Międzynarodowe stosunki polityczne. Polityka zagraniczna a stosunki międzynarodowe.
6. Stosunki międzynarodowe. Stosunki międzynarodowe różnią się od stosunków wewnątrzpaństwowych tym, że: 1) brak w nich hierarchicznej władzy, ponieważ obowiązuje poliarchia; 2) przeważają tendencje odśrodkowe; 3) nie ma jednolitych norm i instytucji podejmowania decyzji oraz ich wdrażania; 4) występuje równoległość i równoczesność wielu działań i interakcji między aktorami międzynarodowymi; 5) dominuje w nich zasada krążenia informacji na równi z dezinformacją (J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2003, s. 30).
Państwo jest podstawowym i najważniejszym aktorem na arenie międzynarodowej. Prymat państwa wynika z tego, że jest ono najbardziej zorganizowanym, dynamicznym oraz wpływowym podmiotem stosunków międzynarodowych. Tym samym ma największy wpływ na ewolucję systemu międzynarodowego. Poza tym relacje między państwami stanowią główną oś stosunków międzynarodowych. Determinują one charakter, kierunki, zakres i klimat polityczny oraz określają ramy normatywne wszystkich pozostałych stosunków, na przykład gospodarczych, wojskowych, kulturalnych i naukowych. Jedną z najważniejszych sfer działalności państwa jest polityka zagraniczna, za pomocą, której państwo realizuje swoje cele oraz interesy na arenie międzynarodowej.
7. Polityka zagraniczna. Pojęcie „polityka zagraniczna” należy do podstawowych kategorii teorii stosunków międzynarodowych. W XVIII i XIX wieku politykę zagraniczną państwa utożsamiano przede wszystkim z działaniami dyplomatycznymi, które były w znacznej mierze uzależnione od poziomu kompetencji i umiejętności jej twórców oraz wykonawców. Była to w większym stopniu sztuka negocjacji i komunikowania się niż skomplikowany proces dostarczający wiedzy o potrzebach, interesach i celach państwa (T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie - systemy - uczestnicy, Wrocław 2000, s. 186).
Politykę zagraniczną można, więc zdefiniować jako zespół intencjonalnych działań aktorów państwowych w sferze zewnętrznej, zmierzających do realizacji ich elementarnych interesów i celów. Za politykę zagraniczną odpowiadają określone organy władzy państwowej, głównie wykonawczej i ustawodawczej.
Polski system konstytucyjny stanowi, że polityka zagraniczna RP jest kształtowana i realizowana przede wszystkim przez organy władzy wykonawczej: prezydenta RP i Radę Ministrów. Według Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku prezydent RP jest reprezentantem państwa w stosunkach zewnętrznych. Prezydent RP w zakresie polityki zagranicznej współdziała z prezesem Rady Ministrów i właściwym ministrem (art. 133). Rada Ministrów w dziedzinie polityki zagranicznej RP:
zapewnia bezpieczeństwo zewnętrzne państwa,
sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi,
zawiera umowy międzynarodowe, wymagające ratyfikacji oraz zatwierdza i wypowiada inne umowy międzynarodowe (art. 146).
Część kompetencji w realizacji polityki zagranicznej ma także sejm, który w imieniu RP decyduje o stanie wojny i o zawarciu pokoju. Sejm może podjąć uchwałę o stanie wojny jedynie w razie zbrojnej napaści na terytorium RP lub, gdy z umów międzynarodowych wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji. Jeżeli Sejm nie może się zebrać na posiedzenie o stanie wojny postanawia prezydent RP (art. 116). Sejm również ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe poprzez odpowiednią ustawę, jeżeli taka umowa dotyczy:
pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,
znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy (art. 89).
Polityki zagranicznej nie można jednak zredukować wyłącznie do aktywności organów władzy państwowej, ponieważ może być ona realizowana także przez instytucje o charakterze pozarządowym, np. organizacje społeczne, naukowe, religijne i kulturalne. Analiza polityki zagranicznej państwa nie jest również możliwa bez uwzględnienia jej korelacji z polityką wewnętrzną.
Każde państwo musi sformułować cele polityki zagranicznej. Do celów tych można zaliczyć:
zapewnienie bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych;
wzrost siły państwa i jego wpływu na arenie międzynarodowej;
wzrost pozycji międzynarodowej państwa
kształtowanie i optymalizacja reguł funkcjonowania środowiska międzynarodowego (w taki sposób, aby następowała realizacja trzech wymienionych poprzednio celów), (R. Zięba, Cele polityki zagranicznej państwa, w: Wstęp do teorii polityki zagranicznej państwa, Toruń 2004, s. 50-56).
Państwo realizuje cele polityki zagranicznej za pomocą zespołu zróżnicowanych środków: środki polityczno-dyplomatyczne, środki ekonomiczne, środki wojskowe, środki psychospołeczne i ideologiczne. Każdy z wymienionych z wymienionych środków może być stosowany wobec innych aktorów międzynarodowych zarówno w sposób pozytywny jak i negatywny.
Ważnym pojęciem związanym z polityką zagraniczną jest racja stanu. Jednym z pierwszych, który sprecyzował ten termin, był XVI wieczny włoski pisarz Giovanni Bolero. Charakteryzował on racje stanu w kontekście silnego państwa, na czele którego stoi władca katolicki. Obecnie mówiąc o racji stanu, mamy na myśli najważniejsze, egzystencjalne cele i interesy państwa. W skrajnych przypadkach racja stanu może usprawiedliwiać prowadzenie działań radykalnych. Czasami też służy jako pretekst do ograniczania praw i swobód obywatelskich.
Miejsce państwa i jego rola w stosunkach międzynarodowych jest uzależnione od wyznaczników polityki zagranicznej. W literaturze przedmiotu istnieje wiele klasyfikacji państw ze względu na ich status międzynarodowy:
Mocarstwa grające rolę światową, których potęga opiera się na 4 czynnikach: bogactwie naturalnym i materialnym, kontroli rozległej przestrzeni o wymiarach kontynentalnych, zasobach ludzkich oraz wysokim poziomie technologii.
Państwa odgrywające światową rolę, ale tylko w pewnym sektorze stosunków międzynarodowych.
Mocarstwa regionalne o złożonych i nietrwałych źródłach wpływu.
Państwa dążące tylko do zachowania swojej niezależności oraz integralności terytorialnej.
Niektórzy badacze używają terminu „supermocarstwo”, aby podkreślić dominującą pozycję państwa w wymiarze globalnym. Najczęściej termin ten był używany w okresie „zimnej wojny” w odniesieniu do roli ZSRR i USA. Obecnie kategorię supermocarstwa można przypisać wyłącznie USA.
Wydarzenia z początku pierwszej dekady XXI wieku wskazują na fakt, że polityka zagraniczna będzie w dalszym ciągu domeną aktorów państwowych, ale także aktorów pozapaństwowych takich jak: organizacje i instytucje międzynarodowe oraz korporacje transnarodowej.