENNOŚĆ ZAWARTOŚCI I SKŁADU SUBSTANCJI CZYNNYCH
W plonie roślin zielarskich ważna jest ilość związków biologicznie czynnych z ha. Związki wtórne biologicznie czynne znajdują się w różnych częściach rośliny w niewielkich ilościach. Ich skład oraz zawartość zmieniają się i zależą od kilku czynników:
I zmienność genetyczna:
Badania nad zmiennością składu chemicznego w obrębie gatunku doprowadziły do powstania pojęcia rasa chemiczna.
Synteza substancji czynnych uwarunkowana jest genetycznie i jest charakterystyczna dla danego osobnika.
Dużą rolę odgrywa zjawisko poliploidalności wywołane sztucznie lub spontanicznie.
Zwiększenie liczby chromosomów pociąga za sobą zmianę cech morfologicznych i ilości substancji czynnych.
Zmienność genetyczna wykorzystywana jest w hodowli, czyli tworzeniu nowych odmian roślin.
Dzięki hodowli uzyskano odmiany o zwiększonej ilości substancji czynnych (kozłek, naparstnica, bieluń, rumianek, mak, mięta)
II zmienność ontogenetyczna(rozwojowa):
Ontogeneza to rozwój osobniczy rozpoczynający się powstaniem zygoty, a kończy śmiercią rośliny.
Podstawowe fazy to rozwój wegetatywny i generatywny.
W trakcie poszczególnych etapów wzrostu i rozwoju zmienia się zawartość w organach rośliny substancji czynnych.
Ważne jest zachowanie właściwego terminu zbioru dla poszczególnych gat. i surowców z nich zbieranych.
III zmienność modyfikacyjna(środowiskowa):
Zmienność modyfikacyjna, czyli środowiskowa to wpływ czynników glebowych i klimatycznych.
80-90% roślin lubi odczyn obojętny lub zasadowy, nieliczne lepiej rosną w środowisku kwaśnym np. wrzos, borówka.
Wrażliwe na zakwaszenie są np. majeranek, mięta
Właściwe nawożenie wpływa nie tylko na wielkość plonu ale także na jego jakość a w tym wypadku również na zawartość ciał czynnych.
Roślinami o dużych wymaganiach są: mięta, kminek.
Składników pokarmowych niewiele, ale łatwo przyswajalnych wymaga majeranek.
Obok makroelementów bardzo istotny wpływ ma zawartość w glebie mikroelementów np. Cu, Co, Mn powoduje wzrost zawartości alkaloidów w liściach pokrzyku. Mn, i Mo zwiększa aktywność biologiczną glikozydów nasercowych w liściach naparstnicy.
Światło i temp są ważne dla wszystkich roślin, a szczególnie dla tych, z których pozyskujemy części nadziemne.
Rośliny olejkodajne bardzo lubią ciepłą i słoneczna pogodę. Również w maku i bieluniu więcej alkaloidów tworzy się gdy pogoda jest ciepła i słoneczna.
IV czynników działających po zbiorze:
Suszenie
celem suszenia jest usunięcie z tkanek wody, co hamuje działalność enzymów rozkładających surowiec i związki czynne
właściwe suszenie daje surowiec bogaty w ciała czynne (mało strat)
temp suszenia zależy od składu chemicznego. Najbardziej wrażliwe na niewłaściwą temp suszenia są zioła olejkodajne (30-40oC)
ważna jest również szybkość przepływu powietrza: kwiaty suszymy 0-0,5m/s, pędy 3-5m/s, części podziemne 5-8m/s,
w trakcie suszenia unikamy światła
Przechowywanie
po suszeniu surowce są rozdrabniane, pakowane i magazynowane.
czynniki wpływające na surowiec w trakcie przechowywania to wilgotność, światło, temp, szkodniki.
V Innych czynników zmienności:
Alelopatia- wzajemne oddziaływanie roślin na siebie poprzez wydzieliny gazowe i płynne, nadziemnych części lub wydzieliny korzeni. Przykładem hamującego działania jest wpływ gorczycy na bielunia, mięty na koper, piołunu na koper włoski.
Choroby i szkodniki- zmniejszają plon
Termin dobowy zbioru- w określonych porach dnia w roślinach lub ich częściach zgromadzone jest więcej związków czynnych niż w innych godzinach np. w roślinach olejkowych najwięcej olejków jest w godzinach przedpołudniowych.
ZBIÓR ROŚLIN ZIELARSKICH
Termin zbioru zależy od: gatunku, rodzaju zbieranego surowca
Kwiaty- IV, V, VI, VII np. głóg w V, nagietek w VII
Ziele, liście- V, VI, VII, VIII, IX np. naparstnica od IX-X
Owoce i nasiona- VI, VII, VIII, IX np. kminek VII-VIII
Kora- III, IV, V kruszyna, wierzba
Pączki- zima, wczesna wiosna np. topola czarna
Korzenie, kłącza, bulwy- X, XI, III do połowy V np. kozłek
*liście , ziele i kwiaty zbieramy w fazie dojrzałości dynamicznej tj. w pełni rozwoju.
*części podziemne, owoce i nasiona zbieramy w fazie dojrzałości statycznej tj. w okresie spoczynku.
Właściwy termin zbioru wpływa na jakość surowca:
zbiór wykonujemy w dni pogodne, gdy rośliny są suche. Zapobiega to zaparzaniu się roślin i pleśnieniu.
części zielone zbiera się zazwyczaj w godz. przedpołudniowych lub popołudniowych. Rośliny zawierające olejki przedpołudniem, a zawierające alkaloidy i glikozydy w południe lub popołudniu.
owoce i nasiona w dni pochmurne, rano aby nie osypywały się (kminek, kolendra)
części podziemne gdy gleba nie jest zbyt mokra.
Technika zbioru
liście i kwiaty- ręcznie na polu lub najpierw całe ziele a potem obrywanie surowca
ziele- kosimy kosą lub kosiarką
owoce i nasiona zbieramy w 2 etapach: I etap-skoszenie roślin i przesuszenie w pokosach na polu, II etap-omłot na młocarni lub ocieranie na sitach. Jednoetapowo kombajnem, z drzew ręcznie.
części podziemne- wykopujemy kopaczką, specjalnymi pługami lub widłami, oczyszczamy z ziemi, poddajemy płukaniu i rozdrabnianiu
kora- ścinamy 2-3 letnie pędy i zdejmujemy z nich korę
pączki- zbieramy ręcznie zimą lub wczesną wiosną
*Żadnych ziół nie wolno zbierać ze stanowisk blisko ulic, ścieków, wysypisk śmieci, fabryk, pól uprawnych na których dokonywano lub dokonuje się opryski pestycydami.
*Surowce zielarskie należy zbierać do koszy lub worków wykonanych z materiałów przewiewnych, np. płóciennych. Znakomite do tego celu są worki uszyte ze starych firanek. Surowiec układamy luźno, nie wolno go ugniatać, gdyż ulegnie zaparzeniu.
POZYSKIWANIE ROŚLIN ZE STANU NATURALNEGO Z UWZGLĘDNIENIEM OCHRONY PRZYRODY:
Wiele gat. zielarskich jest pod ochroną całkowitą lub częściową. Aby można z nich korzystać należy je wprowadzić do uprawy. Zbierając rośliny ze stanu naturalnego należy to robić tak aby nie zniszczyć całej rośliny lub grupy roślin. Bardzo ważna jest dokładna znajomość gat. Wiele gat. jest do siebie bardzo podobnych a niektóre z nich są trujące (rodzina baldaszkowate).
Gatunki chronione (przykłady)- arcydzięgiel litwor, kopytnik pospolity, kruszyna pospolita, barwinek pospolity, bobrek trójlistkowy, bluszcz pospolity, kocanki piaskowe, konwalia majowa, miłek wiosenny, pokrzyk wilcza jagoda, tojad.
Gatunki trujące (przykłady)- kopytnik pospolity, glistnik jaskółcze ziele, lulek czarny(blekot), pokrzyk wilcza jagoda, bieluń, dziędzierzawa, naparstnica, świetlik lekarski, lnica pospolita, konwalia majowa, tojad mocny, szczwół plamisty, szalej jadowity, mak lekarski, psianka słodkogórz.
SUSZENIE SUROWCÓW ZIELARSKICH
w częściach zielonych i kwiatach zawarte jest ok. 90% wody, w nasionach kilkanaście. Para wodna przy odparowaniu z surowca nie może się ponownie na nim skroplić, musi być przewiewne miejsce.
suszenie ma na celu szybkie obniżenie zawartości wody do minimum, tak aby nie naruszać substancji aktywnych w surowców. Ważna jest ilość surowca rozkładanego na 1m2 np. kwiatów 0,7-1,7kg (suszenie naturalne), a w komorowych-ogrzewanych 2-4kg.
normy przewidują zawartość wody w wysuszonym surowcu od 7-12%
sposób suszenia zależy od: morfologii, rodzaju związków czynnych, warunków środowiska.
surowiec po wysuszeniu powinien mieć właściwy kształt, barwę, zapach i smak oraz max zawartość substancji czynnych.
suszenie może być naturalne i z zastosowaniem suszarni ogrzewanej
w suszarniach komorowych dopuszcza się następujące temp w zależności od grup związków czynnych:
olejkowe 30-40oC
glikozydowe 40-60oC
alkalidowe 60-80oC
flawonoidowe 80-100oC
garbnikowe 55oC
śluzowe do 40oC
witaminowe 38oC
goryczowe do 50oC
sole min do 60oC
po suszeniu próbka surowca wędruje do laboratorium w celu sprawdzenia barwy, smaku, zapachu, infekcji.
jeżeli surowiec jest zakażony to poddaje się go dezynfekcji i z powrotem do lab. Następnie wędruje do magazynu gdzie jest rozdrabniany, pakowany, przechowywany i przeznaczony do obrotu.
PRZECHOWYWANIE- po suszeniu surowiec jest rozdrabniany, pakowany, przechowywany. Czynniki wpływające na surowiec w trakcie przechowywania to wilgotność, światło, temp, szkodniki.
* Rozkruszek mączny i polny-roztocz uszkadza surowic, zanieczyszcza go odchodami, surowiec wilgotnieje i zagrzewa się. Obecność rozkruszka dyskwalifikuje towar. Produkty zawierające martwe rozkruszki są szkodliwe dla zdrowia.
* długość przechowywania- do roku
* kora kruszyny nabiera dopiero po roku przechowywania właściwości leczniczych
* największym zmianom podczas przechowywania ulegają surowce olejkowe a najmniejszym garbnikowe.
* należy oddzielnie magazynować surowce silnie i słabo aromatyczne.
NA WŁASNE POTRZEBY
Zioła powinno się suszyć:
* jak najszybciej po ich zebraniu,
* możliwie jak najkrócej,
* w miejscu przewiewnym i czystym, bez obcych zapachów,
* w zacienionym miejscu, ponieważ rośliny przyprawowe wystawione podczas suszenia na działanie promieni słonecznych tracą swoją barwę, wartości smakowe i lecznicze.
Dobrze wysuszone zioła powinny mieć naturalną barwę. Zbrunatnienie świadczy o zbyt długim czasie lub zbyt wysokiej temp suszenia. Liście powinny się kruszyć, a łodygi łamać w palcach z charakterystycznym trzaskiem.
Dopiero wtedy susz można zamknąć do pojemników:
Szklane pojemniki- są dobre do przechowywania ziół, trzeba je tylko stawiać z dala od światła. Są wygodne, bo widać co jest w środku, Muszą być tylko szczelnie zamykane.
Pojemniki ceramiczne- bardzo dobrze przechowuje się w nich zioła
Pojemniki plastikowe- w nich także można przechowywać zioła. Tak jak szklane trzeba je ustawić w miejscach gdzie nie będzie na nie padać światło słoneczne.
Inne sposoby utrwalania ziół:
dzięki zamrożeniu zachowuje się barwę, zapach oraz większość wartości odżywczych świeżych liści (bazylia, estragon)
zioła znakomicie zachowują swój aromat w occie i oleju ziołowym (silnie pachnące zioła przyprawowe)
zioła można także konserwować marynując je, sporządzając galaretki, syropy czy alkohole.
POSTACIE LEKU ZIOŁOWEGO
* NAPAR (infosum)- rozdrobnione zioła zalewa się wrzącą wodą i zostawia na 10-15min w zamkniętym naczyniu. Jest to nietrwała postać leku i spożywamy ją tego samego dnia.
*ODWAR (decoctum)- rozdrobnione zioła zalewa się zimną wodą i podgrzewa na wolnym ogniu, aż do wrzenia i gotuje 5-10min. Odstawiamy i pijemy w dniu przyrządzenia.
*NALEWKI (tincturae)- są alkoholowymi wyciągami z wysuszonych surowców. Do użycia nadaje się po kilku dniach.
*SYROPY (sirupi)- wyciągi suszonych lub świeżych ziół gotowanych w roztworze cukru, aż do zastygnięcia.
*PROSZKI (pulvers)- są suchymi lekami roślinnymi , powstałymi przez odparowanie wyciągu z rośliny (tabletki, granulaty)
*MAŚCI (unguenta)- preparaty do smarowania skóry, błon śluzowych, zranionych tkanek. Składają się z wyciągu ziół i tłustej substancji (np.wazeliny), np. maści rumiankowe, nagietkowe, tymiankowe.
*PLASTRY (emplastra)- w postaci okładów na skórę. Pod wpływem temp ciała miękną i przyklejają się do ciała nie topniejąc.
INNE SPOSOBY STOSOWANIA ZIÓŁ
octy aromatyczne-nalewki zmieszane z octem winnym
wina lecznicze- nalewki zmieszane z winem białym
sałatki- dodawanie ziół świeżych lub suszonych do sałatek i surówek
świeże soki roślinne- wyciśnięcie z surowca soku i przesączenie go(pokrzywa, krwawnik, mniszek lekarski, anyż)
kąpiele ziołowe- substancje lecznicze przenikają przez skórę i błony śluzowe a wydalane są szkodliwe produkty przemiany materii (kąpiel aromatyczna: rumianek, mięta, tatarak; kąpiel dębowa, sosnowa)
kadzidła ziołowe- lecznicze(wdychanie dymu), odpędzające owady (wrotycz, tymianek, melisa, bagno, kamfora)
kleiki- lepkie, ciągliwe roztwory śluzów (nasiona lnu zalane wodą)
surowce kandyzowane- nasycanie surowca syropem cukrowym w wzrastającym stężeniu np. kłącze tataraku, imbiru, owoce jarzębiny.
okłady ziołowe np. rumiankowe na zmęczone powieki.
olejki eteryczne stosowane zewnętrznie (rozgrzewająco do nacierania np. kamfora), wewnętrznie (poprawa trawienia, pasożytobójcze, odkażająco, wykrztuśnie, przeciwzapalnie np. tymiankowy).
Aromatoterapia- to terapia wykorzystująca naturalne związki zapachowe wprowadzane drogą oddechową (inhalacje) i przez skórę(masaże, kompresy, kąpiele)
na bóle głowy różnego pochodzenia (kominki aromateryczne)- lawendowy 3 krople, geraniowy 2, z mięty pieprzowej 2, goździkowy 2, eukaliptusowy 1.
na zmęczenie umysłu i brak koncentracji- rozmarynowy 5 kropli, lawendowy 2, geraniowy 2
na stres ogólny spowodowany przepracowaniem- lawendowy 4 krople, pomarańczowy 3, geraniowy 2, rozmarynowy 1
WYKŁAD 4
Morfologia biologia i zastosowanie ważniejszych ziół uprawnych:
Jednoroczne i dwuletnie
BAZYLIA POSPOLITA- Ocimum basilicum
*Rodzina: jasnotowate -Lamiaceae
*Pochodzi z Azji Południowej
*jednoroczna o krzaczastym pokroju i balsamicznym zapachu
*wys. 20-40cm
*kwiaty drobne zebrane w nibyokółki
*odmiany o liściach zielonych i białych kwiatach, o purpurowych liściach i
jasnorożowych kwiatach -Purpurescens , o drobnych zielonych liściach-Minimum
*kwitnie VI-IX
*miododajna roślina
*surowiec-ziele
*związki czynne- olejek eteryczny(m.in. estragon),garbniki, saponiny
*zastosowanie- przyprawa kuchenna, przemysł spożywczy, spirytusowy, kosmetyczny. Działanie pobudzające trawienie rozkurczowe uspokajające
BIEDRZENIEC ANYŻ - Pimpinella anisum
*Rodzina: selerowate -Apiaceae
*pochodzi z regionu Morza Śródziemnomorskiego
*jednoroczna
*wys. do50cm
*kwiaty białe, zebrane w płaskie baldachy
*kwitnie VI-VIII
*surowiec- owoc
*związki czynne- olejek eteryczny, lipidy, cukry, białka
*zastosowanie- działanie wykrztuśne, moczopędne, rozkurczowe, bakteriobójcze. Roślina przyprawowa, przemysł perfumeryjny, farmaceutyczny, spirytusowy, cukierniczy.
CZĄBER OGRODOWY -Satureja hortensis
*Rodzina: jasnotowate - Lamiaceae
*pochodzi z regionu Morza Śródziemnomorskiego
*jednoroczna
*wys.do30cm
*kwiaty drobne w nibyokółkach, rożowo-fioletowe
*kwitnie VII-IX
*surowiec-ziele
*związki czynne- olejek eteryczny, garbniki, śluz, wit.C, sole mineralne
*zastosowanie- reguluje trawienie, poprawia apetyt, działa bakteriobójczo, przeciwskurczowo. Przyprawa kuchenna, miododajna
GORCZYCA BIAŁA- Sinapsis alba
*Rodzina: kapustowate- Brasicaceae
*pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego
*jednoroczna
*wys.120cm, rozgałęziona
*kwiaty żółte, owoce łuszczyny
*surowiec-nasiona
*związki czynne- olejek gorczyczny, glikozydy gorczyczne, śluzy
*zastosowanie- działanie moczopędne, dezynfekujące, wzmaga wydzielanie soków żołądkowych, zew. przy bólach reumatycznych. Przyprawa, przemysł spożywczy.
KMINEK ZWYCZAJNY- Carum carvi
*Rodzina: selerowate- Apiaceae
*pochodzi z Europy Północnej, Środkowej, Północnej Ameryki, Australi
*dwuletnia. 1 rok wytwarza rozetę liści i korzeni spichrzowych a w 2 roku pęd kwiatostanowy
*wys. 150cm
*kwiaty drobne zebrane w baldachy, białe
*kwitnie V-VII
*surowiec- owoc
*związki czynne- olejek eteryczny, flawonoidy, tłuszcze, białka, cukry
*zastosowanie-działanie rozkurczowe, wiatropędne, pobudzają trawienie, moczopędne. Przyprawa kuchenna, przemysł farmaceutyczny, spirytusowy, kosmetyczny.
KOLENDRA SIEWNA- Coriandrum sativum
*Rodzina: selerowate- Apiaceae
*pochodzi z regionu Morza Śródziemnomorskiego
*jednoroczna
*wys.do70cm
*kwiaty drobne zebrane w baldachy białe lub blado różowe
*kwitnie VI-VII
*surowiec -owoc
*związki czynne- olejek eteryczny, flawonoidy, kumaryny
*zastosowanie- działania rozkurczowe, wiatropędne, pobudzające trawienie. Przyprawa kuchenna, przemysł spożywczy, kosmetyczny, spirytusowy, farmaceutyczny. Miododajna.
KOPER WŁOSKI- Foeniculum vulgare(capillaceum)
*Rodzina: selerowate- Apiaceae
*dwu letnia lub wieloletnia
*wys. 80-150cm
*kwiaty drobne, zebrane w baldachy, żółte
*kwitnie VII-IX
*surowiec- owoce
*związki czynne- olejek eteryczny
*zastosowanie- w lecznictwie jako środek przeciwkaszlowy, pobudzający trawienie i wiatropędny. W kuchni i kosmetyce.
MAJERANEK OGRODOWY- Origanum majorana
*Rodzina: jasnotowate-Lamiaceae
*pochodzi z pd -zach Azji i pół Afryki
*jednoroczna silnie rozgałęziająca się
*wys. do 30cm
*kwiaty zebrane w gęste główkowate kwiatostany na szczytach pędu- białe, różowe
*kwitnie VII-IX
*surowiec-ziele
*związki czynne-olejek eteryczny, garbniki, flawonoidy, gorycze
*zastosowanie- działanie rozkurczowe, wiatropędne, pobudzające trawienie, zew.- przeciwzapalenia. Przyprawa kuchenna, przemysł spożywczy, farmaceutyczny. Miododajna.
MAK LEKARSKI- Papaver somniferum
*Rodzina: makowate- Papaveraceae
*pochodzi z Chin, Indii, Wietnamu, Turcji
*jednoroczna
*wys. do 150cm o prostej łodydze
*kwiaty duże o średnicy 10cm, białe, różowe, purpurowe
*kwitnie VI-VIII
* surowiec -suche makówki
*związki czynne-alkaloidy(morfina, kodeina, papaweryna, narkotyna)
*zastosowanie- działanie przeciwbólowe(morfina), przeciwkaszlowe(kodeina), przeciwskurczowe(papaweryna)
NAGIETEK LEKARSKI- Calendula officinalis
*RODZINA: astrowate-Asteraceae
*pochodzi z obszaru śródziemnomorskiego
*jednoroczna o rozgałęzionych pędach
*wys. do 40 cm
*kwiaty zebrane w duże koszyki- pomarańczowe i żółte
*kwitnie VI-IX
*surowiec- kwiatostan
*związki czynne- flawonoidy, olejek eteryczny, saponiny, gorycze
*zastosowanie- działanie rozkurczowe, wiatropędne, moczopędne, przeciwzapalne, bakteriobójcze. Przemysł farmaceutyczny, kosmetyczny, spożywczy- barwnik. Dekoracyjna i miododajna.
NAPARSTNICA PURPUROWA- Digitalis purpurea
*Rodzina: trędownikowate- Scrophulariaceae
*pochodzi z pn-wsch Europy
*dwuletnia lub bylina. W 1 roku wytwarza rozetę podłużnych liści. W 2 roku tworzy sztywne łodygi zakończone gronem
*wys.150cm
*kwiaty duże, kielichowate, zwisłe, purpurowe lub jasno purpu.
*kwitnie VI-VII
*surowiec- liście
*związki czynne- glikozydy nasercowe, flawonoidy, saponiny i inne.
*zastosowanie- działanie zwiększające siłę skurczu serca(glikozydy), lekko moczopędne. Trująca.
PAPRYKA OSTRA- Capsicum annum
*Rodzina: psiankowate- Solanaceae
*jednoroczna
pochodzi z Ameryki Środkowej
*wys. do 40cm łodygi rozgałęzione, wzniesione
*kwiaty białe
*surowiec- owoc- jagoda dojrzała czerwona
*związki czynne- kapsaicyna(piekący smak), flawonoidy, rutyna, karotenoidy, wit.
*zastosowanie-przyprawa, przemysł spożywczy, farmaceutyczny, rozgrzewające plastry i maści
RUMIANEK POSPOLITY- Matricaria chamomilla
*Rodzina: astrowate-Asteraceae
*gat. pospolity w całej Europie, Ameryce Północnej
*jednoroczna jara i ozima
*łodygi rozgałęzione
*wys.do 40cm
*kwiaty zebrane w koszyczki języczkowe białe, rurkowe żółte, średnica 1, 2-2,2cm. Dno stożkowate, wew. puste.
*kwiaty V-VIII
*surowiec- kwiatostan
*związki czynne- olejek eteryczny, garbniki, flawonoidy, kumaryny, gorycze, cholina, śluzy
*zastosowanie- działanie przeciw zapalne, przeciwskurczowe, wiatropędne, przeciw uczuleniowo. Przemysł farmaceutyczny, kosmetyczny.
Rośliny wieloletnie:
KOZŁEK LEKARSKI- Valeriana officinalis
*Rodzina: kozłkowate- Valerianaceae
*pochodzi z Europy
*bylina. W 1 roku wytwarza rozetę liści, a w następnych latach pędy kwiatostanowe
*wys. do 150cm
*kwiaty białe lub różowe zebrane w baldachy
*kwitnie V-VIII
*surowiec-kłącze z korzeniami
*związki czynne- olejek eteryczny, alkaloidy, cholina, kwasy organiczne
*zastosowanie- działanie uspakajające, rozkurczowe na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych. W kosmetyce przy trądziku
LUBCZYK OGRODOWY- Levisticum officinalis
*Rodzina: selerowate- Apiaceae
*pochodzi z Iranu
*bylina. W 1 roku tworzy rozetę liści i krótkie kłącza i korzenie, a w następnych latach również pędy kwiatostanowe
*wys.200cm
*kwiaty małe zielono-żółte zebrane w baldachy
*kwitnie VII-VIII
*surowiec- kłącza, korzenie, liście
*związki chemiczne- olejek eteryczny, kumaryny, cholinę, garbniku
*zastosowanie- działanie moczopędne(schorzenia nerek i pęcherza), rozkurczowe(zaburzenia trawienia). W kuchni jako przyprawa, przemysł spożywczy.
MELISA LEKARSKA- Melissa officinalis
*Rodzina: jasnotwate- Lamiaceae
*pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego
*bylina.
*łodygi zdrewniałe
*wys.60cm
*kwiaty białe lub żółtawe osadzone w kątkach liści
*kwitnie VI-IX
*surowiec- liście
*związki czynne- olejek eteryczny, garbniki, gorycze
*zastosowanie- działanie lekko uspakajające, rozkurczowe. Bakteriostatycznie przeciwzapalnie w schorzeniach układu pokar. Przemysł spirytusowy, perfumeryjny.
Rośliny:
CYNAMONOWIEC CEJLOŃSKI-
*drzewo wiecznie zielone dorastające do 10m wys. w uprawie są cięte do ok. 2m. ze ściętych zdejmuje się korę zeskrobuje z niej korek a korę delikatnie się suszy
*pochodzi z Cejlonu, plantacje są w Chinach, Indiach, na Cejlonie
*Zastosowanie- jest b. aromatyczny dzięki olejkowi eterycznemu który ma działanie bakteriobójcze i bakteriostatyczne
GOŹDZIKOWIEC KORZENNY-
*drzewo wiecznie zielone dorastające do 12m wys.
*pochodzi z Dalekiego Wschodu
*są to pąki kwiatowe, które suszy się na słońcu podczas suszenia ciemnieją
*Zastosowanie- zawierają olejki eteryczne, pobudzają apetyt i poprawiają trawienie mają też właściwości antyseptyczne. Olejek goździkowy odgrywa też rolę w przemyśle perfumeryjnym oraz w stomatologii.
IMBIR LEKARSKI-
*bylina której pędy dorastają do 1m wys. i przypominają pędy trzciny
*pochodzi z poł- wsch Indii
*częścią użytkową jest grube kłącze o silnym piekącym aromacie
*w sprzedaży są kawałki kłącza z którego można rozmnożyć roś. lub imbir w proszku
*Zastosowanie- do potraw dodaje się kłącze świeże lub suszone w proszku
MUSZKATOŁOWIEC WONNY-
*drzewo wiecznie zielone do 15m- dwupienne
*pochodzi z Dalekiego Wschodu(Indonezja, Indie Południowe, Cejlon)
*w ciągu roku zbiera się do 2000 owoców(orzechów)z 1 drzewa
*Zastosowanie- przyprawą są nasiona pozbawione twardej okrywy zw. gałką muszkatołową), do potraw dodaje się gałkę utartą
PIEPRZ CZARNY-
*liana do 10cm
*roś. klimatu tropikalnego
*pochodzi z Indii
*zaczyna owocować w 7-9roku dając 3-4kg jagód z roś.
*owoce pestkowce zebrane są w długie owocostany, zbiera się zielone, żółte lub czerwone
*uniwersalna przyprawa o piekącym smaku i słabszym aromacie
*Zastosowanie- pieprz sprzyja trawieniu działa moczopędnie. W kuchni dietetycznej nie jest raczej stosowany.
WANILIA PŁASKOLISTNA-
*Rodzina: storczykowate
*pochodzi z Meksyku i Ameryki Pd, uprawiane jest na Meksyku i Madagaskarze
*ma pędy do 25m wijące się wokół drzew duże bladozielone kwiaty otwierające się na 1 dzień
*owocem jest torebka 15-30cm dł. Którą zrywa się przed otwarciem gotuje i długo suszy. Owoc staje się ciemny i giętki.
* Zastosowanie- służy jako przyprawa do dań słodkich „laski wanilii”
WAWRZYNSZLACHETNY, LAUR SZLACHETNY-
*krzew wiecznie zielony lub małe drzewo dwupienne
*pochodzi i jest uprawiany w Basenie Morza Śródziemnomorskiego
*zbiera się liście jesienią
*używa się liści świeżych lub suszonych powinny być jasnozielone
*zapach zawdzięczają olejkom lotnym
*zastosowanie- działanie przeciwgrzybowe, bakteriobójcze, bakteriostatyczne.
ZIELE ANGIELSKIE-
*pochodzi z Karaibów
*przyprawą są suszone owoce zebrane w stanie niedojrzałym
*Zastosowanie- ułatwia trawienie właściwości pobudzające i antyseptyczne. Dodaje się je do potraw na początku ich przyrządzania
ŻEŃ- SZEŃ-