I. PODMIOTY PRAWA

PRAWO OSOBOWE to dział prawa, który traktuje o osobach i ich prawnych właściwościach.

OSOBA to w znaczeniu prawnym ten, kto może być przedmiotem stosunków prawnych ( np. mieć własność, wierzytelności, długi, uczestniczyć w czynnościach prawnych ):

a) osoby fizyczne ( poszczególni ludzie ),

b) osoby prawne ( stowarzyszenia ludzi i masy majątkowe ),

Pojęcie osobowości prawnej było prawu rzymskiemu obce. Osoba ( PERSONA ) to człowiek w ogólności. Stąd w prawie rzymskim nie ma prawa osobowego w dzisiejszym znaczeniu.

Początek osobowości człowieka:

a) regułą jest, iż z chwilą gdy dziecko przyjdzie na świat, posiada postać ludzką i daje jakiekolwiek oznaki życia

- Sabinianie uważali, że oznaką życia jest jakikolwiek jego przejaw ( ruch, oddychania ) i ten pogląd został przyjęty,

- Prokulianie uważali, że oznaką życia jest pierwszy krzyk,

- nie był osobą płód przedwczesny, poroniony, anormalny ( monstra et prodigia ),

Za panowania Augusta wprowadzono obowiązek zgłaszania do rejestru urzędowego narodzin dzieci prawych w ciągu 30 dni od dnia ich urodzenia, zaś za Marka Aureliusza- także dzieci naturalnych,

NASCITURUS to płód w łonie matki. Traktowany był jako część osoby matki, jednak:

NASCITURUS PRO IAM NATO HANETUR QUOTIENS DE COMMODIS EIUS AGITUR- Dziecko poczęte, nie urodzone uważa się za żywe, tam gdzie chodzi o jego korzyść:

- mógł być powołany do dziedziczenia,

- można było dla niego ustanowić kuratora ( curator ventris ),

Zachodziła różnica między dzieckiem poczętym:

a) w małżeństwie ( ex iustis nuptiis )- dziecko uzyskuje stan prawny ojca,

b) poza małżeństwem ( vulgo )- dziecko uzyskuje stan prawny matki,

Koniec osobowości człowieka:

a) regułą jest iż osobowość człowieka kończy się z jego śmiercią,

b) nie znano instytucji uznania za zmarłego, jednak celem ułatwienia praw spadkowych:

- wprowadzono domniemanie dotyczące momentu śmierci ( za chwilę śmierci obywatela rzymskiego, który zmarł w niewoli, przyjęto moment dostania się do niewoli ( fictio legis Cornaliae ),

- jeśli dwie osoby zginęły w tym samym wypadku i można udowodnić kto zginął pierwszy, przyjmuje się, że obaj umarli jednocześnie,

- domniemanie śmierci równoczesnej ( jeśli rodzice z dziećmi zginęli we wspólnym niebezpieczeństwie, to przyjmowano, iż rodzice zmarli przed dziećmi dojrzałymi, a po niedojrzałych ),

c) utrata wolności

ZDOLNOŚĆ PRAWNA to zdolność zajęcia stanowiska podmiotu praw i obowiązków w stosunkach prawnych.

a) osobista ( conubium )

b) majątkowa ( commericum ):

Zdolność prawna poszczególnego człowieka w prawie rzymskim zależała od jego STATUS- stanowisko człowieka jako członka pewnego zrzeszenia społecznego, gminy lub rodziny, określano je także jako CAPUT ),

a) STATUS LIBERTATIS- od posiadania wolności,

b) STATUS CIVITATIS- od posiadania rzymskiego prawa obywatelstwa,

c) STATUS FAMILIAE- od stanowiska w rodzinie rzymskiej,

CAPTUS DEMINUTIO- Utrata stanowiska w zrzeszeniu społecznym lub w rodzinie:

a) captis deminutio maxima oznaczała utratę wolności,

b) captis deminutio media oznaczała utratę rzymskiego prawa obywatelstwa,

c) captis deminutio minima oznaczała zmianę stanowiska w rodzinie

- adopcja,

- arogacja,

- conventio in manum

- oddanie członka rodziny w mancipium i wyzwolenie z mancipium,

Wszyscy ludzie dzielili się według status libertatis na:

a) wolnych ( homines liberi ),

- wolnourodzeni ( ingueni ),

- wyzwoleńcy ( libertini )

b) niewolnych ( servi )- byli tylko przedmiotem prawa, a więc rzeczą, bowiem:

SERVILE CAPUT NULLEM IUS HABET- Niewolnik nie ma żadnego prawa

Stanowisko niewolnika:

Początkowo niewolników było niewiele, należeli do jednego gospodarstwa domowego ( domus ) swego pana i stanowisko ich nie różniło się wiele od stanowiska innych członków rodziny. Niewola miała charakter patriarchalny.

Jednak w czasie wojny punickiej liczba niewolników bardzo wzrosła. Wyróżniano:

a) niewolników publicznych ( servi publici ), których państwo czy gmina zachowywała dla własnych potrzeb,

b) niewolników prywatnych:

- familia rustica- pracujący na roli na laryfundiach,

- familia urbana- przebywający w mieście,

Niewolnik był człowiekiem, ale był przedmiotem prawa własności swego pana ( dominica potestas ). Właściciel mógł nim dowolnie rozporządzać,

a) nie mógł założyć rodziny, mógł żyć z niewolnicą jedynie w contubernium. Jednak dzieci z takiego związku nie były spokrewnione ze sobą ani ze swymi rodzinami, nawet gdyby zostały później wyzwolone ( dopiero Justynian przyznał na podstawie takiego faktycznego pokrewieństwa prawo do dziedziczenia beztestamentowego ),

b) nie posiadał uprawnień osobowych, ani majątkowych, nie mógł występować jako strona w procesie,

c) mógł zawierać czynności prawne za swego pana ( ex persona domini ), jednak tylko czynności prawne rozporządzające były ważne:

MELIOR CONDICIO NOSTRA PER SERVOS FIER POTEST, DETERIOR FIERI NON POTEST- Stanowisko nasze może być polepszone przez działanie niewolników, ale nigdy nie może być pogorszone,

- zobowiązanie niewolnika stanowiło zobowiązanie naturalne ( obligatio naturalis ),

- od II w. p.n.e. zezwolono na pośredniczenie niewolników w zawieraniu czynności prawnych pomiędzy osobami wolnymi,

d) właściciel mógł wydzielić niewolnikowi majątek do swobodnego zarządu ( peculium profecticum ), jednak zawarte z tego tytułu czynności prawne miały skutek tylko dla właściciela niewolnika. Niewolnik mógł jednak rozporządzać w testamencie połową majątku, którzy otrzymał od państwa jako peculium,

e) za przestępstwa prawa prywatnego ( delicta ) niewolnika odpowiadał właściciel na zasadzie odpowiedzialności noxalnej, mógł się od niej uwolnić przez oddanie niewolnika poszkodowanemu ( noxae dato ),

f) za przestępstwa prawa prywatnego ( crimina publica ) niewolnicy podlegali surowej odpowiedzialności ( np. SC Silanianum- 10 r.- w przypadku gwałtownej śmierci właściciela podlegali torturom i karze śmierci wszyscy niewolnicy, którzy znajdowali się wtedy w jego domu lub w jego otoczeniu, a nie ratowali go z narażeniem własnego życia ),

g) miał zdolność religijną:

- mógł uczestniczyć w kulcie publicznym i rodzinnym,

- mógł składać ślub ( votum ),

- mógł składać przysięgę ( iuramentum ),

- mógł należeć do stowarzyszenia pogrzebowego ( collegium fuberaticium ),

- mógł mieć grób ( sepulcrum ),

- mógł otrzymywać zaszczyty pogrzebowe,

Ustawy rozszerzające uprawnienia niewolnika ( pod wpływem filozofii chrześcijańskiej i stoickiej ):

a) lex Petronia ( 61 r. )- zakaz oddawania niewolnika na pożarcie zwierzętom na rozkaz jego właściciela,

b) jeden z edyktów cesarza Klaudiusza- pan traci własność niewolnika, którego opuścił chorego lub zniedołężniałego wskutek starości,

c) konstytucje Antonina Piusa-

- kara śmierci na właściciela, który dopuścił się bez powodu zabicia niewolnika,

- magistratura mogła zmusić pana, który znęcał się w okrutny sposób nad niewolnikiem, aby go sprzedał,

d) konstytucje Konstantyna Wielkiego:

- umyślne zabójstwo niewolnika traktowane było jako zabójstwo człowieka,

- oszczercze oskarżenie niewolnika przed trybunałem karnym ( quaestio ) uważane było za przestępstwo ( crimen calumniae ), a właściciel miał actio iniuriarum z tytułu zniewagi niewolnika,

Sposoby powstania niewoli:

1. przez urodzenie się z niewolnicy, jeżeli jednak w okresie ciąży była ona choć na chwilę wolna, dziecko uważane było za wolne ( favor libertaris ),

2. na podstawie ius civile

a) za karę przez sprzedaż za Tyber ( trans Tiber ). Należały do nich:

- osoby, które uchyliły się od spisu ludności ( census ), przeprowadzonego przez władzę,

- zbiegli przed poborem wojskowym lub dezerterzy,

- dłużnicy upadli ( niewypłacalni ) po zasądzeniu,

- złodziej schwytani na gorącym uczynku przez poszkodowanego, któremu na podstawie addictio magistratury rzymskiej oddawano ich jako niewolników,

b) na podstawie edyktu pretorskiego

- obywatele rzymscy, którzy pozwolili sprzedać się w niewolę w tej myśli, iż po odzyskaniu wolności podzielą się ze sprzedawcą ceną kupna z popełnionego w ten sposób oszustwa,

- osoby skazane na dożywotnią pracę przymusową w kopalniach ( in metallum ) oraz na śmierć ( ad ferrum, ad bestias )- tzw. niewolnicy servi poenae,

- cudzoziemcy- peregrini dediticii, jeśli osiedlili się w pobliżu Rzymu,

- wyzwoleńcy, którzy dopuścili się niewdzięczności wobec swego patrona, przez pretorską revocatio in servitutem,

c) na podstawie uchwały senatu z czasów cesarza Klaudiusza ( SC Claudianum- 52 r. )

- kobiety wolne, które utrzymywały stosunki płciowe z cudzymi niewolnikami i mimo upomnienia ze strony właścicieli niewolników stosunków tych nie zerwały,

3) na podstawie ius gentium:

- dostanie się do niewoli wojennej ( captivitas ), przyjmowano fictio legis Corneliae, że umarł w chwili dostania się do niewoli, aby uregulować spadkobranie, w razie jego powrotu z niewoli przez tzw. IUS POSTLIMINII odżywały wszelkie jego prawa i uważano, iż w stosunkach majątkowych takiego obywatela nie zaszła żadna zmiana, natomiast gasły i wymagały ewentualnego odnowienia stosunki prawne oparte na faktach niemożliwych do pogodzenia z faktem niewoli ( posiadanie, małżeństwo ),

- z prawa powrotu nie mogli korzystać wzięci prze piratów i bandytów ( latrones ), wzięci w czasie powstania i wojny domowej,

Sposoby wygaśnięcia niewoli:

1. Akt władzy państwowej,

2. Z mocy samego prawa ( np. w wypadku porzucenia przez pana chorego niewolnika ),

3. Wyzwolenie ( MANUMISSIO )- czynność prawna, na podstawie której właściciel obdarzał wolnością swego niewolnika. Mogło być ono

- dobrowolne,

- wynikające z umowy pana z niewolnikiem,

- będące wypełnieniem nałożonego na pana obowiązku testamentowego,

3a) według prawa cywilnego,

a) MANUMISSIO VINDICATA- wyzwolenie formie pozornego procesu windykacyjnego in iure cessio. Obrońca wolności ( asertor libertatis ) dotykając laską niewolnika, stwierdzał przed pretorem lub namiestnikiem prowincji, że dany niewolnik jest człowiekiem wolnym. Właściciel niewolnika występował w charakterze rzekomego pozwanego i milczał, a magistratura uznawała niewolnika za osobę wolną w drodze tzw. addictio in libertatem,

b) MANUMISSIO CENSU- wyzwolenie przez wpis na listę obywateli, niewolnik zgłaszał się za przyzwoleniem lub z nakazu właściciela u cenzora w czasie spisu obywateli,

c) MANUMISSIO TESTAMENTO- wyzwolenie zawarte w testamencie:

- manumissio testamento directa- testator w testamencie zarządzał w uroczystych stanowczych słowach wyzwolenie niewolnika ( niewolnik uzyskiwał wówczas wolność z chwilą nabycia spadku przez dziedzica ),

- manumissio testamento fideicommisaria- testator pozostawiał wyzwolenie niewolnika dziedzicowi lub zapisobiorcy, prosząc ich o to w testamencie, niewolnik uzyskiwał wolność po wyzwoleniu, zaś dziedzic był jego patronem,

d) MANUMISSIO IN ECCLESIA- przez oświadczenie wobec biskupa i gminy,

Wyzwolony wg prawa cywilnego niewolnik otrzymywał wolność i obywatelstwo rzymskie, jeśli jego właściciel był obywatelem, jeżeli jego właściciel był Latynem- status Latyna.

- lex Iunua Norbona ( 19 r. )- wyzwoleńcy wg prawa cywilnego uzyskali prawną wolność, jednak nie otrzymywali oni obywatelstwa, tylko stanowisko jako Latini coloniarii, poza tym wyzwolenie dokonane nieformalnie było wprawdzie ważne, ale powodowało ograniczenie wyzwoleńca pod względem prawnym,

- tacy wyzwoleńcy mieli commercium z Rzymianami, ale nie posiadali zdolności sporządzania testamentu ani dziedziczenia testamentowego ( nazywani ich Latini Iuniani ),

3b) według prawa pretorskiego

e) MANUMISSIO INTER AMICOS- przez oświadczenie woli wobec 5 świadków,

f) MANUMISSIO PER EPISTULAM- za pomocą pisemnego oświadczenia,

g) PER MENSAM, CONVIVII ADHIBITIONE- przez przyjęcie niewolnika do stołu jako współbiesiadnika,

Wyzwolony wg prawa pretorskiego uzyskiwał tylko wolność faktyczną a nie prawną:

- w wypadku zakwestionowania uzyskanej w ten sposób wolności w drodze powództwa windylacyjnego ( vindicatio in servitutem ), chronił ją pretor odmawiając powodowi skargi lub udzielając obrońcy wolności zarzutu procesowego,

Ograniczenia wyzwalania niewolników:

b) lex Fufia Canina ( 2 r. p.n.e. )

- nie wolno było wyzwolić w testamencie spośród 3 niewolników więcej niż 2, przy 4-10 nie więcej niż połowę, od 11 do 30 nie więcej niż 1/3, od 31 do 100 nie więcej niż 1/4, przy większej ilości nie więcej niż 1/5 i nie więcej niż 100

a) lex Aelia Sentia ( 4 r. ):

- przy wyzwoleniach właściciel musiał mieć co najmniej 20 lat, a niewolnik- 30, z wyjątkiem wypadków, gdy zaszły tzw. "słuszne przyczyny"- godziło się wyzwolić własne dziecko naturalne, naturalnego brata lub siostrę, wychowanka, pedagoga, kandydata na zarządcę majątku, niewolnicę, którą właściciel chciał pojąć za żonę,

- niewolnicy, którzy byli poprzednio karani lub używani do igrzysk cyrkowych, mogli uzyskać tylko status peregrini deditcii z następującymi pogorszeniami:

- nie wolno było im osiedlać się w Rzymie ani w stumilowym okręgu od Rzymu,

- nie mieli dostępu do obywatelstwa rzymskiego

- nieważne było wyzwolenie dokonane na szkodę wierzyciela a także dokonane prze wyzwoleńca na szkodę patrona, który miał po nim dziedziczyć,

Stanowisko prawne wyzwoleńców:

- jeśli zostali wyzwoleni z zachowaniem przepisów ustawowych, stawali się liberti cives Romani- wyzwoleńcami obywatelami rzymskimi,

1. pod względem publicznoprawnym stali niżej od ingueni,

- nie mieli prawa do służby w legionach,

- nie mieli ius honorum

- mieli ius suffragi, należeli do czterech tribus miejskich,

- nie mieli dostępu do funkcji kapłańskich, senatu, kurii municypalnej

2. pod względem prywatnoprawnym stali na równi z obywatelami rzymskimi z wyjątkiem ograniczeń wypływających z PRAWA PATRONATU ( IUS PATRONATUS )

a) patron sprawował opiekę, zarazem pełną władzę nad wyzwoleńcem,

- prawo karcenia,

b) wyzwoleniec miał obowiązek poszanowania, a nawet posłuszeństwa,

- nie mógł pozwać swego patrona przed sąd bez uprzedniego przyzwolenia pretora, a powództw zniesławiających przeciw niemu nie mógł wytoczyć w ogóle

- jednak patron musiał asystować wyzwoleńcowi w sądzie, bronić go, również nie mógł występować przeciw niemu z oskarżeniem o przestępstwo główne, ani bez słusznej przyczyny z powództwem z tytułu niewdzięczności ( actio ingrati ),

c) przyrzeczenia świadczenia bezpłatnych usług ( operae ) patronowi przez wyzwoleńca,

d) patronowi przysługiwało prawo dziedziczenia po wyzwoleńcu, który nie pozostawił najbliższych dziedziców ani testamentu,

- lex Papia Poppea ( 9 r )- dopuszczono patrona do dziedziczenia ustawowego obok dzieci,

- po śmierci wyzwoleńca wyzwolonego nieformalnie jego majątek przypadał patronowi

e) wzajemny obowiązek alimentacyjny pomiędzy patronem a wyzwoleńcem,

f) patron miał możliwość odwołania wyzwoleńca, jeśli ten był "niewdzięczny",

Prawo patronatu było w rodzinie patrona dziedziczne, natomiast nie obowiązywało już potomków wyzwoleńca.

Zupełne równouprawnienie wyzwoleńców możliwe było:

a) przy dopuszczeniu się przez patrona w stosunku do wyzwoleńca przestępstwa zagrożonego karą śmierci,

b) przy niewypełnieniu obowiązku alimentacyjnego przez patrona

c) w drodze rozporządzenia cesarskiego ( restitutio natalium ), jednak wtedy, gdy patron zrzekł się prawa patronatu,

d) udzielenie prawa noszenia pierścienia rzymskiego, którzy nosili ingueni ( ius aurerorum annulorum ),

Osoby półwolne- wolne pod względem prawnym, ale faktycznie doznawały ograniczenia w swej wolności:

a) redempti- osoby wykupione z niewoli, pozostające do czasu zwrotu ceny wykupu pod władzą osoby, które je wykupiła ( redemptora ),

b) addicti- dłużnicy przysądzeni na podstawie pretorskiej addicto wierzycielowi do czasu uiszczenia sumy dłużnej,

c) nexi- osoby, które zaciągnęły pożyczkę w formie nexum,

d) auctorati- wynajmujące swoje usługi za pieniądze:

- gladiatorzy ( gladiatores ),

- przedsiębiorcy igrzysk cyrkowych ( lianista ),

- synowie sprzedawani innej osobie przez ojca rodziny celem wykonywania usług,

e) ludzie wolni służący w dobrej wierzy jako niewolnicy,

f) personae in mancipio- osoby, które zatrzymywały swój charakter obywatela rzymskiego, chociaż znajdowały się pod względem prywatnoprawnym w stosunku poddaństwa i które traktowano jako niewolników,

g) coloni- kolonowie za czasów dominatu, mieli pełną zdolność prawną, lecz nie wolno im było opuszczać uprawianego gruntu. Kolonat powstawał przez:

- urodzenie z ojca lub matki- kolonów,

- dobrowolny układ,

- kara za włóczęgostwo,

- przez 30- letnie zasiedzenie,

Według status civitatis ludzie dzielili się na:

1) obywateli rzymskich ( CIVES ROMANI ),

Nabycie obywatelstwa rzymskiego:

a) przez urodzenie z rodziców obywateli rzymskich, pozostających w prawnym związku małżeńskim,

b) przez wyzwolenie na podstawie jednej z form wyzwolenia uznanych cywilnoprawnie,

c) przez nadanie w drodze ustawy ludowej, rozporządzenia cesarza, ( Constitutio Antoniniana 212 ),

Utrata obywatelstwa rzymskiego:

a) utrata wolności,

b) uzyskanie obywatelstwa innego państwa,

c) skazanie na karę banicji na podstawie interdictio aquae at ignis ),

Uprawnienia w sferze prawa prywatnego:

a) ius conubii- prawo zawierania związków małżeńskich ważnych w obliczu prawa cywilnego,

b) patria potestas- prawo do sprawowania władzy ojca rodziny,

c) ius commercii- prawo do udziału w obrocie gospodarczo- prawnym i dokonywania tam czynności ważnych wg prawa cywilnego,

d) prawo własności opartej na prawie cywilnym,

e) prawo do sporządzenia ważnego testamentu ( testamenti factio activa ),

f) prawo do dziedziczenia z rzymskiego testamentu ( testamenti factio passiva ),

g) legis actio- prawie występowania przed sądem celem dochodzenia swych roszczeń uznawanych na podstawie prawa cywilnego,

Uprawnienia w sferze prawa publicznego

a) prawo do służby wojskowej w legionach,

b) prawo głosowania na zgromadzeniach ludowych ( ius suffragi ),

c) prawo piastowania urzędów ( ius honorum ),

d) prawo do noszenia nazwiska rzymskiego ( nomen od nosere- poznać, gdyż nazwisko było czynnikiem odróżniającym jego uprzywilejowaną sytuację prawną ),

2) Latynów ( LATINI ),

a) dawni Latynowie- Latini prisci/veteres- mieszkańcy Lacjum oraz członkowie związku miast latyńskich:

W sferze prawa prywatnego:

- mieli własne terytorium, ustawodawstwo, ochronę prawną, prawo mennicze,

- nie mieli ius conubii ( poza pewnymi wyjątkami )

- mieli ius commercii

- mieli legis actio,

- mieli testamenti factio activa ,

- mieli testamenti factio passiva

W sferze prawa publicznego:

- nie mieli prawa służby w legionach

- ius suffragi uzależnione było od ich obecności w Rzymie i mogło być wykonywane tylko w oznaczonej jednostce głosowania ( tribus ),

- nie mieli ius honorum

Nabyć obywatelstwo Latyni mogli przez:

- osiedlenie się w stolicy i wpisanie się na listę w czasie spisu- ius migrandi,

- uzyskanie wysokiego stanowiska w gminie ( ius Latii minus ),

- przynależność do rady miejskiej ich gminy ojczystej ( ius Latii maius ),

- na podstawie lex Acilia repetundarum przez skuteczne oskarżenie skierowane przeciw urzędnikowi rzymskiemu,

- 90 r. p.n.e.- les Iulia de civitate sociis danda- obywatelstwo rzymskie dla wszystkich mieszkańców Italii ( a więc i Latynów )

b) Latynowie osiedleni- Latini coloniarii- osiadli w koloniach założonych przez Rzymian,

W sferze prawa prywatnego,

- nie mieli ius conubii ( poza pewnymi wyjątkami ),

- mieli ius commerci

W sferze prawa publicznego:

- nie mieli prawa do służby w legionach

- nie mieli ius suffragi

- nie mieli ius honorum,

Status ten został zniesiony przez Constitutio Antoniniana ( 212 r. ),

c) Latynowie juniańscy- Latini Iuniani- nieformalnie wyzwoleni niewolnicy wbrew przepisom lex Aelia Sentia,

- posiadali ius commercii

W sferze prawa prywatnego:

- nie mieli ius conubii,

- mieli ius commercii,

- nie mieli testamentio factio activa,

- nie mieli testamentio factio passiva,

W sferze prawa publicznego nie posiadali żadnych uprawnień,

Status ten został zniesiony przez Justyniana

3) cudzoziemców ( PEREGRINI )

a) peregrini certae civitatis- wszyscy wolni mieszkańcy państwa rzymskiego, których uważano za cudzoziemców, ponieważ nie byli obywatelami rzymskimi ani Latynami,

- podstawę przymierza tworzył układ ( foedus ), który występował bądź jako:

- foedus aequum: obejmował układ przyjaźni ( amicita ) z klauzulą neutralności i obrony na wypadek wojny

- foedus iniquum- kontrahent tracił swą suwerenność formalnie, zobowiązując się do pomocy orężnej także w wojnach ofensywnych i uznając w klauzuli majestatu rzymską władzę suwerenną ( maiestatem populi Romani comiter conservatio )

W sferze prawa prywatnego:

- w niektórych wypadkach mieli ius conubii,

- w niektórych wypadkach mieli ius commercii,

- nie mieli legis actio, choć korzystali z ochrony pretora peregrynów,

Status ten zlikwidowała Constituto Antoniniana ( 212 r. )

b) peregrinii dediticii- cudzoziemcy, których włączono do państwa rzymskiego drogą podbojów. Ich stanowisko opierało się na DEDITIO- bezwarunkowej kapitulacji tych, którzy z bronią w ręku stawiali opór orężowi rzymskiemu. Do tej kategorii zaliczano także niewolników po wyzwoleniu, jeśli byli karani za ciężkie przestępstwa,

- nie mieli ius conubii z Rzymianami,

- stosunki majątkowe z commercium regulowano wedle ius gentium,

W sferze prawa publicznego nie mieli żadnych praw.

- mogli nabyć obywatelstwo rzymskie przez:

- ustawę,

- nadanie ze strony władzy państwowej

Status ten zlikwidował Justyanian w 530 r.

RODZINA ( FAMILIA ) to:

a) sensu largo: zespół osób i wartości majątkowych należących do tego samego domu ( domus ),

b) sensu stricto: związek osób wolnych obejmujący zwierzchnika i osoby podległe jego władzy ( familia agnacyjna )

Cechy rodziny rzymskiej:

a) monokratyczna ( na jej czele stała jednostka )

b) patriarchalna ( pater familias ), pod którego władzę wchodziło się przez:

- akt prawny ( conventio in manum, adrogatio, adoptio ),

- urodzenie w prawnie uznawnym małżeństwie,

c) o przynależności do rodziny decydował wyłącznie węzeł prawny- podległość władzy, jeśli władza ta gasła, rodzina rozpadała się na tyle części, ile było osób podległych bezpośrednio władzy zwierzchnika,

- mężczyźni stawali się zwierzchnikami własnych rodzin,

- kobiety stawały się osobami nie podległymi władzy, ale nie mogły mieć nikogo pod swą władzą ( była ona familiae suae et caput et finis- początkiem i końcem swojej rodziny ).

d) najdalszą formą więzi quasi- rodzinnej była przynależność do wspólnego rodu ( gens ), osoby, które łączyła wspólnota nazwiska to GENTILES

KOGNACJA ( COGNATIO ) to pokrewieństwo naturalne idące poprzez rzeczywiste więzy krwi. Pokrewieństwo zachodzi:

a) w linii prostej ( więź między osobami pochodzącymi jedna od drugiej, np. rodzice- dziadkowie, dziadkowie- wnuki ),

- ascendenci ( krewni wstępni- ojciec jest ascendentem w stosunku do syna ),

- descendenci ( krewni zstępni- syn jest descendentem w stosunku do ojca ) )

b) w linii bocznej ( więź łącząca osoby mające wspólnego przodka, lecz nie pochodzące jedna od drugiej, np. rodzeństwo ).

Pokrewieństwo w obu liniach ustala się w stopniach wg liczby urodzeń dzielących dane osoby ( QUOT GENERATIONES, TOT GRADUS- Ile urodzeń, tyle stopni ), np.:

Andrzej i Marceli ( rodzeństwo ) są ze sobą spokrewnieni w linii bocznej w 2 stopniu,

Ryszard i Roman są ze sobą spokrewnienia w linii bocznej w 4 stopniu linii prostej

Andrzej i Katarzyna są ze sobą spokrewnieni w 4 stopniu linii bocznej,

Czesław i Jacek są ze sobą spokrewnienie w 2 stopniu linii prostej. Dla Jacka Czesław jest zstępnym. Dla Czesława Jacek jest wstępnym.

Ze względu na status familiae osoby dzieliły się na:

a) SUI IURIS- nie podlegające władzy familijnej,

- dojrzali mężczyźni ( zwierzchnicy rodziny ),

- dzieci, które przed urodzeniem straciły ojca,

- kobiety nie mające zwierzchnika familijnego i nie pozostające w małżeństwie cum manu,

- osoby pozostające poza rodziną agnacyjną ( dzieci ze związków nie uznawanych przez prawo, dzieci pozamałżeńskie )

Osoby te miały pełną zdolność prawną

b) ALIENI IURIS- wszystkie inne, podlegające cudzej władzy, miały ograniczoną zdolność prawną:

- nie mogły mieć nic własnego ( nihil suum habere potest )- brak zdolności majątkowej,

Do kategorii osób alieni iuris należeli:

- FILIUSFAMILIAS ( syn ),

- miał pełną zdolność prawną w zakresie prawa publicznego i w zakresie stosunków rodziny naturalnej,

- miał bierną zdolność procesową i pod warunkiem, że wykonanie wyroku nastąpi dopiero po wyjściu spod władzy ojcowskiej,

- nie miał czynnej zdolności majątkowej,

- miał bierną zdolność majątkową , jeżeli jednak ich podmiotem była osoba spoza rodziny, to stawały się one skuteczne dopiero po wyjściu spod władzy ojcowskiej,

- descendent legalny lub adoptowany żyjącego pater,

- żona podległa władzy ( manus ),

- osoba pozostająca in mancipio,

- osoba przyjęta w noxa za popełnione przestępstwa,

- osoba będąca gwarancją zobowiązań paterfamilias,

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH to możność samodzielnego objawiania woli ze skutkiem prawnym, a zatem we własnej osobie i we własnym imieniu.

a) zdolność kontraktowa: do własnowolnego dokonywania czynności dozwolonych i wywoływania skutków prawnych,

b) zdolność deliktowa: do ponoszenia odpowiedzialności za czynności bezprawne

Według zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych wyróżniamy następujące kategorie osób:

1) osoby mające pełną zdolność prawną, a zarazem pełną zdolność do czynności prawnych ( wolni mężczyźni, obywatele rzymscy sui iuris, dojrzali wiekiem i bez zakłóceń stanu umysłowego ),

2) osoby mające zdolność prawną, ale pozbawione pełnej zdolności do czynności prawnych ( kobiety sui iuris, mężczyźni sui iuris, ale niedojrzali, także dojrzali, ale umysłowo chorzy lub marnotrawcy ),

3) osoby pozbawione zdolności prawnej, ale zdolne do podejmowania czynności prawnych ( niewolnicy, osoby wolne alieni iuris, mające wprawdzie zdolność prawną, ale z zasady pozbawione zdolności majątkowej, skutki działania takich osób spadały w ograniczonym zakresie na ich właścicieli i zwierzchników familijnych ),

Czynniki ograniczające zdolność do czynności prawnych:

1) płeć

Kobieta w sferze prawa prywatnego napotykała na następujące ograniczenia:

- nie mogła sprawować władzy ojcowskiej,

- nie mogła adoptować ani sprawować opieki,

- ograniczona zdolność do dziedziczenia ( lex Voconia- 169 r. p.n.e. )

- nie mogła występować w charakterze poręczyciela lub przejmować długów ( SC Velleianum )

- nie mogła stawiać wniosków w postępowaniu sądowym ani być zastępcą procesowych i świadkiem przy uroczystych czynnościach prawnych

Kobieta nie miała uprawnień w sferze prawa publicznego,

2) wiek

Odróżniano cztery okresy wieku pociągające ze sobą odrębne skutki, gdy chodzi o zdolność do czynności prawnych:

a) od urodzenia do 7- roku życia- okres dzieciństwa ( INFANTIA )- były to osoby nie mające właściwego rozeznania ( QUIA NULLUM INTELLECTUM HABENT ),

- brak zdolności kontraktowej,

- brak zdolności deliktowej

b) okres niedojrzałości ( IMPUBERTAS )- od 7 roku życia do: dziewczęta do 12- roku życia, chłopcy do 14- roku życia:

- Sabinianie uważali, iż wiek dojrzałości chłopca należy oceniać indywidualnie przez oględziny ciała ( inspectio corporis ),

- Prokulianie uważali, iż powinien on wynosić on 14 lat i ten pogląd został przyjęty ze względów wstydliwości ( pudicitia ),

- zdolność kontraktowa: tylko w zakresie tych czynności, które polepszały ich sytuację, inne tylko za przyzwoleniem i w obecności opiekuna ( tutor ) ustanowionego na podstawie ustawy, testamentu lub zarządzenia władzy ( tutor legitimus, testamentarius, dativus ),

- zdolność deliktowa- tylko wtedy, jeżeli rozumieli przestępczy charakter czynu, później, jeśli byli bliscy osiągnięcia dojrzałości

c) okres dojrzałości ( PUBERTAS ) osoby od 12 bądź 14 roku życia do 25 roku życia, które posiadały początkowo nieograniczoną zdolność do czynności prawnych,

- lex Plaetoria ( 192 r. p.n.e. )- skierowana przeciw pokrzywdzeniu młodzieży wprowadziła ochronę prawną dojrzałych małoletnich, którzy zostali pokrzywdzeni przez podstępne działanie drugiej strony.

- od czasów Marka Aurelego każdy dojrzały małoletni mógł otrzymać na żądanie kuratora ( curator minorum ) do pomocy w zarządzie swym majątkiem, tracił jednak na skutek tego prawo do swobodnego zarządu swym majątkiem, od czasów Justyniana powołanie kuratora stało się obowiązkowe,

- mogli uzyskać upełnoletnienie ( venia aetatis ) na podstawie cesarskiego rozporządzenia, kobiety- po ukończeniu 18 lat, mężczyźnie- 20 lat,

d) okres pełnoletności- osoby, które ukończyły 25 rok życia, miały nieograniczoną zdolność do czynności prawnych i odpowiadały za wszelkie przestępstwa przez nie popełnione,

- jednak dla kobiet uważanych za odznaczające się przyrodzoną lekkomyślnością ( levitas animi ) ustanawiano opiekuna ( obecność i przyzwolenie były jednak potrzebne tylko przy postępowaniu sądowym i przy zbywaniu niektórych rzeczy mających większe znaczenie gospodarczo- prawne ),

3) choroba psychiczna ( dementia, furor )- pozbawienie zdolności do czynności prawnych,

- nie mieli zdolności deliktowej

- jeżeli jednak chory umysłowo miał pewne chwile świadomości ( lucida intervalia ), tzn. zdawał sobie zupełnie dobrze sprawę z tego, co czyni, mogło mieć działanie jego samego skutki prawne,

- do zarządu majątkiem dawano choremu umysłowo kuratora, który musiał zawsze wyrażać swoją zgodę na dokonanie jakichkolwiek czynności prawnych dotyczących majątku chorego umysłowo,

4) marnotrawstwo ( prodigalitas )- marnotrawcami ( prodigi ) to takie osoby, które własny majątek lekkomyślnie narażają na utratę i przez to siebie na zubożenie

- wszystkie czynności prawne zmierzające do pozbycia ich majątku lub do zobowiązania się musiały być zatwierdzone przez ustanowionego kuratora,

- nie mogli sporządzać testamentu ani być świadkami testamentowymi,

- stawiano ich na równi z inpuberes infantia maiores,

- ubezwłasnowolnienie marnotrawcy oznaczało utratę commercium,

- pełna zdolność deliktowa

Czynniki modyfikujące zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych:

1. CZEŚĆ OBYWATELSKA ( EXISTMATIO ) to poważanie, jakie należało się obywatelowi w życiu społecznym.

Ujma czci mogła się przejawiać jako:

1a). INFAMIA ( niesława, ignominia )

W sferze prawa prywatnego

- brak zdolności do zastępowania w procesie,

- nie mogła ustanawiać zastępców procesowych,

- ograniczenie ius conubii ( zakaz małżeństw z wolnourodzonymi ),

- nie mogli sprawować opieki,

- ograniczenie uprawnień spadkowych,

W sferze prawa publicznego:

- pozbawienie ius suffragi, ius honorum,

- wykluczenie ze stanu senatorskiego,

a) immediata- bezpośrednia, powodująca uszczupleni czci z tego powodu, iż pewna osoba dopuszczała się hańbiącego czyny lub wykonywała zawód wzgardzony ( dezercja z wojska, stręczenie do nierządu, obranie zawodu aktorskiego ),

b) mediata- pośrednia, będąca wynikiem skazania za pewne czyny karygodne lub zasądzenia z powództw pociągających niesławę ( actiones famosae ).

1b) TURPITUDO polegające na tym, że pewna osoba skutkiem trybu życia, przynoszącego ujmę jej reputacji, bądź skutkiem oddawania się zawodowi publicznie wzgardzonemu, doznawała poniżenia godności osobistej w opinii społecznej:

- wykluczenie na zarząd magistratury od czynności wymagających szczególnego zaufania ( opieka, składanie zeznań w charakterze świadków ),

2. RELIGIA od czasów Konstantyna Wielkiego,

- Żydzi, poganie i heretycy nie mieli ius honorum, nie mogli być świadkami przy dokonywaniu czynności prawnych, posiadać niewolników chrześcijańskich,

- Żydzie nie mogli zawierać małżeństw z chrześcijanami,

- apostaci i heretycy nie mieli testamentii facti activii , nie mogli dokonywać darowizny,

- Manihejczycy nie mili zdolności do dokonywania rozporządzeń inter vivos i mortis causa

3. POZYCJA SPOŁECZNA/ZAWÓD

- zakaz małżeństw mieszanych między patrycjuszami a plebejuszami, zakaz sprawowania wyższych urzędów przez plebejuszy,

- w zakresie prawa karnego inaczej traktowano warstwy wyższe ( honestitores ) i warstwy niższe ( humiliores ),

- urzędnicy prowincjonalni nie mogli dokonywać pewnych czynności na terytorium, na którym pełnili funkcję ( przyjmowanie darów, prowadzenie handlu, lichwiarstwo, wyzwolenie niewolników, ożenek z kobietą tubylczą ),

- senatorowie mieli zakaz małżeństw z wyzwolenicami,

- żołnierze mieli zakaz małżeństw i wyzwalania niewolników,

OSOBA PRAWNA to stowarzyszenie osób fizycznych i masy majątkowe, z którymi prawo łączyło przymiot osobowości.

Prawo rzymskie nie znało pojęcia osoby prawnej, były jednak organizacje, które określamy tym terminem.

a) państwo- nie było ono osobą prawną, w stosunkach majątkowych zajmowało pozycję suwerena, mogło nabywać, sprzedawać, wynajmować, ale nie występowało na poziomie równości z drugą stroną,

- posiadało majątek, ale dobra, które się nań składały, nie mogły być przedmiotem własności prywatnej ( były to res publicae/populicae wchodziły do kategorii res extra commercium i były poza obrotem prawnym.

- natomiast skarb cesarski ( fiscus ) w początkach pryncypatu był majątkiem administracji cesarskiej i odróżniał się od skarbu państwa ( aerarium populi Romani ), później zlał się z aerarium stając się w końcu centralną kasą państwa, miał on szereg przywilejów, które umieszczały go w zakresie prawa prywatnego, tak materialnego jak i procesowego, ale na samym szczycie, a nie w pozycji równorzędnego podmiotu,

b) osobami prawnymi nie były collegia, zarówno kapłańskie ( collegium pontifiucum,

, augurum, VII virum epulorum, XV virum sacris faciundis, jak i collegia cultorum, collegia magistratorum- nie były stowarzyszeniami prywatnymi, lecz organami państwa,

c) osobami prawnymi nie były solidates- związki religijne dla kultu bóstw obcych,

d) pierwszy raz pojęcie osoby prawnej pojawia się w związku ze wspólnotami ( communitas ), które stanowiły część imperium, w okresie przed 212 r., wspólnoty te ( municipia ), przyjęte do obywatelstwa rzymskiego, przestały być civitates, tracąc suwerenność, rządziły się więc w sferze prawa prywatnego,

e) na wzór municipium przyznano następnie stanowisko podmiotów prawa w zakresie prywatnoprawnym pozostałym ciałom kolektywnym: sodalitates, collegia, universitates,

1. KORPORACJE ( UNIVERSITATES PERSONARUM ) ( stowarzyszenia ) to zespół osób zjednoczonych między sobą dla osiągnięcia celu, który to zespół prawo uznało za podmiot prawa.

- sodalitas, ( stowarzyszenie typu religijnego ),

- collegium, ( stowarzyszenie utworzone dla celów kultu ),

- corpus,

- universitas

- w prawie justyniańkim uznano za osobę prawną również masę majątkową ( spadek )

HEREDITAS IACENS PERSONAE VICE FUNGITUR SICUTI MUNICIPIUM ET DECURIA ET SOCIETAS ( Spadek leżący występuje jako osoba tak jak gmina miejska ( municipium ), rada miejska i spółka ).

Wymogi powstania stowarzyszenia:

a) w chwili powstania konieczne były co najmniej trzy osoby ( tres faciunt collegium ),

b) statut lub ustawa, która regulowała strukturę i funkcjonowanie,

- Ustawa XII tablic pozwalał by stowarzyszenia tworzyły własny status, jednakże nie powinien być on sprzeczny z prawem publicznym, co spowodowało, iż wiele stowarzyszeń uprawiało działalność konspiracyjną pod osłoną collegia, solidates,

- Lex iulia de collegis- rozwiązanie stowarzyszeń istniejących z wyjątkiem najstarszych, poddała tworzenie nowych autoryzacji senatu i princepsa, z tym że pewne stowarzyszenia ( collegia funeratica ) zostały autoryzowane od razu przez SC.

c) cel dozwolony bądź jakakolwiek działalność: zawodowa, kulturalna, polityczna, religijna,

Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych Municipiów:

- mogły być podmiotami wszystkich stosunków majątkowych

- mogły wyzwalać własnych niewolników, nabywać na nimi patronat i mieć po nich prawo dziedziczenia,

- początkowo mogły przyjmować legaty tylko od osób należących do własnej wspólnoty obywatelskiej, później mogły je przyjmować od osób należących do Cesarstwa,

- SC Apronianum ( II w. ) uznała możliwość dania fideikomisu na rzecz miast,

- konstytucja Leona I ( 469 )- pełna zdolność miast w odniesieniu do każdego rodzaju nabycia mortis causa,

- nie mogły dokonywać darowizn ani ich przyjmować,

Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych kolegiów:

- mogły być podmiotem stosunków majątkowych,

- mogły wyzwalać niewolników,

- mogły nabywać zapisy,

- nie mogły być spadkobiercami ( do Justyniana ),

Prawa i obowiązki stowarzyszeń:

- wierzytelności stowarzyszenia nie były wierzytelnościami jednostek tworzących je, ani długi stowarzyszenia nie były długami tychże

- majątek stowarzyszenia nie był współwłasnością jednostek, lecz wyłącznie stowarzyszenia,

- actor, wyznaczone przez stowarzyszenie do występowania w sądzie, reprezentował stowarzyszenie, a nie poszczególnych członków,

- stowarzyszenie istniało jako odrębny, indywidualny byt, chociaż członkowie się zmieniali lub nawet zredukowali do jednego.

SI QUID UNIVERSITATI DEBETUR SINGULIS NON DEBETUR, NEC QUOD DEBET UNIVERSITATAS, SINGULI DEBET- "Jeśli coś jest należne całości, nie jest należne poszczególnym osobom i nie jest zobowiązana całość do tego, co winny świadczyć poszczególne osoby,

Ustanie korporacji:

- przez cofnięcie zezwolenia ze strony władzy państwowej,

- przez własną uchwałę członków,

- przez wystąpienie wszystkich członków

2. FUNDACJE ( UNIVERSITATES RERUM to majątek przeznaczony dla określonego celu przez akt inter vivos lub mortis causa o charakterze wieczystym lub o trwaniu nieokreślonym, który ustawa uznała za podmiot prawa. Zarys fundacji, jako spersonifikowanego majątku, spotykamy dopiero w prawie justyniańskim. Nie znano jednak fundacji samodzielnej, niezależnej.

a) w celu wykorzystania dobroczynnej woli rozporządzającego uciekano się w okresie klasycznym do środków pośrednich ( np. pragnąc przeznaczyć majątek dla celu użyteczności publicznej darowano lub zapisywano go jakiemuś miastu lub stowarzyszeniu, jednocześnie nakładając obowiązek ( polecenie- modus ) na obdarowanego lub zapisobiorcę obowiązek przeznaczenia dochodów na określony cel ( fundacja powiernicza )

b) nie były osobami prawnymi fundacje dobroczynne powołane przez Nerwę i Trajana, cesarze ci powierzali kapitały niektórym miastom z zobowiązaniem wykorzystania dochodów z nich na pomoc alimentacyjną dla dzieci ubogich rodziców, ale właścicielem kapitału był zawsze cesarz,

c) nie należał również do kościoła majątek fundacyjny, nie stanowił samodzielnego bytu,

d) ustawodawstwo justyniańskie nie potwierdziło w sposób zdecydowany osobowości prawnej fundacji, jednak nakreśliło rysy autonomiii. Miały one:

- prawo dziedziczenia ( nomen et ius heredium ),

- prawo dochodzenia wierzytelności ( creditotibus respondere ),

- prawo wnoszenia powództwa ( actionem movere ),

- prawo zawierania kontraktu zamiany ( permutatio ),

- prawo zawierania kontrakty emfiteutycznego ( emphyteusis ),

Tak więc podstawowa różnica polega na tym, iż agnacja to więzy prawne natomiast kognacja to więzy naturalne. Nie można jednak utożsamiać agnacji ze stosunkami prawnorzinnymi, a kognacji ze stosunkami rodzinnymi faktycznymi. Więzów kognacyjnych nie można było zmienić, natomiast można było prawnie zmieniać więzy agnacyjne.

---