Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)
Wykład 6:
„Mały gigant” kapitalizmu handlowego
(Zjednoczone Prowincje Północnych Niderlandów w XVII w.)
I. Powstanie Zjednoczonych Prowincji (chronologia wydarzeń)
A. Sytuacja polityczna w Niderlandach w pierwszej połowie XVI w.
W XV w. Niderlandy były częścią państwa burgundzkiego; na skutek polityki dynastycznej Habsburgów państwo burgundzkie, w tym Niderlandy, na przełomie XV i XVI w. przeszły pod rządy dynastii habsburskiej.
W pierwszej połowie XVI w. podobnie jak państwo burgundzkie pod panowaniem Habsburgów znalazła się Hiszpania i jej posiadłości, w efekcie państwo Karol V Habsburga cesarza i króla Hiszpanii obejmowało największe terytorium w historii monarchii - posiadłości Habsburgów w Niemczech, posiadłości we Włoszech, dawne państwo burgundzkie (w tym Niderlandy) oraz Hiszpania i jej posiadłości zamorskie
W 1556 r. Karol V abdykował dzieląc swoje posiadłości pomiędzy austriacką i hiszpańską linię dynastyczną; w ramach tego podziału Niderlandy znalazły się pod panowaniem króla Hiszpanii, syna Karola V - Filipa II Habsburga
Traktowanie Niderlandów jako osobnego kraju było w znacznej mierze zasługą Karola V (urodzonego w Gandawie, silnie związanego z miejscową tradycją):
prowincjami niderlandzkimi zarządzał oddzielny gubernator;
w 1531 r. przeprowadzono reformy ustanawiając miejscowe władze centralne w postaci trzech rad: Prywatnej (wymiar sprawiedliwości), Finansów (sprawy skarbowe) i Stanu (sprawy polityczne);
instytucją integrującą prowincje były również istniejące od 1463 r. Stany Generalne, które za panowania Karola przekształciły się w instytucję centralną
poszczególne prowincje cieszyły się spora autonomią - każda z nich miała swe odrębne stany prowincjonalne, swoją radę i swego namiestnika (stathouder)
charakterystyczna dla prowincji niderlandzkich była płynna granica między stanami - szlachtą, mieszczaństwem, a nawet chłopstwem (w tym ostatnim przypadku ze względu na niemal całkowity zanik poddaństwa)
B. Wojna w Niderlandach i powstanie Zjednoczonych Prowincji
Filip II w przeciwieństwie do swego ojca nie czuł się związany z Niderlandami, a zarazem uznawał za jeden ze swoich podstawowych obowiązków zwalczanie herezji, nakazując m.in. konsekwentne stosowanie anty-heretyckich zarządzeń ojca, których Karol nigdy w praktyce nie wymagał pozostawiając ich realizację tolerancyjnym z zasady władzom lokalnym
Sytuację komplikowało szerzenie się w kraju kalwinizmu, a szczególnie jego radykalnej odmiany, której wyznawcy dokonali w 1566 r. zniszczenia ok. 400 kościołów w ramach walki z obrazami (ikonoklazmu)
W latach 1567-1573 Niderlandami z ramienia Filipa zarządzał książę Alba wprowadzając do kraju rządy terroru i w efekcie wywołując powstanie w północnych kalwińskich prowincjach - Holandii i Zelandii, które w 1576 r. zawarły federację w Delft pod wodzą Wilhelma Orańskiego (od 1572 r. stathouder Holandii po przejściu na kalwinizm)
Złupienie i rzeź w Antwerpii dokonana przez wojska hiszpańskie 4 XI 1576 r. (7 tys. ofiar) skłoniły prowincje południowe - Brabantu, Hainaut, Flandrii - do szukania porozumienia z prowincjami północnymi - Holandią i Zelandią
8 XI 1576 r. w Gandawie podpisano tzw. pacyfikację gandawską pomiędzy kalwińskimi prowincjami północnymi i katolickimi prowincjami południowymi - ustalono w niej sprawy polityczne, odkładając kwestie religijne do czasu zwołania Stanów Generalnych
Rozszerzająca się w prowincjach południowych popularność kalwinizmu łącząca się z wystąpieniami społecznymi skłoniły miejscową katolicką szlachtę i mieszczaństwo do ugody z Hiszpanami; w 1579 r. prowincje południowe podpisały tzw. unię w Arras - stany tych prowincji opowiedziały się za zachowaniem katolicyzmu i ugoda z Filipem, zgodnie z którą w zamian za amnestię zachowane zostały przywileje oraz przyznano prowincjom autonomię.
Na unię w Arras prowincje północne - Holandia, Zelandia, Utrecht, Geldria, Overijsel, Fryzja i Groningen - odpowiedziały unią w Utrechcie (1579), która stała się początkiem państwa północno-niderlandzkiego Zjednoczonych Prowincji (zwanej od największej i najbogatszej prowincji Holandią)
Ostatecznie bezpieczeństwo nowemu państwu zapewniła klęska wyprawy hiszpańskiej na Anglię - tzw. Niezwyciężonej Armady (1588); formalnie Hiszpania uznała nowe państwo dopiero w 1648 r.
II. System polityczny Zjednoczonych Prowincji
Zjednoczone Prowincje składały się z Holandii, Zelandii, Groningen, Fryzji, Utrechtu, Geldrii i Overeijsel, zajmowały 25 tys. km², które zamieszkiwało ok. 2 mln. Ludzi.
W zależności od prowincji różne grupy społeczne miały największe wpływy polityczne; w najbogatszych prowincjach - Holandii i Zelandii przeważały wpływy bogatego mieszczaństwa (tzw. regentów), podczas gdy w prowincjach kontynentalnych - Geldrii i Overeijsel dominowała szlachta.
System polityczny państwa był wypadkową wcześniejszej tradycji i nowszych rozwiązań powstałych podczas wojny z Hiszpanią.
Każda prowincja miała własne stany prowincjonalne i własnego stathoudera, przy czym jedna osoba mogła pełnić tę funkcję w kilku prowincjach.
Stany Generalne składały się z reprezentantów poszczególnych prowincji, z których każda dysponowała jednym głosem; Stany Generalne nie stanowiły praw, lecz zajmowały się decyzjami w sprawie polityki zagranicznej, armii, floty, finansów republikańskich oraz mianowały najważniejszych urzędników.
Uchwalaniem nowych praw zajmowały się stany prowincjonalne.
Dwunastoosobowa Rada Stanu zajmowała się nadzorowaniem spraw wojskowych i podatków.
Największe wpływy w Stanach Generalnych miała Holandia reprezentowana tam przez „Wielkiego Pensjonariusza”, który dominował w Stanach Generalnych.
Przeciwwagą dla polityki prowadzonej przez wielkie mieszczaństwo prowincji holenderskiej byli stathouderzy, które to stanowisko w wielu prowincjach znajdowało się w rękach członków domu Orańskiego: Maurycy von Nassau, Fryderyk Henryk oraz Wilhelm II; stathouderzy, kontrolując w poszczególnych prowincjach władzę wojskową i część władzy cywilnej, często sprawowali urząd naczelnego dowódcy wojsk republiki
Wokół urzędu „Wielkiego Pensjonariusza” utworzyła się partia republikańska, gdy książęta orańscy zgromadzili wokół siebie stronnictwo szlacheckie oranżystów
Obie grupy polityczne znalazły sobie swoje odpowiedniki wyznaniowe - republikanie popierali umiarkowanych wyznawców kalwinizmu tzw. odłam arminiacki, oranżyści oparli się na ortodoksyjnych kalwinistach tzw. gomarystach
W 1621 r. oranżystom udało się podporządkować „Wielkiego Pensjonariusza” stathouderom Holandii, a tym samym zapewnić dominację książąt orańskich na następne trzydzieści lat do 1650 r.
III. Gospodarka Holandii w XVII w.
A. Rolnictwo
Rolnictwo Niderlandów w porównaniu z innymi krajami Europy Zachodniej stało na wyższym poziomie już od czasów średniowiecznych; kraj był jednym z pierwszych, w którym zniesiono poddaństwo oraz wprowadzono oczynszowanie
Niderlandy ze względu na swoje położenie nie są bogate w gleby uprawne, co przy wysokiej stopie zaludnienia powodowało konieczność uzupełniającego importu żywności, a zarazem działania mające na celu powiększenie obszarów rolnych (poldery) i zwiększenie ich wydajności
Konieczność „wyrywania” ziemi morzu wymagała wprowadzenia wysokich technik przy osuszaniu oraz zachęt ze strony państwa:
Przy osuszaniu gruntów zastosowano wiatraki (często całe „łańcuchy” wiatraków), które miały możliwość zmiany poziomu wody o ok. 1 metr.
Holendrzy wynaleźli ruchomy dach wiatraków, co uniezależniało je od kierunku wiatru i przyspieszyło polderyzację.
Państwo wspierało budowę systemu kanałów odwadniających dając 30 letnie zwolnienie podatkowe, jednocześnie inwestor otrzymywał na własność osuszoną ziemię.
Prowadzenie inwestycji przy osuszaniu gruntów było możliwe dzięki wysokim nadwyżkom kapitału w Zjednoczonych Prowincjach i wysokiej stopie zwrotu z inwestycji w poldery (pomoc państwa, bardzo żyzne gleby na osuszonych gruntach).
Ze względu na niewielką powierzchnię uprawną a zarazem duże zasoby kapitałowe w Zjednoczonych Prowincjach rozwinęły się intensywne formy rolnictwa, przede wszystkim sadownictwo i ogrodnictwo - w XVII w., szczególnie w pierwszej połowie stulecia Zjednoczone Prowincje opanowuje „tulipanomania”, ceny cebulek najrzadszych odmian osiągają wartość posiadłości ziemskich (13 tys. guldenów, dla porównania dniówka robotnika budowlanego wynosiła ok. 1/20 guldena)
Obok sadownictwa i ogrodnictwa rozwija się hodowla bydła i koni oraz przetwórstwo mleka - produkcja serów z Goudy oraz masła z Lejdy (ludność Zjednoczonych Prowincji spożywała jedynie 2% produkowanego sera, reszta była wysyłana na eksport)
Uprawa zbóż nie odgrywała większej roli; dla wyżywienia ludności konieczny był import zboża (przede wszystkim sprowadzano polskie zboże przez Gdańsk)
Szczególne miejsce w gospodarce holenderskiej zajmowało rybołówstwo - dzięki wprowadzeniu nowoczesnych metod konserwowania ryb na morzu (jeszcze w XV w.) Holendrzy doprowadzili do upadku rybołówstwo hanzeatyckie i skandynawskie przejmując większość rynków europejskich.
B. Przemysł
Przemysł niderlandzki, podobnie jak rolnictwo, był jednym z najlepiej rozwiniętych w Europie; warto tu przypomnieć, że największe średniowieczne ośrodki włókiennictwa znajdowały się na terenie Niderlandów: Flandria (część Niderlandów Południowych pod władzą hiszpańską) oraz Fryzja; w ciągu XV i XVI w. rzemiosło niderlandzkie umocniło jeszcze swoją pozycję wchodząc szerzej na nowe rynki (m.in. strefa bałtycka) oraz dopasowując swoje produkty do potrzeb bardziej masowego odbiorcy (bardziej poślednie gatunki sukna)
W XVII w. przemysł Zjednoczonych Prowincji przeżywa swój największy rozwój, obok włókiennictwa rozwijają się inne branże - przede wszystkim przemysł stoczniowy (którego początki sięgają jeszcze XV w.), spożywczy (m.in. rafinerie cukru), papiernie, obróbka kamieni szlachetnych (z centrum w Amsterdamie)
Bardzo poważną rolę w rozbudowie przemysłu Niderlandów Północnych odegrali imigranci polityczni i religijni - uchodźcy z Niderlandów Południowych (bankowość - imigranci z tracącej znaczenie po zablokowaniu przez Holendrów ujścia Skaldy Antwerpii, sukiennicy z Flandrii), francuscy Hugenoci (przemysł jedwabniczy), Żydzi wygnani z Hiszpanii (szlifowanie diamentów, przemysł cukrowniczy)
Wytwórczość holenderska opierała się w znacznej mierze na imporcie surowców oraz półproduktów i ich przetwarzaniu lub uszlachetnianiu przede wszystkim z przeznaczeniem na eksport; w ten sposób działał przemysł włókienniczy sprowadzający wełnę z Anglii lub Hiszpanii, którą na miejscu przerabiano na sukno; przemysł uszlachetniający opierał się na imporcie sukna angielskie, które było „uszlachetniane” w holenderskich manufakturach tzw. trafieken
Organizacja przemysłu - szczególnie sukiennictwa - miała już wtedy dość rozwinięty charakter i była konsekwencją wcześnie rozwijającego się na tym terenie nakładu (Niderlandy były pierwszym regionem średniowiecznej Europy, gdzie zastosowano w produkcji nakład, zob. wcześniejsze wykłady): bogaci przedsiębiorcy dostarczali wiejskim chałupnikom surowiec (wełnę), z której ci wyrabiali sukno dla nakładcy, ostateczną obróbkę tego sukna traktowanego jako półprodukt wykonywano w wielkich zakładach manufakturowych.
W XVII w. większość dużych przedsiębiorstw była zorganizowana w manufaktury, jednak mniejsze zakłady, które wciąż jeszcze przeważały, były cały czas poddane ograniczeniom cechowym (oprócz włókiennictwa spod ograniczeń cechowych wyzwalały się przemysły stoczniowy i spożywczy).
W przeciwieństwie do Francji z tego okresu manufaktury działające w Zjednoczonych Prowincjach były zakładane, finansowane i prowadzone przez prywatnych przedsiębiorców, z reguły przedstawicieli bogatego mieszczaństwa.
C. Dominacja w handlu europejskim
Handel stanowił podstawę potęgi holenderskiej w XVII w.; odmienność polityki Zjednoczonych Prowincji w dziedzinie handlu polegała na wyznawaniu zasad wolnego handlu (w Europie), co było między innymi spowodowane brakiem własnych surowców i podstawowym znaczeniem wymiany międzynarodowej dla rozwoju gospodarczego kraju; inaczej traktowano wymianę z koloniami, gdzie monopol uzyskała Kompania Wschodnioindyjska (zob. niżej)
Holendrzy zdobyli zdecydowaną przewagę w handlu europejskim na początku XVII w. (choć miała ona swoje podstawy we wcześniejszym rozwoju handlu północnych prowincji, przynajmniej od końca XV w.); sukces Zjednoczonych Prowincji, a przede wszystkim Amsterdamu, opierał się na tzw. rodzimej wymianie handlowej
Rodzima wymiana handlowa polegała na powiązaniach portów holenderskich z innymi portami Morza Północnego, Bałtyku, Zatoki Biskajskiej i Morza Śródziemnego (statki holenderskie stanowiły na tym obszarze blisko ¾ ogółu)
Holendrzy odgrywali tu rolę pośredników a Amsterdam centrum wymiany towarowej dla większości dostępnych produktów; w XVII w. kupcy holenderscy opanowali w znacznym stopniu handel zagraniczny wielu krajów europejskich, m.in. Francji i Polski
Poszczególne regiony miały swoje specjalizacje - znad Bałtyku wywożono zboże i drewno, które Holendrzy rozprowadzali w Europie Zachodniej i Południowej (wysyłając tam również produkty własnego przemysłu i rolnictwa), z Zachodu i Południa wywozili wino i sól, które wraz z towarami kolonialnymi, rybami (głównie śledzie) i wyrobami własnych manufaktur (głównie suknem) wysyłano do Wschodniej i Północnej Europy
Załamanie handlu holenderskiego na przełomie XVII i XVIII w. spowodowane rosnąca konkurencją angielską (w tym uderzającymi głównie w kupców niderlandzkich Aktami Nawigacyjnymi - zob. wykład o gospodarce angielskiej) i licznymi wojnami prowadzonymi przez republikę pod koniec wieku było podstawową przyczyną upadku potęgi gospodarczej Zjednoczonych Prowincji w XVIII w.
Obok przyczyn zewnętrznych innym powodem załamania handlu holenderskiego było przechodzenie bogatego kupiectwa niderlandzkiego (tzw. regentów) od bezpośredniego uczestniczenia w handlu do operacji finansowych i inwestycji w nieruchomości (w ten sposób olbrzymie zasoby kapitałowe holenderskich regentów finansowały w znacznym stopniu rozwój gospodarczy w Anglii, szczególnie po przejęciu tronu angielskiego przez Wilhelma III Orańskiego)
D. Bank Amsterdamski
Na początku XVII w. sytuacja monetarna w Zjednoczonych Prowincjach wymagała gruntownej reformy - istniało 8 prowincjonalnych mennic, ponadto 6 miast miało prawo bicia monet, dodatkowo do Zjednoczonych Prowincji napływały monety z innych państw.
Chaos monetarny miała zlikwidować reforma monopolizująca i centralizująca wymianę pieniędzy i cennych kruszców w jednej instytucji.
W 1609 r. powołano do życia Bank Amsterdamski mający przede wszystkim za zadanie uporządkowanie sytuacji monetarnej w Republice jako instytucja zajmująca się wymianą pieniędzy.
Bank Amsterdamski odgrywał również funkcje banku depozytowego - kupcom wpłacającym monety złote i srebrne otwierano rachunki bieżące.
Bank nie zajmował się działalnością kredytową (ta była domeną banków pożyczkowych - lombardów); w późniejszym okresie uczyniono wyjątek od tej reguły kredytując działalność Kompanii Wschodnioindyjskiej (co zresztą doprowadziło do bankructwa B.A. w 1798 r.).
E. Giełda w Amsterdamie
Giełda Amsterdamska powstała w 1611 r. i miała ona podstawowe znaczenia dla ustalania cen towarów w całym ówczesnym świecie.
W pierwszej połowie XVII w. giełda raz w tygodniu ogłaszała wykaz cen, w drugiej połowie czyniła to już trzy razy.
W przeciągu XVII i XVIII w. rosła ilość towarów notowanych na giełdzie od 359 w 1634 r., przez 550 w 1686 r., do 590 w 1734 r.
W XVII w. w zasadzie handlowano towarami znajdującymi się w mieście, jednak zaczął się już pojawiać tzw. „handel powietrzem”, polegający na handlu towarami nie istniejącymi w momencie zawarcia umowy, a które miały być dostarczone w określonym terminie (kontrakty terminowe).
W Zjednoczonych Prowincjach tego okresu rozwinął się również rynek papierów wartościowych, m.in. obligacji, które stały się popularnym sposobem inwestycji kapitału wśród regentów.
IV. Kolonie
A. Organizacja kolonii holenderskich odbiegała od rozwiązań zastosowanych przez inne kraje; w przeciwieństwie do Hiszpanii czy Portugalii, gdzie posiadłości zamorskie znajdowały się pod kontrolą korony, Zjednoczone Prowincje scedowały wszystkie swoje uprawnienia do kolonii na rzecz firm prywatnych - Kompanii Wschodnioindyjskiej, a później również Kompanii Zachodnioindyjskiej; rozwój potęgi tych firm, przede wszystkim Kompani Wschodnioindyjskiej spowodował, że w praktyce osiągnęły one pozycję niezależną od władz Republiki - można powiedzieć, że Kompania Wschodnioindyjska ze względu na swoją potęgę była państwem w państwie
B. Kompania Wschodnioindyjska (Verenigde Oost-Indische Compagnie - VOC)
VOC powstała w 1602 r. ze zjednoczenia istniejących już spółek handlujących z krajami azjatyckimi
W 1602 r. Stany Generalne nadały kompanii szereg praw ustanawiając jej statut:
kompania otrzymała monopol handlu na obszarze na wschód od Przylądka Dobrej Nadziei i na zachód od Cieśniny Magellana
statut VOC nadawał jej przywilej wykonywania praw suwerennych w imieniu Republiki na terytoriach, które może zdobyć, prawo posiadania armii i floty, wypowiadania wojny i zawierania pokoju
VOC została zobowiązana do prowadzenia w miarę możliwości wojny z Hiszpanią i Portugalią, jednak regenci (będący w większości udziałowcami VOC) zastrzegli, że wojnie nie należy dawać prawa pierwszeństwa przed handlem
teoretycznie Stany Generalne sprawowały kontrolę nad działalnością VOG, jednak w praktyce władze Kompanii postępowały według własnego uznania
Struktura VOC
VOC była zorganizowana w formie spółki akcyjnej
kapitał zakładowy VOC wynosił 6,5 mln guldenów, przy czym subskrypcja akcji miała charakter publiczny
struktura VOC była dość złożona, była to federacja spółek - sześć terenowych izb w Amsterdamie, Middelburgu, Delft, Rotterdamie, Hoorn i Enkhuizen, odpowiadało pionierskim spółkom, które dokonały fuzji
izby posiadały kontrolę nad statkami VOC i nad towarami, każda z nich otrzymała z góry określony procent w handlu, przy czym prawie połowa przypadła amsterdamskiej
dyrektorów izb mianowały spośród akcjonariuszy rady miejskie siedzib izb
na czele Kompanii stanęła rada 17 dyrektorów - „Herren XVII” (XVII Panów), będących delegatami izb prowincjonalnych, przy czym ośmiu pochodziło z Amsterdamu; dyrektorów wybierano spośród „głównych akcjonariuszy”, mających akcje za 6 lub 3 tys. guldenów (w zależności od izby)
funkcjonariusze VOC składali przysięgę lojalności wobec Stanów Generalnych i Kompanii
VOC podzieliła tereny swojego zainteresowania na trzy kategorie (na podstawie instrukcji rady 17 dyrektorów z 1650 r.)
Terytoria, które w wyniku cesji lub podboju weszły w posiadanie VOC, i Kompania posiada w nich pełnię władzy terytorialnej
Rejony, w których VOC uzyskała wyłączne prawa handlowe w wyniku monopolistycznych umów z miejscowymi władcami
Obszary, w których handel może być uprawiany na podstawie swobodnie zawieranych kontraktów i gdzie należy uwzględnić konkurencję kupców innej narodowości
Podbój Indii Wschodnich i organizacja kolonii
W pierwszej połowie XVII w. siły VOC przejęły pod swój zarząd większość kolonii portugalskich na terenie Azji Wschodniej, w tym przede wszystkim wyspy archipelagu Malajskiego; w 1658 r. VOC zajęła również portugalski Cejlon
Działaniami VOG w Azji kierowali generalni gubernatorzy, w praktyce ze względu na odległości niezależni od rady 17 dyrektorów, stawiający władze w metropolii wobec faktów dokonanych; faktyczną stolicą kolonii holenderskich była Batawia założona na Jawie
Na terenach pozostających pod bezpośrednią władzą VOC towary potrzebne do handlu z Europą uzyskiwano z reguły na drodze niehandlowej (kontyngenty z narzuconą ceną); w przypadku niewywiązywania się mieszkańców z nałożonych ciężarów Kompania wysyłała ekspedycję zbrojną; tereny pozostające pod władzą VOC stały się zarazem miejscem, w którym wprowadzono gospodarkę plantacyjną (Jawa), w której zatrudniano sprowadzanych z zewnątrz niewolników; jednocześnie ekspedycje organizowane przez VOC niszczyły „nieautoryzowane” plantacje w koloniach
Na terenach nie objętych bezpośrednim panowaniem VOC starała się podpisać dwustronne umowy gwarantujące jej monopol w handlu w zamian za „ochronę” w razie napaści (takie umowy podpisano z władcami Sumatry i Borneo)
Z pozostałymi terenami starano się prowadzić wymianę na zasadach wolnego handlu, nie zaniedbując starań o utrwalenie swojej pozycji na danym rynku (Chiny, Japonia)
Wymiana z Europą i handel wewnątrzazjatycki
Handel przyprawami miał podstawowe znaczenie dla Holendrów, podobnie jak wcześniej dla Portugalczyków - Holendrzy jeszcze do połowy XVII w. niemal całkowicie zdominowali handel goździkami i gałką muszkatułową
Obok przypraw do Europy sprowadzano szereg innych towarów, jak tekstylia, kawę, herbatę, cukier itd.; w zamian wywożono do Azji wyroby metalowe lub płacono bezpośrednio kruszcami
Poważne rozmiary handlu z Europą, przy tendencji do ciągłego wzrostu popytu na towary azjatyckie, spowodowały wzrost deficytu płatniczego
W celu zapobieżenia narastaniu deficytu VOC zmienił strategię handlową na terenie azjatyckim - obok dotychczasowego handlu z Europą Kompania weszła na wewnętrzny rynek azjatycki pośrednicząc pomiędzy różnymi krajami regionu - zastosowane posunięcie okazało się trafne i pozwoliło zasadniczo ograniczyć deficyt w kontaktach z Azjatami, a w XVIII w. stało się źródłem najwyższych dochodów Kompanii.
W ciągu dwóch wieków istnienia kompanii VOC wypłaciła dywidendy w wysokości 3600%, co oznacza, że kapitał zwrócił się inwestorom i ich prawnym następcom w stosunku 36-krotnym
Oficjalne bankructwo VOC ogłoszono w 1798 r.; Kompania pociągnęła za sobą inną wielką instytucję Holandii Bank Amsterdamski
C. Kompania Zachodnioindyjska (West-Indische Compagnie - WIC)
Kompania Zachodnioindyjska powstała w 1621 r. i była wzorowana na VOC:
kompanii przyznano monopol handlu i żeglugi z Ameryką i Afryką Zachodnią, upoważnienie do wypowiadania wojny i zawierania pokoju
WIC składała się z pięciu izb regionalnych: Amsterdam, Middelburg, Moza (Rotterdam, Delft i Dordrecht), tzw. okręg północny (sześć miast Zacodniej Fryzji), Groningen
na czele WIC stało „XIX Herren” (XIX Panów), wśród nich ośmiu z Amsterdamu
kapitał zakładowy wyniósł 6 459 800 guldenów, z czego 4/9 pochodziło z Amsterdamu
Podstawowym zadaniem WIC miało być niepokojenie hiszpańskich posiadłości i utrudnianie żeglugi hiszpańskiej; WIC miała zatem bardziej agresywny, militarny charakter niż handlowa VOC; zakładanie nowych kolonii i handel były celami stającymi na dalszym planie
Stosunkowo najlepiej radziła sobie Kompania z walką z żeglugą hiszpańską (np. w latach 1623 - 1626 zdobyła 550 nieprzyjacielskich statków wysyłając na morze 806 okrętów z 67 tys. ludzi załogi); flota WIC stała się podstawą dla tworzonej później floty wojennej Zjednoczonych Prowincji, a jej działania walnie przyczyniły się do korzystnego dla Holendrów pokoju westfalskiego.
Jedynym względnie udaną ekspedycją terytorialną WIC było zajęcie części Brazylii (1630) i próba ustanowienia tam kolonii holenderskiej (Nowej Holandii); kolonia holenderska przetrwała do połowy lat pięćdziesiątych, gdy portugalscy powstańcy zdobyli ostatni port pozostający w rękach wojsk WIC - Recife (1654)
W Ameryce Północnej WIC próbowała utworzyć kolonię „Nowe Niderlandy” wykupując w tym celu m.in. wyspę Manhattan i zakładając tam miasto Nowy Amsterdam; jednak w 1664 r. terytoria holenderskie zostały zdobyte przez Anglików, a Nowy Amsterdam przemianowano na Nowy Jork
Trwalszymi zdobyczami WIC na kontynencie amerykańskim było zdobycie kilku wysp antylskich z Curacao (gdzie zorganizowano bazę morską dla handlu niewolnikami i piractwa) oraz Gujany holenderskiej (Surinam), w której rozwinęła się gospodarka plantacyjna oparta na pracy niewolników przywożonych z Afryki
V. Struktura społeczna Zjednoczonych Prowincji w XVII w.
A. Regenci (patrycjat)
Regenci, czyli bogate mieszczaństwo, stanowili w Zjednoczonych Prowincjach najwyższą grupę społeczną
Większość przedstawicieli tej grupy wywodziła się z bogatego kupiectwa, jednak w drugiej połowie XVII w. regenci nie zajmowali się już z reguły kupiectwem inwestując swoje kapitały w papiery wartościowe (szczególnie w dochodowe pożyczki państwowe) oraz nieruchomości
Dochody uzupełniały pensje ze sprawowanych urzędów państwowych, które w wielu przypadkach stały się dziedziczne
W rękach regentów znajdowała się władza w Zjednoczonych Prowincjach jak również w obu Kompaniach; w praktyce, szczególnie w drugiej połowie XVII w., dostęp do najważniejszych stanowisk był zarezerwowany dla przedstawicieli tej grupy - w tym sensie można mówić o oligarchizacji systemu politycznego Republiki
B. „Mali ludzie” (kleine man, pospólstwo)
Pod nazwą „małych ludzi” kryli się wszyscy posiadający stałą pracę, a nie należący do patrycjatu: samodzielni rzemieślnicy, mniejsi kupcy, niżsi urzędnicy, wykwalifikowani robotnicy, duchowni protestanccy
Do tej grupy zaliczano również chłopów gospodarujących na własnym lub wydzierżawionym gruncie
Wśród „małych ludzi” znaleźli się również bogaci kupcy i wyżsi urzędnicy, którym nie udało się wejść do warstwy regentów - obowiązywała tu zasada wyznawana przez regentów, a blokująca awans „małych ludzi”: „Mały człowiek musi pozostać mały”
C. „Hołota” (grauw, plebs)
Najniżej na drabinie społecznej Zjednoczonych Prowincji znajdowała się tzw. hołota lub motłoch
Do tej grupy zaliczali się niewykwalifikowani robotnicy, wyrobnicy, bezrobotni, nędzarze itp.
Grupa ta wspólnie z „małymi ludźmi” w kryzysowych sytuacjach stawała się zapleczem politycznym książąt orańskich, dając im na krótszy lub dłuższy czas przewagę w rządach Republiki (takim długim okresem gdy dynastia orańska miała przewagę w Republice były lata 1620 - 1650)
D. Szlachta
Szlachta „występowała” przede wszystkim we wschodnich prowincjach Republiki, była to niezbyt liczna arystokracja ziemska
W przeciwieństwie do innych państw europejskich szlachta nie odgrywała istotnej roli politycznej ustępując zdecydowanie pola regentom
E. Charakterystyczne dla struktury społecznej Holandii w omawianym okresie jest stopniowe „zamykanie się” grupy nowej arystokracji - regentów, rządzącej Republiką; w XVI w. przejście do wyższych warstw społecznych było stosunkowo proste (w każdym razie w porównaniu do innych krajów europejskich), a granice między grupami społecznymi były nieostre, pod koniec XVII w. rządząca nowa arystokracja regentów jest już „zamknięta”, broniąc swoich pozycji przed najbardziej dynamicznymi przedstawicielami „małych ludzi”.
VI. Upadek znaczenia ekonomicznego i politycznego Holandii na początku XVIII w.
Na przełomie XVII i XVIII w. następuje powolny schyłek potęgi gospodarczej i politycznej Zjednoczonych Prowincji
Wśród wewnętrznych przyczyn osłabienia Holandii można wymienić odejście bogatego mieszczaństwa od działalności handlowej i przemysłowej na rzecz inwestycji w papiery wartościowe i nieruchomości; w drugiej połowie XVII w. regenci przekształcają się z wielkich kupców w rentierów, a poważna część ich kapitałów pozostaje „zamrożona” poza działalnością gospodarczą
Na zastój ma również wpływ oligarchizacja państwa, zamknięcie się grupy rządzącej i związany z tym szybki rozwój korupcji (np. sprzedaż urzędów); jednocześnie polityka prowadzona na przełomie XVII i XVIII w. przez regentów doprowadziła do znacznego osłabienia armii i floty Republiki, co uwidoczniło się podczas wojny o sukcesję hiszpańską
Potęga gospodarcza i zamożność państwa w XVII w. przyciągały licznych imigrantów przez całe stulecie, co powodowało wzrost liczby ludności, jednocześnie wycofywanie kapitałów z działalności gospodarczej bądź lokowanie ich w koloniach spowodowało kurczenie się rynku pracy w samych Niderlandach i powiększanie się liczby ludzi w najniższych grupach społecznych
Ze względu na wymienione wyżej czynniki nastąpiło głębokie rozwarstwienie społeczne - obok wąskiej grupy regentów posiadających zdecydowaną większość kapitałów rosła liczebnie warstwa ludzi ubogich, zasilana przez imigrantów i biedniejszych przedstawicieli „małych ludzi”
Duże znaczenie miało również pojawienie się konkurencji handlu angielskiego, który przez XVII w. jeszcze nie dorównywał niderlandzkiemu, jednak pod koniec stulecia - również dzięki Aktom Nawigacyjnym - stał się poważną konkurencją dla kupców holenderskich ograniczając już w drugiej połowie XVII w. rozmiary handlu Republiki
W drugiej połowie XVII w. następuje powolne usamodzielnienie handlu zagranicznego części państw europejskich, przede wszystkim Francji (w efekcie polityki merkantylistycznej), od pośrednictwa kupców holenderskich
Wolność przepływu kapitału spowodowała odpływ funduszy do inwestycji poza terenem Niderlandów, m.in. kapitały holenderskie będą w znacznym stopniu finansowały „rewolucję przemysłową” w Anglii, szczególnie wobec unii personalnej pomiędzy krajami po wstąpieniu na tron angielski Wilhelma III Orańskiego
Na osłabienie pozycji Republiki miały również wpływ liczne wojny prowadzone w drugiej połowie XVII i na początku XVIII w.; upadek Republiki i przejęcie przodownictwa przez Anglię uwidoczniła wojna o sukcesję hiszpańską na początku XVIII w.
VII. Kapitalizm handlowy Zjednoczonych Prowincji
Zjednoczone Prowincje Północnych Niderlandów w XVII w. są chyba najlepszym (i pierwszym na taką skalę) przykładem rozwoju gospodarki rynkowej w jej stadium zwanym kapitalizmem handlowym (rozwój gospodarczy oparty na gromadzeniu kapitału poprzez transakcje handlowe)
Szybki rozwój Niderlandów (najpierw Południowych, a następnie Północnych) jako centrum handlu rozpoczyna się jeszcze w późnym średniowieczu, by swój szczyt osiągnąć w XVI-XVII w.
Charakterystyczną cechą gospodarki niderlandzkiej była wolność w wymianie handlowej, na której opierał się tzw. handel rodzimy - pozwalający opanować wymianę na kontynencie europejskim i stanowiący podstawę potęgi gospodarczej kraju (odstępstwem od tej zasady był sposób organizacji handlu z koloniami)
Za sprawą handlu niderlandzkiego w XVI, a szczególnie w XVII w. powstaje ogólnoeuropejski rynek wymiany towarowej, którego symbolem będzie giełda w Amsterdamie
Konsekwencją opanowania wymiany handlowej w Europie było centralne miejsce Holandii jako ośrodka finansowego dla całego kontynentu (upraszczając można powiedzieć, że Amsterdam odgrywał podobną rolę w gospodarce ówczesnej Europy jak Nowy Jork w gospodarce światowej dzisiaj)
Innym skutkiem pierwszoplanowej roli Republiki w wymianie europejskiej jest rozwój rolnictwa (uprawy intensywne) oraz przemysłu manufakturowego (przede wszystkim we włókiennictwie)
Holandia nie przechodzi jednak do kolejnej fazy rozwoju gospodarczego - gospodarki przemysłowej - „rewolucja przemysłowa” będzie miała miejsce w Holandii dopiero w drugiej połowie XIX w., Północne Niderlandy ekonomicznie „zasypiają” na 150 lat
Dlaczego Niderlandy?:
Charakterystyczną cechą Niderlandów (przede wszystkim w początkowej fazie) jest stosunkowo egalitarne i „ruchliwe” społeczeństwo, w którym granice pomiędzy warstwami społecznymi były płynne
Słaba władza polityczna (od początku średniowiecza) dzięki czemu wyodrębniło się silne mieszczaństwo posiadające zdecydowanie większe wpływy polityczne niż w innych częściach Europy (może z wyjątkiem Północnych Włoch); dużo większymi swobodami cieszyli się również chłopi, którzy wcześniej niż w innych regionach uzyskali wolność osobistą i przeszli ze świadczeń rzeczowych na pieniężne
Ważną rolę odgrywała protestancka (kalwińska) mentalność - praca była obowiązkiem cenionym, a jej pomyślne wyniki, bogactwo, darem bożym, z którego można korzystać, ale nie można go nadużywać; Kalwin uznawał m.in. za godziwe pobieranie procentów i dokonywanie operacji giełdowych
Wysoka urbanizacja kraju, niespotykana w tym okresie w innych regionach Europy (znowu z wyjątkiem Północnych Włoch)
Brak własnych surowców i wcześnie pojawiający się deficyt żywności zmuszający do poszukiwania źródeł tych towarów poza granicami kraju
Dogodne położenie geograficzne na przecięciu szlaków handlowych
1