H.G. - wykład 5, Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M


Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)

Wykład 5:

Nowa Europa szesnastego stulecia.

I. Renesans

  1. Włoski Renesans

    1. Sytuacja społeczno-polityczna późnośredniowiecznej Italii (XV w.) a „Odrodzenie”

      1. we Włoszech w odróżnieniu od innych krajów europejskich tego okresu (może z wyłączeniem późniejszych Niderlandów) panowały specyficzne stosunki społeczne,

      2. osłabieniu uległy podziały stanowe między szlachtą, mieszczaństwem a nawet częścią chłopstwa,

      3. w miejsce podziałów stanowych zaczęły odgrywać rolę różnice majątkowe, umożliwiało to przenikanie wybitniejszych jednostek do górnych kręgów społecznych,

      4. wysoki poziom materialny życia, szczególnie w wielkich miastach północnych Włoch, umożliwiał wielu ludziom zajmowanie się zawodowo lub amatorsko sprawami kultury i nauki,

      5. Sytuacja polityczna późnośredniowiecznych Włoch sprzyjała rozwojowi instytucji mecenatu - liczni władcy niewielkich, ale bogatych państewek byli zainteresowani w uświetnieniu swego rodu, tym bardziej, że wiele z dynastii miało krótką historię, a zdarzały się rodziny nie posiadające szlacheckich korzeni (o sytuacji politycznej Włoch w tym czasie zob. również wyk. 3)

    2. Renesans antyku w Italii XIV-XV w.

      1. W średniowieczu wykorzystywano dzieła starożytnych w znacznej mierze dzięki pośrednictwu arabskiemu, był to jednak dorobek bardzo poważnie ograniczony; przede wszystkim wykorzystywano Arystotelesa jako twórcę zasad logicznego myślenia,

      2. początki nowej kultury można zauważyć w Toskanii XIII w., a ściślej we Florencji w twórczości poetyckiej Dantego i malarstwie Giotta, łączącego formalne naśladownictwo sztuki antycznej z podporządkowaniem go średniowiecznej treści,

      3. Właściwy renesans antyku we Włoszech zaczyna się w XIV w., kiedy to w dziełach antycznych niemal ze wszystkich dziedzin (od filozofii i literatury po medycynę i przyrodoznawstwo) zaczyna się widzieć wzorzec twórczości; w XIV w. rozpoczęły się poszukiwania nieznanych rękopisów starożytnych, w tym czasie Francesco Petrarca pisał swój poemat o Scypionie - Africa oraz przepisywał listy Cycerona,

      4. Poważny wpływ na wzrost znajomości literatury starożytnej miały coraz bardziej ożywione kontakty z Bizancjum przez całą pierwszą połowę XV stulecia; gdy w 1453 r. upadł Konstantynopol wielu uczonych greckich przeniosło się do Włoch przywożąc ze sobą bogate księgozbiory antycznych dzieł greckich; przy wykorzystaniu tych księgozbiorów zaczęły powstawać na terenie Włoch pierwsze wielkie biblioteki,

      5. Włochy w XV w. wkraczały w epokę nowożytną, odrzucając w całości średniowiecze jako okres barbarzyństwa i ciemnoty, odrzucając nie tylko co złe z tych czasów, ale wszystko co się z nimi wiązało. W tym postępowaniu przedstawiciele XV-wiecznego „odrodzenia”, różnili się od prekursorów z poprzedniego stulecia (Petrarka, Boccacio), którym umiłowanie dla starożytności nie przeszkadzało w tworzeniu fundamentów kultury włoskiej.

    3. Bardzo poważny wpływ na renesans antyku (i nie tylko) miało wynalezienie druku przez Gutenberga (1455); nowy wynalazek bardzo szybko rozprzestrzenił się po całej Europie i odegrał pierwszorzędną rolę w upowszechnianiu nowych idei, również odkrytego na nowo dorobku pisarzy antycznych.

  2. Humanizm

    1. Humanizm pojawił się pod koniec XV w. jako efekt omawianego wyżej renesansu zainteresowania kulturą antyczną i był najwyraźniejszym świadectwem początku nowej epoki w Europie XVI w.

    2. Humanizm - to zainteresowanie człowiekiem, życiem, otaczającym światem, doczesnością; humanizm nie był doktryną społeczną, interesującą się całością społeczeństwa i jego problemami, ośrodkiem zainteresowania humanizmu był człowiek jako jednostka,

    3. Humanizm czerpał w znacznym stopniu z myśli starożytnej, nie odrzucał jednak tradycji i pojęć chrześcijańskich, większość przedstawicieli humanizmu starała się godzić pojęcia starożytnych z wiedzą chrześcijańską

    4. Rozpowszechnienie się humanizmu we Włoszech było w znacznym stopniu zasługą możnych mecenasów, pod opieką których organizowano zgromadzenia humanistów tzw. akademie (humanizm włoski rozwijał się w zasadzie w oddzieleniu od tamtejszych uniwersytetów, które pozostały wierne tradycji średniowiecznej); akademie były zgromadzeniami uczonych, poświęcających się studiom i dyskusjom.

    5. Akademie pozostałyby wyizolowanymi ośrodkami, gdyby nie wynalazek druku, dzięki któremu rozpropagowano dzieła autorów antycznych i prace humanistów włoskich.

    6. Humanizm poza Italią przybrał nieco inny charakter, na północy Europy inaczej niż we Włoszech humanizm był mocniej związany z tamtejszymi uniwersytetami; inną różnicą był silniejszy związek z ruchami reformacyjnymi w Kościele.

    7. Najwybitniejszym przedstawicielem humanizmu zaalpejskiego był Erazm z Rotterdamu działający od 1514 r. w Bazylei; Erazm swą postawę humanisty i miłośnika antyku łączył z postawą człowieka wierzącego, chrześcijanina, był jednym z tych myślicieli XVI w., którzy bardzo silnie zaangażowali się w reformę katolicyzmu, jednak w odróżnieniu od Marcina Lutra bez wychodzenia z Kościoła.

    8. Humanizm i Renesans złożyły się na powstanie umysłowości nowożytnej, bliższej naszemu obecnemu sposobowi patrzenia na świat. W pierwszym etapie zjawiska te miały ograniczony zakres, jednak wynalazek druku i zwiększający się (powoli) odsetek osób umiejących czytać spowodowały stopniowe upowszechnianie się nowego spojrzenia na świat. Dwa ostatnie czynniki (druk i wyższy odsetek osób umiejących czytać) stały się również dobrą podstawą dla rozwoju ruchów reformacyjnych w Kościele, które jednak nie zawsze odwoływały się do związków z humanizmem i odrodzeniem, choć bez nich reformacja prawdopodobnie nie miała by miejsca.

II. Reformacja

  1. Kryzys Kościoła na początku XVI w.

  1. Jednym z istotnych czynników, które wpłynęły na pojawienie się ruchów reformacyjnych był kryzys Kościoła przejawiający się w zeświecczeniu duchowieństwa, a przede wszystkim papiestwa.

  2. Papieże końca XV i początku XVI w. dbali przede wszystkim o umocnienie własnego państwa we Włoszech i o zwiększenie dochodów czerpanych z niemal całej Europy, a potrzebnych na wyposażenie coraz wspanialszego dworu.

  3. Jednym z najbardziej potępianych nadużyć papiestwa był fiskalizm przejawiający się w uzyskiwaniu olbrzymich dochodów pod postacią pogłównego, opłat przy zatwierdzaniu na stanowiska, przy zatwierdzaniu dyspens i rozstrzyganiu sporów przed sądami duchownymi; najbardziej bulwersującym procederem tego okresu był handel odpustami: za odpowiednią opłatą można było uzyskać odpuszczenie kary na tamtym świecie.

  4. Podobnie do papieży zachowywali się dostojnicy duchowni w poszczególnych krajach - mianowani z reguły przez władzę świecką w myśl interesów politycznych, społecznych bądź fiskalnych zachowywali się jak politycy zaniedbując swoje powinności religijne, z reguły kumulowali wiele stanowisk pomnażając w ten sposób swoje wpływy polityczne i zasoby materialne.

  5. Niższy kler nie miał w tej sytuacji ani kierownictwa ani dobrych wzorów do naśladowania; wyjątkowo źle przedstawiał się poziom moralny w zakonach, wielu mnichom zarzucano awanturniczość i rozwiązłość obyczajów.

  6. Próby reform w Kościele wychodziły z dwóch kierunków:

      1. pierwszy wychodził z środowisk kaznodziejskich, które domagały się ukrócenia nadużyć i reformy organizacji i dyscypliny w Kościele, próby przeprowadzenia reform na większą skalę prowadzone przez ludzi związanych z tym kierunkiem nie powiodły się (np. Thomas Wolsey w Anglii).

      2. Drugim źródłem dążenia do reformy Kościoła był rozwój humanizmu - część ówczesnych myślicieli zwracała uwagę na konieczność moralnej odnowy Kościoła, zgodnej z przekazami Pisma Świętego; wychodząc z takiego założenia atakowali nadużycia obecne w Kościele (np. Erazm z Rotterdamu)

  1. Postulat reformy Kościoła nie zyskał jednak poparcia papieży obawiających się zwołania soboru podczas którego mogłoby dojść do próby obalenia aktualnie panującej głowy Kościoła bądź zakwestionowania wyższości papieży nad soborem.

  1. Wystąpienie Lutra i powstanie luteranizmu

  1. Marcin Luter (1483-1546) był augustianinem, wykładowcą i doktorem teologii na Uniwersytecie w Wittenberdze, był raczej myślicielem religijnym niż działaczem społecznym.

  2. Chronologia wydarzeń:

    1. 31 października 1517 r. Luter przybił na drzwiach katedry w Wittenberdze 95 tez, skierowanych przeciw odpustom,

    2. w styczniu 1519 r. Luter podczas publicznej dyskusji w Lipsku podczas której bronił swoich tez został oskarżony o herezję,

    3. 15 czerwca 1520 r. papież wydał bullę, w której polecał Lutrowi ukorzenie się i odwołanie błędów w ciągu dwóch miesięcy,

    4. 10 grudnia 1520 r. Luter publicznie spalił bullę papieską, na co odpowiedzią była ekskomunika (ze względu na rosnącą popularność Lutra trudna do wykonania)

    5. w kwietniu 1521 r. cesarz Karol V zaprosił Lutra na sejm w Wormacji zapewniając nietykalność; wystąpienie Lutra nie rozwiązało narastającego sporu, a jedynie przysporzyło nowych popleczników augustianinowi z Wittenbergi, nie powstrzymały tego procesu ani potępiający edykt cesarski (26 maja 1521 r.) ani nowa bulla papieska (29 kwietnia 1521 r.).

    6. wobec zagrożenia prześladowaniami zwolennicy Lutra ukryli go na zamku w Wartburgu należącym do sprzyjającego reformatorowi elektora saskiego Fryderyka Mądrego; Luter przebywał w Wartburgu do 1 marca 1522 r. rozpoczynając w tym czasie tłumaczenie Biblii na niemiecki,

    7. edykt cesarski nie został wyegzekwowany a następny sejm Rzeszy w Norymberdze (1523) nie rozstrzygnął sporów religijnych,

    8. w latach dwudziestych i trzydziestych uformowały się w Niemczech już wyraźne stronnictwa o charakterze polityczno-religijnym: katolickie i protestanckie

    9. w 1526 r. na sejmie w Spirze uznano prawo książąt do regulowania spraw religijnych we własnych księstwach według własnego uznania;

    10. w 1529 r. na kolejnym sejmie zakazano propagandy luterańskiej w krajach katolickich i zagwarantowano istnienie katolicyzmu w krajach luterańskich - decyzja ta spotkała się z protestem przedstawicieli krajów luterańskich (stąd nazwa protestanci),

    11. w następnych latach nie doszło do porozumienia pomiędzy obozem katolickim i protestanckim, co spowodowało wybuch licznych konfliktów pomiędzy protestantami a katolikami trwających przez następne dziesięciolecia, konflikty te nie dały zdecydowanego zwycięstwa żadnej ze stron, co utrwaliło zasadę - czyja władza tego religia.

  3. Doktryna i organizacja luteranizmu

    1. według Lutra tylko wiara czyni człowieka sprawiedliwym i godnym zbawienia,

    2. uzasadnione są jedynie te sakramenty, które ustanowił Chrystus, tzn. Chrzest i sakrament ołtarza (Luter nie przyjął jednak katolickiego rozumienia tych sakramentów, lecz uznał je raczej za symbole religijne),

    3. przyjmując prawo wolnego wyboru w zakresie wiary, uznawał przymus i konieczność w zakresie życia zewnętrznego; Luter ograniczając swe wywody o wolności do życia wewnętrznego człowieka, pozostał wierny zasadzie uznawania autorytetu i władzy świeckiej,

    4. Luter sformułował swą ideologię w katechizmie napisanym w 1526 r.

    5. jednak doktryna luteranizmu została w znacznej mierze opracowana przez współpracownika Lutra Filipa Melanchtona, który potrafił w przystępny sposób przekazać ją zwolennikom nowego wyznania („wyznanie [konfesja] augsburska” z 1530 r.),

    6. O sukcesie luteranizmu zadecydowała nie tylko atrakcyjność jego doktryny, ale również, a może przede wszystkim sposób organizacji:

      • Kościół wymagał jakiejś organizacji łączącej, ośrodków obrony i przymusu, tymi dysponentami siły miały być władze świeckie, którym w sprawach wewnętrznych, a więc z wyłączeniem kwestii zbawienia, wiary itp., miał być podporządkowany Kościół

      • w ten sposób powstał kościół państwowy uzależniony w swym materialnym rozwoju od władzy świeckiej

      • przyjęcie luteranizmu w danym państwie łączyło się nie tylko ze zwierzchnictwem nad nowym kościołem, ale oddawało w ręce miejscowego władcy majątek biskupstw, klasztorów i innych instytucji kościelnych

      • powyższe czynniki były bardzo silnymi przesłankami skłaniającymi książąt niemieckich do przyjęcia nowego wyznania

  • Luteranizm, choć był przede wszystkim silny w krajach niemieckich, rozprzestrzeniać się na inne kraje europejskie; w XVI w. w nieco zmodyfikowanych formach został przyjęty jako religia państwowa w krajach skandynawskich; w pozostałych krajach, przede wszystkim w Europie Środkowej istniały silne gminy luterańskie wśród niemieckiej ludności zamieszkującej tamtejsze miasta, jednak nowe wyzwanie nigdy nie zdobyło w tych krajach pozycji dominującej; w pozostałych krajach europejskich luteranizm miał zdecydowanie słabsze wpływy.

    1. Kalwin i kościół kalwiński

    1. Obok luteranizmu w pierwszej połowie XVI w. pojawiło się wiele innych wyznań protestanckich, najważniejszym spośród nich (czy też najbardziej wpływowym) okazał się kalwinizm.

    2. Kalwin (1509-1564) wyłożył swą doktrynę w wydanych w 1539 r. Institutiones oraz w Katechizmie z 1542 r.

    3. Podstawą doktryny Kalwina była Biblia, której lekturę zalecał, ale swobodnej, indywidualistycznej, racjonalistycznej interpretacji nie dopuszczał, odcinając się w ten sposób od humanizmu.

    4. Z Biblii czerpał wniosek na temat wiary, moralności i polityki; punktem wyjścia doktryny Kalwina była wiara, ale rozumiana nie jako subiektywny wysiłek, ale jako dar boski; z takiego pojmowania znaczenia i źródła wiary wynikała jego nauka o predestynacji jako formie opatrzności boskiej.

    5. Człowiek według Kalwina, będąc skłonny do grzechu, winien mieć nad sobą prawa wywiedzione z Biblii, których musi przestrzegać; moralność kalwińska wymagała od ludzi przede wszystkim trzech cech - wstrzemięźliwości, sprawiedliwości i pobożności.

    6. Praca była obowiązkiem cenionym, a jej pomyślne wyniki, bogactwo, darem bożym, z którego można korzystać, ale nie można go nadużywać (z powyższych względów w kalwinizmie uważano za godziwe pobieranie procentów i przeprowadzanie operacji giełdowych); niektórzy badacze uważają, że kalwińskie zasady i moralność życia przyczyniły się do powstania kapitalizmu w gospodarce Europy Zachodniej w XVI i XVII w.

    7. Na czele kościoła kalwińskiego stali ministrowie, których obowiązkiem było kaznodziejstwo, udzielanie sakramentów (chrzest, komunia) i nadzór nad moralnością; nadzór ten wykonywało ciało kolegialne zwane konsystorzem.

    8. Ministrowie początkowo pochodzili z wyboru, jednak żeby uniknąć anarchii wprowadzono zasadę kooptacji.

    9. Gdy kościoły kalwińskie uległy pomnożeniu, wiązały je we wspólną organizację zjazdy regionalne ministrów oraz synody krajowe.

    10. Władza świecka była zobowiązana do ochrony Kościoła i moralności, z karaniem odstępców i heretyków włacznie; władza świecka podlegała jednak we wszystkich sprawach dotyczących szeroko pojętej moralności i wiary decyzji i wyrokom konsystorza (zasady te wprowadzono w Genewie, czego dowodem były stosy, na których ginęli heretycy w stosunku do doktryny Kalwina).

    1. Kontrreformacja

    1. U podłoża kontrreformacji (określanej też jako reforma w kościele) leżały dwie tendencje - pierwsza wyrażała dążenie do reformy kościoła i likwidacji nadużyć, druga miała na celu obronę stanu posiadania ideologicznego i materialnego.

    2. Pierwsze zmiany dokonały się za pontyfikatu Pawła III (1534-1549) i początkowo były zgodne z postulatami reformatorów; w ramach tych zmian wprowadzono reformy administracji rzymskiej, usuwając m.in. 80 biskupów tytularnych przebywających w Rzymie na synekurach.

    3. Pod koniec pontyfikatu Pawła III oraz za Pawła IV (1555-1559) zaczęły dominować tendencje konserwatywne obrony Kościoła przed nowymi ideami rozprzestrzeniającymi się wraz z reformacją; przejawem tej polityki było odnowienie inkwizycji rzymskiej (1542) oraz popieranie organizującego się zakonu jezuitów.

    4. Kolejny przełom dokonał się za Piusa IV (1559-1565), który ostatecznie przeprowadził reformę kurii rzymskiej i wznowił przerwane za poprzednika obrady soboru trydenckiego wprowadzającego reformy w Kościele.

    5. Odnowiona w 1542 r. inkwizycja rzymska miała na celu walkę z heretyckimi publikacjami (m.in. w 1559 roku opracowała pierwszy wykaz ksiąg zakazanych), a później również z ludźmi głoszącymi poglądy niezgodne z doktryną Kościoła, swym zakresem inkwizycja objęła wszystkich nawet biskupów, mogła działać na terenie wszystkich krajów, chyba że jego władze ograniczyły jej prawo do ingerencji (w ten sposób postąpiły władze Wenecji); na czele inkwizycji stało Święte Oficium złożone z 6 kardynałów, któremu podlegał trybunał złożony z dominikanów.

    6. Jezuici (założeni przez Francisco Loyolę w 1534 r.) mieli za zadanie obronę autorytetu papieskiego, odzyskanie strat poniesionych na rzecz heretyków, misje wśród pogan i niewiernych oraz obrona interesów rzymskich w krajach katolickich; zakon miał się skład wyłącznie z elity intelektualnej, był ściśle zhierarchizowany (stosowano tu zasady ścisłego posluszeństwa na wzór wojskowy), a jego zwierzchnicy podlegali wprost papieżowi; działalność jezuitów koncentrowała się w najistotniejszych punktach ówczesnego społeczeństwa - zakonnicy bardzo często spełniali funkcję spowiedników królewskich, zakon zorganizował sieć szkół wprowadzając nowy program lepiej dopasowany do nowych czasów (m.in. klasyczną łacinę).

    7. Sobór trydencki (1545-1563) doprowadził do dwóch ważkich zmian: podkreślił i wzmocnił bardzo poważnie autorytet i władzę papieską, jednocześnie zaś sprecyzował i określił tradycyjne już dogmaty i liturgię katolicką, co ostatecznie zamknęło możliwość porozumienia z protestantami; powstał katechizm rzymski, formułujący niezmienne zasady wiary na użytek ludu; w wyniku podjętych uchwał wyeliminowano nadużycia, m.in. zasadę kumulacji stanowisk.

    III. Powstanie państwa scentralizowanego

    1. Centralizacja władzy i scalenie państwa

    1. Jeszcze w XIV-XV stuleciu w wielu krajach rozpoczął się proces zjednoczenia terytorium państwowego (zob. wyk. 3), proces ten trwał zazwyczaj jeszcze w XVI w. (a w Niemczech i Włoszech przeciągnął się aż do XIX w.)

    2. Proces jednoczenia ziem wiązał się ze zlikwidowaniem bądź bardzo dużym osłabieniem wielkich feudałów, tak by nie mieli możliwości sięgną po niezależną władzę (zob. sytuacja we Francji w drugiej połowie XV w., we Francji proces ten będzie dalej przebiegał aż do XVII w. i ostatecznego wyłonienia się systemu absolutystycznego):

      1. monarchowie starali się ograniczyć dochody starej arystokracji, pozbawić ją majątków,

      2. władcy starali się zastąpić lokalną administrację uzależnioną od miejscowych feudałów administracją królewską,

      3. królowie zabraniali również utrzymywania prywatnego wojska i twierdz,

      4. prowadzenie takiej polityki wymagało jednak poparcia ze strony niższych warstw społecznych, przede wszystkim drobnego rycerstwa i mieszczaństwa,

      5. niezbędne dla przeprowadzenia tych zmian były również - zreorganizowany skarb i nowe wojsko królewskie.

      6. Proszę zwrócić uwagę, że większość z nowych rozwiązań wprowadzanych przez monarchów w XV, a przede wszystkim XVI w. była już praktykowana z większym lub mniejszym sukcesem w Anglii - proszę porównać wyżej wymienione postulaty (ale również niektóre rozwiązania omawiane poniżej) z zasadami systemu lennego wprowadzonego przez Wilhelma po zdobyciu tronu w 1066 r., jeszcze większe podobieństwa można znaleźć z polityką prowadzoną przez Henryka II Plantageneta pod koniec XII w.

    3. Ideologiczne podstawy wzmocnienia władzy królewskiej

      1. podstawą dla umocnienia pozycji monarchy było prawo rzymskie, które wprowadzało pojęcie władcy jako jednostki stającej ponad prawem i będącej źródłem prawa

      2. ważny wkład w określenie pozycji władcy wniósł Niccolo Machiavelli, który starał się określić postać i działalność władcy nie od strony interesu poddanych, moralności czy nakazów religijnych, lecz z punktu widzenia skuteczności działania w imię racji stanu.

      3. reformacja i kontrreformacja dorzucały nowe elementy do rozumienia zakresu praw i obowiązków królewskich; dawny obowiązek opieki nad Kościołem, przy jednoczesnym ideologicznym podporządkowaniu władzy świeckiej kościelnej jako nadrzędnej, uległ zasadniczej zmianie - władcy protestanccy stawali się zwierzchnikami Kościołów na terenie swych państw, również w krajach katolickich monarchowie w znacznym stopniu podporządkowali sobie lokalne Kościoły.

      4. ostatecznie teoretyczne sformułowanie idei nowego państwa dał Jean Bodin (1530-1596); w propozycji Bodina została rozwinięta idea suwerenności zewnętrznej i zewnętrznej państwa, autor przedstawił również koncepcję monarchii absolutnej jako najlepszej formy rządów - król stoi tutaj ponad prawem, a ograniczają go tylko prawa boskie i niektóre uprawnienia poddanych (przede wszystkim prawo własności).

    1. Polityka gospodarcza i finanse publiczne w epoce nowożytnej

    1. Narodziny polityki gospodarczej państwa: merkantylizm

      1. W XVI w. władcy uświadomili sobie związek pomiędzy zamożnością społeczeństwa i poziomem rozwoju gospodarczego a zdolnością podatkową i kredytową kraju; na tym tle wyrobiły się wówczas zasady polityki gospodarczej, określone później merkantylizmem.

      2. Bogactwo kraju wyobrażano sobie wówczas w postaci wielkiej ilości kruszców szlachetnych, których też jak najwięcej w swym kraju starali się władcy zatrzymać (tzw. bulionizm).

      3. Ze względu na to, iż większość państw nie posiadała wystarczająco dużych własnych złóż kruszców władcy starali się uzyskać dodatnie saldo w wymianie handlowej, tak aby nadwyżka w postaci kruszców pozostała w kraju - w tym celu prowadzono politykę protekcjonistyczną wobec własnej gospodarki:

          • wysokie cła na towary przywożone do kraju

          • podwyższane opłaty portowe i inne opłaty dla obcych kupców

          • likwidacja uprzywilejowanych placówek obcych kupców

          • popieranie własnych kupców zapewniając uprawnienia monopolistyczne we własnym kraju

          • popieranie krajowej produkcji krajowej kosztem importu

          • wspieranie imigracji zagranicznych specjalistów

          • popieranie wypraw odkrywczych, wynalazczości i inwestycji wprowadzających nowe techniki

  • Zasady merkantylizmu obowiązywały w polityce gospodarczej większości krajów europejskich od XVI do XVIII w.

  • Dochody i wydatki państwowe

    1. Podstawą skarbowości średniowiecznej stanowiła zasada, że funkcje państwa są wypełniane przez określonych ludzi na podstawie posiadanego przez nich, czy tylko użytkowanego, majątku ziemskiego; podatki bezpośrednie były w tym okresie czymś nadzwyczajnym, a ich nałożenie wiązało się każdorazowo z koniecznością akceptacji przez obciążaną ludność (m.in. w ten sposób wyłoniły się zgromadzenia stanowe); łatwiej było nakładać podatki pośrednie, które zależały wyłącznie od woli władcy (cła, myta, podatki od konsumpcji określonych towarów)

    2. Stworzenie i utrzymanie silnej władzy królewskiej (XV-XVI w.) wymagało uzyskania od poddanych jak największych wpływów pieniężnych - najlepiej z podatków bezpośrednich (pogłówne) nakładanych z pominięciem zgromadzeń stanowych (najwcześniej taki podatek udało się uzyskać w XIV w. królom Francji)

    3. Podatki pośrednie i bezpośrednie nie wystarczały z reguły na utrzymanie nowego typu państwa - uzupełnieniem były dochody z dóbr królewskich (które często trzeba było rewindykować) oraz konfiskaty dóbr kościelnych (z reguły w państwach protestanckich, ale nie tylko)

    4. Władcy, aby zapewnić sobie wzrost dochodów sprzedawali również przywileje handlowe, przemysłowe, stanowe.

    5. Powstanie państwa scentralizowanego łączyło się z powstaniem szeregu potrzeb wydatkowych monarchy:

  • Początki systemu bankowego i finansowanie długu publicznego kredytem

      1. Rozwój handlu międzynarodowego spowodował powstanie pierwszych wielkich domów bankiersko-handlowych, udzielających kredytów na międzynarodowe transakcje handlowe; ich działalność opierała się nie tylko na operacjach finansowych, ale również na samodzielnie prowadzonych transakcjach handlowych i inwestycyjnych; pierwsze tego typu instytucje powstawały w północnych Włoszech, następnie w południowych Niemczech i Niderlandach; do największych należała firma rodziny Fuggerów z Augsburga

      2. Obok domów bankiersko-handlowych do wykształcenia się późniejszych banków prowadziła działalność jubilerów i kantorów wymiany; osoby posiadające większe zasoby gotówki chętnie deponowały swe kwoty na procent u jubilerów w zamian za kwity depozytowe (w Anglii banker's note), które można było w każdej chwili wymieniać na pieniądze; u jubilerów-bankierów można było również wymieniać weksle na pieniądze.

      3. Obie formy usług finansowych spowodowały rozwój kredytu w XVI i XVII w. (choć w tym czasie rzadko był on przeznaczany na inwestycje produkcyjne i służył głównie finansowaniu przedsięwzięć handlowych) - rozwój rynku kredytowego przyczynił się do wzrostu transakcji spekulacyjnych np. na giełdzie amsterdamskiej - tzw. „handel powietrzem” (pierwsze transakcje terminowe zob. wykład 6), spekulacji akcjami VAC czy cebulkami tulipanów w czasie „gorączki tulipanowej”

      4. Rozwój instytucji kredytowych miał również bardzo istotne znaczenie dla finansowania potrzeb gotówkowych władców; niewystarczające dochody uzupełniali oni kredytem w największych firmach bankierskich, np. w 1519 r. Karol V sfinansował swoją elekcję cesarską kredytem zaciągniętym u Fuggerów i w kilku innych domach bankowych, podobnie postępowała większość ówczesnych władców europejskich;

      5. Skłonność monarchów do zaciągania kredytów prowadziła niejednokrotnie do bankructwa - najsłynniejszym takim przypadkiem była ogłoszona w 1577 r. upadłość króla Hiszpanii Filipa II, która bardzo silnie odbiła się na kondycji firmy bankowej Fuggerów; ogłoszenie bankructwa było pociągnięciem umożliwiającym pozbycie się ciążących na państwie (monarsze) długów

    1. Armia

        1. Od XV w. następowały bardzo głębokie zmiany zarówno w organizacji armii jak i w jej uzbrojeniu, jednak przyśpieszenie tych zmian nastąpiło na przełomie XV i XVI stulecia

        2. Armia średniowieczna opierała się na oddziałach jazdy, w której główną rolę odgrywali ciężkozbrojni rycerze, były to oddziały rycerstwa lennego pod dowództwem swych seniorów; piechota nie odgrywała większej roli z wyjątkiem wojsk szwajcarskich (pikinierzy) i angielskich (łucznicy).

        3. Inaczej przedstawiały się armie XVI w. - wprowadzono dużą liczbę broni palnej (ręcznej i artylerii), zaczęły przeważać wojska zaciężne lub najemne, decydującą rolę w walkach zaczęła odgrywać piechota.

        4. Bardzo duże znaczenie miało wprowadzenie do powszechnego użytku lekkiej broni palnej (najpierw arkebuzów, następnie muszkietów, pistoletów) udoskonalanej przez całe stulecie. Przemiany techniczne dotyczyły również artylerii, do której wprowadzono nowocześniejsze działa umieszczane na lawetach

        5. W organizacji armii, w której zdecydowanie dominowała piechota, preferowano dwa typy płatnego wojska (od tego okresu w armii zaczynają dominować zawodowi żołnierze) - najemne lub zaciężne:

      1. wojska najemne (najczęściej używane we Włoszech): organizowano te oddziały zawierając umowę z kimś w rodzaju przedsiębiorcy wojskowego, który za określoną kwotę zobowiązywał się wystawić na własny rachunek określonej wielkości oddział żołnierzy i walczyć przez czas określony w umowie; armia taka była jednak niebezpieczna, ponieważ jedyny związek jaki miała z zamawiającym to chęć osiągnięcia maksimum zysku przy minimum strat - stąd była mało efektywna w walce, a zwykle niezwykle skuteczna w rabunkach.

      2. Znacznie bardziej rozpowszechniony w Europie i sprawniejszy był system powoływania oddziałów zaciężnych, polegał on również na umowie z dowódcą przyszłego oddziału, w której jednak dowódca przyszłego wojska uzależniał się od króla i zostawał upełnomocniony w jego imieniu do zaciągania określonej liczby żołnierzy, na ustalonych z góry warunkach; oddział taki był wojskiem królewskim, a wszyscy żołnierze otrzymywali z góry ustalony żołd od króla.

    1. Administracja

    1. Zjednoczenie państwa i umocnienie władzy centralnej wymagało zorganizowania nowej administracji zależnej od króla, nowego sądownictwa, podporządkowanego królowi jako najwyższemu sędziemu, trzeba było ujednolicić system prawny.

    2. Z dawnego otoczenia królewskiego, w którym funkcje dworskie mieszały się z państwowymi, w państwach tego okresu wyodrębniły się stanowiska odpowiadające późniejszym ministeriom.

    3. Spośród tych stanowisk rosnąca rola przypadła sekretarzom królewskim, którzy jako podporządkowani królowi a nie wywodzący się z rodowej arystokracji, łączyli w swej osobie wysokie kwalifikacje z bliską współpracą z monarchą; oni też stopniowo przejmowali poszczególne funkcje administracji centralnej - sta wywodzą się dzisiejsze stanowiska sekretarzy i podsekretarzy stanu.

    4. Dawna rada królewska złożona z przedstawicieli arystokracji traciła z reguły swoje doradcze znaczenie i przejmowała często funkcje sądowe; faktycznym ciałem doradczym stawały się rady prywatne złożone z najbliższych współpracowników monarchy (Francja, Anglia)

    5. Administrację lokalną nie zawsze można było zbudować z pominięciem dotychczasowych uprawnień miejscowych feudałów, samorządów miejskich czy władz ziemskich; władcy starali się więc obok nich budować własną administrację.

    6. Główny jednak sposób odsunięcia od wpływów przedstawicieli możnych stanowiło bardzo rzadkie zwoływanie przedstawicielstw stanowych i ograniczenie ich funkcji (wyjątkiem były tu Anglia i Polska, gdzie parlament i sejm zachowały a z czasem nawet wzmocniły swoje znaczenie).

    IV. Przemiany gospodarcze XVI w.

    1. Ludność

      1. Wiek XVI był dla większości krajów europejskich okresem silnego przyrostu ludności; przeciętny przyrost ludności w tym okresie wynosił zapewne 8-10 promili.

      2. W połowie XVI w. ludność Europy wynosiła 80-90 milionów, co daje około 8-9 osób na kilometr kwadratowy; gęściej były zamieszkałe zachodnie rzadziej wschodnie i północne regiony Europy.

      3. Do najgęściej zaludnionych regionów Europy należały północne i środkowe Włochy oraz Niderlandy (ok. 50 osób na kilometr kwadratowy), był to efekt wysokiej urbanizacji oraz wysokiego poziomu zagospodarowania tych stosunkowo niewielkich regionów.

      4. Olbrzymie połacie terenów w Europie Wschodniej i Północnej nie zamieszkiwało więcej niż 5 osób na kilometr kwadratowy.

      5. Najwięcej ludności w XVI w. mieszkało we Francji (15-18 milionów, 34 osób na kilometr kwadratowy) oraz w rozbitych politycznie Niemczech (15-16 milionów, 30 osób na kilometr kwadratowy); Włochy miały 8-9 milionów, Hiszpania 7 milionów, Anglia 3-3,5 miliona, Rzeczpospolita Obojga Narodów 6-7 milionów, Rosja około 10 milionów, a niewielkie Niderlandy - 3 miliony.

      6. Wiek XVI był okresem szybkiej urbanizacji w Europie; w Niderlandach na początku XVI w. mieszkała w miastach 1/3 ludności a pod koniec tego stulecia blisko połowa; do miast liczących 100 tys. i więcej można zaliczyć - Antwerpię, Amsterdam, Lizbonę, Londyn, Moskwę, Neapol, Paryż, Sewillę, Wenecję; znacznie więcej było miast kilkudziesięciotysięcznych, jednak dominowały w ówczesnej Europie miasta niewielkie kilku-kilkunastotysięczne.

    2. Rolnictwo: dualizm agrarny w Europie

      1. Dualizm agrarny oznacza dwutorowy rozwój rolnictwa europejskiego odmienny na Zachodzie i Wschodzie Europy; początki tego podziału można zauważyć od połowy XV w.; granica dwóch systemów rol­nych ustaliła się na Łabie.

      2. Zmiany rolnictwa na zachodzie (np. w Niderlandach) szły wyraź­nie w kierunku gospodarki kapitalistycznej (indywidualne władanie ziemią, system dzierżawny, powiązanie z produkcją przemysłową i kapitałem miesz­czańskim) - zob. również fragment o rolnictwie w Anglii w wyk. nr 9.

      3. Zmiany na Wschodzie poszły w innym kierunku - wytworzyła się gospodarka folwarczno-pańszczyźniana, nastawiona na ekstensywną produkcję monokulturową wywołaną popytem ze strony państw zachodnich spowodowanym przede wszystkim znacznym wzrostem ludności, „rewolucją cen” (zob. również poprzedni wykład we fragmencie dotyczącym „rewolucji cen”) oraz rozwojem handlu umożliwiającym transport tzw. towarów masowych przede wszystkim zboża.

      4. Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana:

        1. W ramach gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej nastąpiła tzw. refeudalizacja - doszło do ponownego uzależnienia chłopów od pana (wtórne poddaństwo) oraz umocnienie renty odrobkowej (pańszczyzny)

        2. Gospodarka rolna opierała się na folwarkach: gospodarstwach pańskich zorien­towanych na towarową produkcję zboża, w mniejszej mierze produktów hodowlanych

        3. Folwarki powstawały na miejscu dawnych, własnych gospodarstw feudałów (tzw. rezerwa pańska), zagospodarowywano też pustki, skupowano sołec­twa, przenoszono chłopów na inne - gorsze lub bardziej oddalone - grunty

        4. Szansę wzbogacenia się wykorzystywała szlachta wschodnioniemiecka, polska, czeska, węgierska, chociaż nie wszędzie podsta­wą dochodów była uprawa zbóż; na terenie Węgier bardziej liczyła się hodow­la bydła i nierogacizny, a na terenie Czech - piwowarstwo.

      1. Różnice pojawiły się również w sferze spo­łecznej: na zachodzie wzrastała rola nowej szlachty (gentry w Anglii zob. wykład 9) oraz mieszczaństwa (Niderlandy), natomiast na wschodzie umocnił się system oparty na poddaństwie chłopów, słabości miast i dominacji politycznej warstwy szlacheckiej.

      2. W praktyce dwutorowość rozwoju nie ograniczała się tylko do rolnictwa, bo gospodarka folwarków zorientowana przede wszystkim na eksport spowodowała niedorozwój zdecydowanej większości miast, które nie uczestniczyły w eksporcie płodów rolnych, a popyt na ich towary został ograniczony ze względu na zubożenie ludności wiejskiej oraz zaspakajanie potrzeb szlachty przez import towarów z Europy Zachodniej.

      3. Ten typ rozwoju gospodarczego, w którym gospodarka wschodnioeuropejska zmienia się pod wpływem silniejszego partnera z zachodu określa się niekiedy rozwojem zależnym, w którym gospodarki krajów peryferyjnych rozwijają się w uzależnieniu od potrzeb gospodarek krajów stanowiących centrum ekonomiczne; z reguły gospodarki peryferyjne będą produkowały surowce lub dobra nisko przetworzone otrzymując w zamian produkty o wysokim standardzie (proszę zwrócić uwagę, że na tym m.in. opierał się tzw. handel rodzimy Holendrów, którzy importując surowce eksportowali dobra przetworzone, jednocześnie jako jedyni odbiorcy mieli bardzo silną pozycję przetargową w kontaktach ze swoimi partnerami); konse­kwencją takiego rozwoju w przypadku Europy było postępujące zacofanie gospodarcze Europy Wschodniej.

      4. Koncepcja rozwoju zależnego została opracowana w odniesieniu do gospodarek państw Ameryki Łacińskiej jako regionu peryferyjnego (na tych zasadach opiera się gospodarka plantacyjna w Ameryce)

    1. Od warsztatu do manufaktury

      1. Rzemiosło cechowe

        1. rzemiosło XVI w. nie było w pełni objęte organizacją cechową, choć ona jeszcze w nim górowała,

        2. poza cechami znajdowały się nowe dziedziny wytwórczości - drukarstwo, wyrób broni palnej, stocznie; poza cechami znajdowało się również rzemiosło wiejskie

        3. zmiany zaszły również w tradycyjnych zawodach rzemieśliniczych - dotychczasowe cechy podzieliły się na organizacje skupiające bardziej wyspecjalizowanych wytwórców, zajmujących się tylko jednym z etapów produkcji prowadzących do powstania produktu finalnego (np. w sukiennictwie powstały osobne cechy rzemieślników produkujących przędzę, tkaczy, farbiarzy itd.)

        4. pogłębiło się zjawisko znane jeszcze z późnego średniowiecza - w związku z sztucznym wydłużaniem czasu nauki (ograniczanie przez majstrów potencjalnej konkurencji) powstała trwała grupa czeladników i uczniów, którzy znając zawód nie mogli stać się mistrzami - ludzie ci pracując jako najemni robotnicy warsztatowi tworzyli odrębną społeczność.

      2. System nakładczy w mieście

        1. Początki nakładu można spotkać w sukiennictwie flandryjskim i włoskim w XIV w., jednak szybki rozwoju tej formy produkcji przypada na wiek XVI.

        2. specjalizacja cechów prowadziła do pracy nad jednym produktem wielu rzemieślników, dopiero ten który wykańczał produkt miał styczność z klientem; taka sytuacja sprzyjała pojawieniu się organizacji produkcji w formie nakładu.

        3. Najzamożniejsi rzemieślnicy, z reguły ci którzy zajmowali się wykańczaniem produktu, zaczęli udzielać pożyczek uboższym na zakup surowców; z czasem ubożsi stawali się trwałymi dłużnikami zamożniejszych, a następnie pracowali już wyłącznie na surowcach powierzonych przez zamożniejszego wytwórcę - przekształcali się z samodzielnych rzemieślników w wyrobników pracujących za wynagrodzeniem na rachunek bogatszego rzemieślnika, który stawał się nakładcą.

        4. Początkowo cechy zwalczały system nakładczy, jednak w drugiej połowie XVI w. zmieniły stanowisko i zaczęły zachęcać zamożnych nakładców do dawania surowców i sprzedawania produktów uboższych rzemieślników

        5. Kolejnym etapem w rozwoju produkcji nakładczej było wejście kupca na miejsce bogatego rzemieślnika jako nakładcy oraz rozpowszechnienie się nakładu na wsi (chałupnictwo wiejskie - zob. niżej)

        6. ewolucja nakładu doprowadziła do systemu produkcji nie objętego przez organizacje cechowe, zatrudniającego pracowników mniej wykwalifikowanych (m.in. nie mogących zostać majstrami czeladników), kobiet i młodocianych.

      3. System nakładczy na wsi

        1. chłopi posiadający niewielkie gospodarstwa rolne dorabiali, szczególnie w okresie zimowym, pracą rzemieślniczą; w efekcie wokół niektórych miast (miasta flandryjskie, Wenecja, Florencja) duża część okolicznej ludności wiejskiej trudniła się masowo chałupnictwem na zamówienie mieszczan-nakładców.

        2. system produkcji chałupniczej przynosił nakładcom bardzo wysokie profity - nakładcy zarabiali podwójnie: dostarczali nabyty hurtowo surowiec i otrzymywali przy minimalnym koszcie gotowy produkt,

        3. w przypadku nakładu rzemieślniczego nakładca zarabiał głównie jako kupiec, w przypadku chałupnictwa nakładca stawał się przedsiębiorcą, a chałupnik jego pracownikiem najemnym, w porównaniu z miastem pracownikiem bardzo tanim; przykładem takiego nakładu może być produkcja chałupnicza zorganizowana w Anglii przez przedsiębiorców sukienników tzw. clothers.

      4. Manufaktura

        1. Manufaktura był to rodzaj fabryki przed wprowadzeniem mechanizacji produkcji, zakładu, w którym podstawowe czynności były wykonywane ręcznie; manufakturę określa też się czasie jako nakład scentralizowany, ponieważ wyrobnicy zatrudniani przez nakładcę byli gromadzeni w jednym miejscu;

        2. Manufaktura wywodzi się z chałupnictwa, kiedy nakładca dochodził do wniosku, że lepiej jest zgromadzić razem podległych mu chałupników; taka koncentracja dawała wiele korzyści technicznych, organizacyjnych i ekonomicznych: