36. Metody pracy ucznia na lekcji

• Metoda to systematycznie stosowany pewien określony sposób postępowania w celu osiągnięcia zamierzonych rezultatów. Czyli w naszym przypadku: systematycznie i świadomie stosowany sposób postępowania nauczyciela z uczniem, prowadzący do urzeczywistnienia postawionych celów nauczania.

• Klasyfikacja metod (wg M. Nagajowej):

Metody nauczania
Metody słowne			Metoda zajęć praktycznych	Metoda oglądowa
Metoda podająca	Metoda poszukująca
		Heureza			Metoda problemowa

• Strategie (drogi) uczenia się:

Metody nauczania	Drogi uczenia się	Czynności nauczyciela	Czynności ucznia
Metoda podająca	Uczenie się przez przyswajanie	Podawanie lub udostępnianie gotowej wiedzy	Przyswajanie gotowej wiedzy
Metoda poszukująca	Uczenie się przez odkrywanie	Kierowanie procesem rozwiązywania zagadnień	Rozwiązywanie zagadnień, dokonywanie odkryć, zdobywanie wiedzy
Metoda zajęć praktycznych	Uczenie się przez działanie	Organizowanie działalności praktycznej	Działanie przeobrażające rzeczywistość
Metoda oglądowa	Uczenie się przez przeżywanie	Eksponowanie wartości moralnych, estetycznych i in.	Poznawanie wartości i ich przeżywanie

• Metody dobiera się ze względu na:

1. planowane cele lekcji;

2. właściwości opracowywanego materiału;

3. wiek ucznia (poziom klasy);

4. czas określony w rozkładzie materiału.

• Żadnej z metod nie stosuje się wyłącznie, każda ma inne funkcje dydaktyczne. Dobre wyniki daje stosowanie przemienne różnych metod nauczania, gdyż zapobiega to monotonii pracy lekcyjnej oraz rozwija różne strony osobowości ucznia (np. intelekt, pamięć, wyobraźnię, zdolność obserwacji, krytycyzm, erudycję, sprawność i poprawność wypowiadania się oraz odbioru słowa mówionego i czytanego). Można też stosować różne metody na jednej lekcji.

Metoda podająca

• Metoda ekonomiczna czasowo, polega na przekazywaniu (podawaniu) przez n-la gotowej wiedzy w celu przyswojenia jej przez uczniów i zapamiętania. Kształci zdolność rozumienia dłuższej wypowiedzi nadawcy i podążania za tokiem jego rozumowania, doskonali przez to myślenie produktywne; ćwiczy pamięć, rozwija umiejętność dłuższej koncentracji uwagi oraz ewentualnie notowania słuchanego bądź czytanego tekstu.

• Metodę podającą dobiera się w zależności:

1. od celu lekcji, tj. jeżeli na lekcji dominuje cel poznawczy;

2. od właściwości opracowywanego materiału (jeżeli materiał jest trudny i po raz 1 wprowadzany w danej klasie);

3. od wieku uczniów (w starszych klasach);

4. od czasu określonego w rozkładzie zajęć (jeżeli ma się zbyt mało czasu, żeby zastosować inne metody).

• Formy metody podającej:

• opis i opowiadanie;

• pogadanka podająca;

• praca z książką;

• wykład, referat;

• instruktaż.

• Opis i opowiadanie — forma częściej stosowana w młodszych klasach.

• Funkcja dydaktyczna:

• zaznajamianie uczniów z wyglądem i cechami wewnętrznymi postaci oraz z przebiegiem wydarzeń;

• celem opisu i opowiadania jest nie tylko przekazanie informacji, ale także pobudzenie wyobraźni uczniów, ich poruszenie emocjonalne;

• często opis zastępuje pokaz lub towarzy­szy pokazowi;

• sposób opowiadania i opisywania przez nauczyciela jest wzorem językowym do naśladowania przez uczniów, stąd jeżeli N nie jest pewny swych umiejętności w tej dziedzinie, lepiej by zastosował inne formy bądź metody nauczania.

• Opowiadanie i opisywanie przez nauczyciela:

• musi być żywe, swobodne, plastyczne, emocjonalne, wygłoszone z odpowiednią into­nacją, tempem i siłą głosu, poprawne językowo;

• opis rzeczowy, zastępujący pokaz, zamiast żywości i emocjonalności od­znacza się precyzją i zwięzłością.

• Opowiadanie i opisywanie przez ucznia: opis i opowiadanie jako forma przekazywania informacji mogą być wygłoszone na lekcji przez wybranych uczniów, odpowiednio do tego przygotowanych.

• Pogadanka podająca — rozmowa, w której biorą udział nauczyciel I uczniowie; część wiedzy nowo wprowadzanej podaje nauczyciel, część zaś wiedzy stanowiącej jej składnik, ale już dawniej przyswojony, podają uczniowie zapytani przez nauczyciela lub samorzutnie się zgłaszający.

• Aktywizuje uczniów:

• mobilizuje ich do więk­szej uwagi,

• wciąga do wspólnej pracy,

• zmusza do wysiłku pamięć i myślenie;

• wymaga jednak więcej czasu niż pozostałe formy podające.

• Praca z książką — przyswajanie przez ucznia wiedzy zawartej w podręczniku szkolnym, książce pomocniczej (np. popularnonauko­wej, encyklopedii, słowniku) bądź czasopiśmie. Słowo drukowane pełni w tym wypadku tę samą funkcję, co słowo mówione nauczyciela — przekazuje gotową wiedzę. Oprócz jednak przyswajania i zapamiętywa­nia wiedzy uczeń pracuje samodzielnie, może więc dostosować tempo czytania do własnych możliwości przyswajania materiału, kształci umiejętność i nawyk posługiwania się tym źródłem wiedzy, jakim jest słowo drukowane.

• Wykład

• Funkcja dydaktyczna — przekazywanie przez nauczyciela uczniom wiedzy naukowej objętej programem nauczania.

• Zaletą wykładu jest ekonomia czasu, bo duża porcja wiedzy może być przekazana w stosunkowo krótkim czasie, rzetelność wiedzy, którą się przekazuje uczniowi w sposób uporządkowany, po uprzednim przygotowaniu i sprawdzeniu danych, co nie dopuszcza do powstania błędnych wyobrażeń.

• Wykład może wystąpić w szkole pod­stawowej, ale rzadko i raczej w dwóch najstarszych klasach; powinien trwać najwyżej 10 minut, a to ze względu na cechy psychofizyczne uczniów, tj. słabo wyrobioną jeszcze umiejętność koncentracji uwagi przez dłuższy czas, ograniczoną możliwość pamięciowego przyswajania większej partii nowej wiedzy i niezbyt dużą aktywność myślową (myślenie polega tu na rozumieniu, podążaniu za myśleniem nauczy­ciela) i zupełną bierność fizyczną (uczeń musi siedzieć nieruchomo i pilnie słuchać nauczyciela). Stopniowe wdrażanie do odbioru wykładu i robienia notatek jest pożyteczne i przygotowuje do pracy w szkole średniej.

• Cechy wykładu. Wiadomości przekazywane uczniom powinny być:

1. pewne, uporządkowane, przekazane w sposób rzeczowy, zwięzły, spokojny, jasny i przystępny;

2. wygłoszone poprawnie pod względem języka i dykcji, w pozycji stojącej przed klasą;

3. ilustrowane dobrze dobranym materiałem językowym bądź literackim, pomocami nauko­wymi, takimi jak tablice, portrety, reprodukcje, fotografie, modele.

• Funkcję wykładu pełni również odpowiednio dobrany fragment tekstu naukowego bądź popularnonaukowego, od­czytany przez nauczyciela bądź wskazanego, dobrze czytającego ucznia. Odpowiednikiem wykładu może być referat albo sprawozdanie wygło­szone na lekcji przez ucznia, który je przygotował przy pomocy N i na jego polecenie.

• Instruktaż — udzielanie instrukcji, czyli dokładne pouczanie, wyjaś­nianie, wskazówki, co i jak mają uczniowie wykonać. Dotyczy pisania wypracowań, ćwiczeń różnego rodzaju, sposobu zbierania materiału na lekcję, pracy z książką, zachowania się w czytelni bądź w teatrze itp. Jest więc swego rodzaju wykładem.

METODA HEURYSTYCZNA

• Inaczej pogadanka heurystyczna, heureza - jedna z metod poszukujących. Jej istotą jest kierowanie myśleniem i działalnością uczniów za pomocą kolejnych zdań. Wykonując je, małymi krokami zdobywają i poszerzają wiedzę oraz doskonalą umiejętności.

• Metoda ta w większym stopniu niż podająca, a w mniejszym niż problemowa, rozwija umiejętność myślenia; pytania n-la aktywizują uczniów, zmuszają do cichego bądź głośnego formułowania odpowiedzi; jest ekonomiczniejsza czasowo niż metoda problemowa.

• Dobiera się ją, gdy materiał nauczania nie nadaje się do przekazania metodą podającą (np. analiza i właściwa interpretacja utworu) lub problemową (materiał zbyt trudny i obszerny).

• Porównanie metody problemowej i heurystycznej:

Metoda heurystyczna	Metoda problemowa
Ciąg kolejnych pytań n-la i odpowiedzi ucznia	Samodzielna praca ucznia bez pytań n-la, z jego wyłączeniem
Kierowanie przez n-la myśleniem ucznia	Reżyserowanie przez N sytuacji zmuszającej do samodz. myślenia
Podążanie za myślą N- drogą przez niego ustaloną	Zdobywanie wiedzy różnymi drogami, niezależnie od n-la
Zagadnienie zna N; U poznają je na końcu pracy	Zagadnienia znają uczniowie na początku pracy

• Wynaturzenia (boski tytuł)

1. Heureza pozorna:

• zadawanie uczniom zbyt dużej liczby zbyt szczegółowych pytań;

• U nie ma pobudki do myślenia ani możliwości formułowania dłuższej odpowiedzi (zazwyczaj jeden wyraz);

2. Heureza „sylabowa - zadawanie przez n-la pytania i udzielanie prze niego częściowej odpowiedzi.

METODA PROBLEMOWA

• Kształci sprawność myślenia produktywnego, krytycyzm, postawę badawczą, samodzielność, stwarza motywację uczenia się, sprzyja utrwalaniu wiedzy (samodzielnie zdobyta jest trwalsza od podanej i przyswojonej).

• Dobiera się ją w zależności od:

1. celu lekcji (jeżeli ustala się cel zarówno poznawczy - poszerzanie wiedzy ucznia, jak i kształceniowy - rozwijanie zdolności myślenia);

2. wiedzy ucznia (jeśli jest ona na tyle duża, że może być podstawą rozwiązania problemu, i na tyle mała, że wymaga uzupełnienia);

3. materiału nauczania (jeśli nie jest zbyt trudny i zbyt obszerny - lepsza metoda podająca albo heureza, ani zbyt łatwy - grozi nudą);

4. czasu przewidzianego w rozkładzie materiału (jeżli samodzielne dochodzenie do wycinka wiedzy nie zdezorganizuje gospodarki czasem ze szkodą dla całości przedmiotu).

• Etapy problemowego uczenia się:

1. znalezienie się w sytuacji problemowej;

2. dostrzeżenie i sformułowanie problemu;

3. rozwiązanie problemu.

• Sytuacja problemowa - jest to celowo zor­ganizowana (wyreżyserowana) sytuacja stawiająca uczniów na począt­ku lekcji przed trudnością teoretyczną — kiedy uświadamiają oni sobie, że czegoś nie wiedzą, lub praktyczną — kiedy zdają sobie sprawę z tego, że czegoś nie umieją wykonać. Uświadomienie braków jest motywacją do podjęcia wysiłku ich usunięcia, tj, wypełnienia luki w wiedzy bądź zdobycia umiejętności.

• Sposób stworzenia sytuacji problemowej zależy od pomysłowości nauczania. Może to być:

a) krótka pogadanka heurystyczna doprowadzająca uczniów do spostrzeżenia zagadnienia;

b) referat ucznia;

c) opowiadanie bądź opis nauczyciela, sugerujący problem wywołujący zainteresowanie uczniów jakimś zjawiskiem;

d) ustne bądź pisemne ćwiczenia teoretycznoliterackie, gramatyczne itp. tak spreparowane, by niektóre ich elementy były nie do wykonania bądź nawet prowokowały do wykonania błędnego, dając tym sposobność uczniom do uświado­mienia sobie istnienia dziedzin jeszcze nie poznanych a potrzebnych;

e) omówienie wybranych fragmentów wypracowali klasowych;

f) ana­liza zebranych przykładów z żywego języka uczniów bądź środowiska;

g) gry dramatyczne;

h) teksty literackie, prasowe itp., stawiające przed uczniem jakieś problemy do rozwiązania.

• Problem dydaktyczny to postawione przed uczniem zagadnienie wymagające od niego rozwiązania drogą samodzielności myślowej, stawiające go w roli badacza odkrywającego nową wiedzę Problem polonistyczny może być problemem otwartym, tj. nie dającym się jednoznacznie rozwiązać, a tym samym zweryfikować (np; często problemy dotyczące oceny osobowości człowieka, interpretacji utworu literackiego i jego warto­ściowania) albo problemem zamkniętym, tj. dającym się jednoznacznie rozwiązać (np. problemy z nauki o języku, ortografii, stylistyki, teorii literatury).

• Sformułowanie problemu - jest ostatnim ogniwem sytuacji problemo­wej i pierwszym — etapu rozwiązywania problemu. Problem może zostać:

a) sformułowany przez nauczyciela bądź wzięty z podręcznika i przedstawiony uczniom w gotowej formie do rozwiązania, stwarza on jednak wtedy najmniej motywacji do pracy;

b) zasugerowany, podsunięty przez nauczyciela tak zręcznie, że ucznio­wie nie odczuwają narzucenia i przymusu;

c) wybrany przez uczniów spośród kilku gotowych;

d) samodzielnie dostrzeżony przez uczniów i samodzielnie przez nich sformułowany; ma on wtedy największą wartość kształcącą i motywacyjną.

• Gdy uczniowie po analizie tekstu bądź w toku swobodnych wypowiedzi dostrzegli trudność, mogą już samodzielnie sformułować problem do rozwiązania.

• Rozwiązywanie problemu to szukanie odpowiedzi na postawione pytanie-problem. Znalezienie jej jest równoznaczne z wypełnieniem luki w wiedzy bądź umiejętnościach.

• Etapy problemowego uczenia się w procesie nauczania-uczenia się Mogą wystąpić wszystkie w godzinnej bądź kilkugodzinnej jednostce metodycznej, ale również oddzielnie w procesie nauczania w szkole i w pracy domowej. Problem może być sformułowany raz, a jego rozwiązywanie może wystąpić wielokrotnie.

METODA ZAJĘĆ PRAKTYCZNYCH

• Oparta jest na działalności praktycznej uczniów. Polega na wiązaniu teorii z praktyką, na stosowaniu wiedzy w rozwiązywaniu zadań praktycznych.

• Funkcja dydaktyczna. Rozwijanie umiejętności:

• sprawnego i poprawnego językowo wypowiadania się ustnego i pisemnego;

• pisania ortograficznego;

• czytania ze zrozumieniem;

• analizowania i interpretowania tekstu;

• recytowania tekstu literackiego

• na podstawie określonej przez program nauczania teorii z zakresu praktycznej stylistyki, nauki o języku, zasad ortografii, zasad kultury żywego słowa, teorii i historii literatury. W wyniku zorganizowanej przez n-la działalności ucznia staje się on twórcą czegoś (np. opowiadania, inscenizacji utworu, interpretacji wiersza itp. Taka praktyczna działalność zmienia jego doświadczenie, np. świadomość językową, zdolność percepcji dzieła literackiego, sposób myślenia i formułowania myśli za pomocą słów.

• Metodę tę wybiera się zawsze wtedy, gdy przed nauczaniem stawia się cel kształceniowy jako dominujący, a zdobycie wiedzy nie jest celem samym w sobie, lecz środkiem pomagającym opanować umiejętności i nawyki.

• Etapy metody zajęć praktycznych:

1. Uświadomienie uczniom celu działania praktycznego i jego znacze­nia. Jest to etap tworzący motywację uczenia się, uczeń mianowicie zdobywa przekonanie o praktycznej, życiowej przydatności wiedzy, może się budzić w nim ambicja jej zdobycia i doskonalenia umiejętności.

2. Zapoznanie ucznia z zasadami, jakimi się powinien kierować wy­konując zadania (np. pisząc sprawozdanie bądź rozprawkę, analizując utwór literacki lub wypełniając odpowiednimi literami luki w podanych wyrazach).

3. Pokaz działania wzorowo wykonanego, zawsze pod kierunkiem N (np. po zapoznaniu się z zasadami poprawnej recytacji wiersza uczniowie słuchają wzorowej recytacji nauczyciela lub z taśmy (płyty) w wykonaniu aktora; zanim zaczną układać samodzielnie opis przedmiotu, najpierw redagują tę formę wypowiedzi w klasie, jako wzór, a również czytają i analizują opisy wyodrębnione z tekstów literackich bądź napisane przez uzdolnionych kolegów).

4. Pierwsze próby wykonywania czynności, a więc układania opisu, przygotowania przemówienia, analizowania wiersza itp. Nie powinny one być ocenione ujemnie.

5. Samodzielne doskonalenie umiejętności praktycznych wg usta­lonego wzoru, na podst. poznanych zasad działania.

• Wymienione etapy mogą występować jako kolejne, bezpośrednio się ze sobą wiążące ogniwa jednej lekcji, ale również w odstępach czasowych i z różną częstotli­wością.

METODA OGLĄDOWA

• Metoda oparta jest na obserwacji. Jej przedmiotem może być:

1. Żywy język ucznia mówiony i pisany, język środowiska; tekst literacki; postaci rzeczywiste i literackie;

2. Rzeczywistość pozaszkolna, np. wydarzenia społeczne, kulturalne i polityczne;

3. Portrety, reprodukcje, ilustracje, fotografie, wykresy, schematy, tablice;

4. Różne przedmioty, jak książki, dzieła sztuki, zabytki, pamiątki;

5. Film, teatr, program telewizyjny, audycja radiowa;

6. Wystawy, muzea;

7. Wycieczki polonistyczne do miejsc związanych z życiem pisarza bądź twórcy kultury.

• Korzyści:

• umożliwia U szybsze i skuteczniejsze niż słowne poznanie rzeczy, zjawisk, procesów, osobowości własnej i cudzej

• pozwala na samodzielne formułowanie uogólnień, a tym samym poszerzanie wiedzy i poznawanie rzeczywistości bez przyjmowania na wiarę gotowych i narzuconych myśli sformułowanych przez n-la i podręcznik;

• ułatwia zrozumienie abstrakcyjnych i trudnych pojęć (np. rodzaje i gatunki literackie, metafora);

• kształci wrażliwość estetyczną ucznia przez pokaz dzieł sztuki, obserwację dzieła literackiego, teatralnego i filmowego, wysłuchanie dzieła muzycznego.

• Rodzaje oglądowości:

1. Oglądowość ilustratywna. Pole­ga na pokazywaniu uczniom przedmiotów, ilustracji itp.

2. Oglądowość operatywna. Opiera się na działaniu uczniów, którzy sami ilustrują, wykonują przedmioty, tworzą teksty itp. Ten rodzaj o. wiąże się z met. łączenia teorii z praktyką. Jest wartościowszy od oglądowości ilustratywnej.

3. Oglądowość na lekcji języka polskiego ma szczególną postać. Nie ma bowiem w zasadzie lekcji, na której nie występowałaby obserwacja żywego języka ucznia bądź tekstu językowego — dla celów kształcenia językowego lub dzieła literackiego — dla celów kształcenia literackiego. Ćwiczenia w mówieniu zaś spełniają postulat oglądowości operatywnej, gdyż właśnie ich celem jest tworzenie tekstów.

• Metoda oglądo­wa występuje przeważnie łącznie z innymi metodami:

• łącznie z metodą podającą, kiedy np. podawaniu wiadomości o życiu pisarza towarzyszy pokaz jego portretów, fotografii miejsc, gdzie żył i tworzył, książek, które napisał;

• łącznie z metodą poszukującą, kiedy np. obser­wacja nieinformatywnie sformułowanych „informacji" może być po­mocna w wytworzeniu sytuacji problemowej i w sformułowaniu prob­lemu: Jak formułować dobrą informację? (problem teoretyczny i prak­tyczny).

• Metoda oglądowa może zająć całą lekcję albo jej większą część, gdy obserwacja staje się podstawą samodzielnie przez U zgroma­dzonych i uporządkowanych wiadomości bądź uogólnień, jak np. przy przygotowywaniu wystawy klasowej dotyczącej działalności, twórczo­ści i życia pisarza, malarza, aktora bądź ukazującej różne wydawnictwa z zakresu poprawności językowej — słowniki, poradniki, czasopisma.

4

---