MAKROEKONOMIA
(wykład 5)
TEMAT 5: BUDŻET PAŃSTWA I POLITYKA FISKALNA.
Pojęcie budżetu, jego funkcje i zasady budżetowe.
Dochody budżetu państwa i krzywa Laffera.
Wydatki budżetu państwa.
Podatki i wydatki państwa a popyt zagregowany i produkcja w stanie równowagi.
Aktywna i pasywna polityka fiskalna.
Deficyt budżetowy i dług publiczny.
ad. 1. Pojęcie budżetu, jego funkcje i zasady budżetowe.
BUDŻET PAŃSTWA - plan finansowy zawierający dochody i wydatki państwa związane z realizacja przyjętej polityki gospodarczej, społecznej i obronnej.
Budżet państwa obejmuje: budżet centralny, budżety lokalne i ubezpieczenia społeczne.
Funkcje budżetu:
funkcja fiskalna - oznacza, że budżet służy gromadzeniu dochodów państwa umożliwiających realizację zadań państwa poprzez odpowiednio ukierunkowane wydatki,
funkcja redystrybucyjna - oznacza, że poprzez budżet dokonywane są zmiany w proporcji podziału dochodu narodowego,
funkcja stymulacyjna - dochody i wydatki budżetu państwa wpływają na przebieg i wyniki procesów gospodarczych, a w szczególności na poziom dochodu narodowego, wzrost gospodarczy, zmiany strukturalne w gospodarce,
funkcja alokacyjna - oznacza, że poprzez budżet państwa wywiera wpływ na strukturę wytworzonego dochodu narodowego, gdyż wydatki państwa mogą być kierowane na dostarczanie dóbr publicznych, ograniczanie efektów zewnętrznych, procesy innowacyjne czy prace rozwojowo-naukowe.
Tworzenie budżetu państwa odbywa się zgodnie z określonymi zasadami:
zasada rocznego budżetowania - budżet obowiązuje na jeden rok, tzw. rok budżetowy, który niekoniecznie musi się pokrywać z rokiem kalendarzowym,
zasada jawności - budżet ma charakter publiczny, jest uchwalany przez parlament w postaci ustawy, jest podany do publicznej wiadomości, otwarta jest także kontrola jego realizacji,
zasada zupełności i jedności - oznacza, że wszystkie wpływy i wydatki ujęte są w jednym dokumencie, chociaż występują załączniki do ustawy dotyczące funduszy celowych,
zasada równowagi budżetowej - wydatki budżetu państwa muszą mieć pokrycie we wpływach do budżetu w trakcie jego realizacji,
budżet powinien być uchwalony przed rozpoczęciem okresu, którego dotyczy.
ad. 2. Dochody budżetu państwa i krzywa Laffera.
GŁÓWNE ŹRÓDŁA DOCHODÓW BUDŻETOWYCH to podatki, cła, składki na ubezpieczenia społeczne, opłaty skarbowe, sądowe, notarialne i inne typy opłat, odsetki od udzielonych kredytów zagranicznych, dochody ze sprzedaży prywatyzowanych przedsiębiorstw, wpłaty jednostek budżetowych oraz wpłaty z zysku Banku Centralnego.
PODATEK to przymusowe, bezzwrotne, nieodpłatne świadczenie pieniężne pobierane przez państwo.
Celem podatków jest zapewnienie dochodów do budżetu, dokonywanie redystrybucji dochodu lub ograniczenie konsumpcji niektórych dóbr. Ponadto podatki mogą być wykorzystywane jako narzędzie polityki antyinflacyjnej i antycyklicznej.
System podatkowy danego kraju określa rodzaje podatków, podmioty podlegające opodatkowaniu, wysokość stawek podatkowych oraz ulgi i zwolnienia podatkowe.
Klasyfikacja podatków:
z punktu widzenia przedmiotu opodatkowanie:
dochodowe (np.: od dochodów osobistych lub prawnych),
konsumpcyjne (np.: VAT, akcyza),
majątkowe (od posiadanego majątku lub od przenoszenia praw do majątku, np.: darowizna),
z punktu widzenia sposobu uiszczania podatku:
bezpośrednie (dochodowe lub majątkowe) - podmiot obciążony podatkiem bezpośrednio rozlicza się z budżetem poprzez Urzędy Skarbowe,
pośrednie - zawarte są w cenie dobra,
z punktu widzenia rozkładu obciążenia:
progresywne - występuje progresja - wyższe dochody obciążone są wyższą stopą podatkową, zazwyczaj występuje kilka przedziałów dochodowych, z których każdych jest obciążony wyższym podatkiem,
proporcjonalne (liniowe) - występuje jedno stopa podatkowa dla wszystkich podatników (podatek od osób prawnych),
degresywne - oznaczają, że im wyższy dochód, tym niższa stopa podatkowa.
Pod względem znaczenia dla dochodów budżetu państwa najważniejszy jest podatek VAT - dostarcza on około 40% dochodów z tytułu podatków. Stawki tego podatku są na ogół jednolite, czasem stosowane są niższe stawki w odniesieniu do niektórych dóbr (np.: książki, lekarstwa), podatkiem tym nie są obciążone towary przeznaczone na eksporty.
PODATEK AKCYZOWY - dodatkowy podatek pośredni nakładany na niektóre towary (np.: alkohol, papierosy, benzyna).
Podatek od odchodów osobistych ludności dostarcza około 25% dochodów budżetu. Składki na ubezpieczenia społeczne też około 25%. Podatki od osób prawnych dają tylko około 10%.
Laffer - doradca Rogana, był zwolennikiem poglądów.
Laffer wprowadził związek między wysokością obciążeń z tytułu podatków a wpływami do budżetu z tytułu podatków.
Krzywa Laffera
Inną prawidłowością związaną z dochodami do budżetu jest efekt podnośnika podatkowego (dźwignia podatkowa lub drenaż podatkowy). Oznacza on wzrost realnych wpływów podatkowych do budżetu wywołany inflacją, która podnosi dochody nominalne i przesuwa ludzi do wyższych grup podatkowych w systemie progresywnego podatku dochodowego.
ad. 3. Wydatki budżetu państwa.
Wydatki budżetu państwa można podzielić na:
wydatki związane z funkcjonowaniem państwa:
obrona narodowa,
administracja publiczna,
wymiar sprawiedliwości,
wydatki związane z realizacją celów społecznych:
finansowanie edukacji, ochrony zdrowia, kultury i świadczeń socjalnych,
wydatki związane z interwencją państwa w gospodarce:
oddziaływanie na inwestycje produkcyjne i infrastrukturalne:
pomoc dla rolnictwa i przedsiębiorstw,
inne wydatki transferowe oddziałujące na zagregowany popyt,
obsługa długu publicznego krajowego i zagranicznego:
znaczna część wydatków budżetu, to tzw. WYDATKI SZTYWNE, których ograniczenie jest bardzo trudne, gdyż wynikają one z obowiązujących przepisów.
ad. 4. Podatki i wydatki państwa a popyt zagregowany i produkcja w stanie równowagi.
Założymy, że wszystkie podatki mają charakter bezpośredni, a w związku z tym PKB w cenach czynników wytwórczych i cenach rynkowych są równe.
Gospodarka ma charakter zamknięty.
Wtedy:
AD = C + I + G
Mechanizm ten można rozpatrywać także w odwrotnym kierunku, jeżeli moce wytwórcze nie są wykorzystane w pełni, to niższa stopa opodatkowania netto doprowadzi do wzrostu globalnego popytu i produkcji, a dzięki temu może przybliżyć faktyczną produkcję do produkcji potencjalnej.
Wpływ wydatków państwa G na wielkość produkcji:
teraz załóżmy, że stopa podatkowa netto wynosi 0,
G - wydatki autonomiczne.
Łączny efekt wydatków państwa i opodatkowania:
jeżeli uwzględnimy jednocześnie wydatki państwa G oraz podatki netto, okaże się, że łączna produkcja w stanie równowagi wzrośnie,
dlaczego tak się dzieje skoro wydatki państwa wpływają na wzrost produkcji, a podatki na spadek produkcji w stanie równowagi, a wydatki są przecież finansowane wpływami z podatków.
AD' - przesuwa się górę z powodu wydatków i zmienia punkt nachylenia z powodu podatków.
MNOŻNIK ZRÓWNOWAŻONEGO BUDŻETU - mechanizm polegający na tym, że wzrost wydatków państwa, któremu towarzyszy taki sam wzrost wpływów podatkowych powoduje zwiększenie produkcji w stanie równowagi w gospodarce.
Dzieję się tak dlatego, że państwo całe wpływy podatkowe przeznacza na zwiększenie swych wydatków, gdyby ta sama kwota pozostała w dyspozycji gospodarstw domowych, to przeznaczyłyby one na konsumpcję tylko jej część.
Występują 3 składniki autonomiczne popytu globalnego:
A - autonomiczny popyt globalny
I - popyt inwestycyjny
G - popyt państwa
Państwo pobiera podatki i dokonuje wypłat transferowych.
PODATKI NETTO T - to podatki pomniejszone o transfery.
W naszym modelu T to podatki bezpośrednie Td pomniejszone o transfery B.
Podatki netto pomniejszają dochody rozporządzalne ludności Yr.
t - stopa podatkowa netto
wpływy podatkowe netto: T' = Ty
Yr = Y - T = Y - Ty = Y (1 - t)
Wpływ podatków netto na funkcję konsumpcji:
C = A + KskYr
Przyjmijmy, że A = 0, wtedy C = Ksk (1 - t)Y
Podatki netto zmniejszają kąt nachylenia funkcji konsumpcji.
Przyjmując, że Ksk - to krańcowa skłonność do konsumpcji z dochodu rozporządzalnego, a t - stopa podatkowa netto - proporcjonalna: to krańcowa skłonność do konsumpcji z dochodu narodowego.
Ksk' = Ksk (1 - t)
Wpływ podatków netto na wielkość produkcji:
jeżeli stopa podatkowa netto rośnie to produkcja zapewniająca równowagę obniża się.
Określona krańcowa skłonność do konsumpcji, a resztę zaoszczędziłyby.
Ilustruje on wpływ zmian w autonomicznym popycie na dochód narodowy i produkcję w punkcie równowagi.
Mnożnik ten będzie równy:
k' =
Ksk' = Ksk (1 - t) - gdy podatki są proporcjonalne
WNIOSEK: Przy danej Ksk z dochodu rozporządzalnego zwiększenie stopy podatkowej t zmniejsza Ksk', czyli zwiększa 1 - Ksk', a to zmniejsza wartość mnożnika. Mnożnik będzie malał wraz ze wzrostem oszczędności i podatków netto.
ad. 5. Aktywna i pasywna polityka fiskalna.
AKTYWNA (DYSKRECJONALNA) POLITYKA FISKALNA polega na podejmowaniu konkretnych decyzji dotyczących zmian dochodów i wydatków budżetu państwa ukierunkowanych na osiągnięcie założonych w danej sytuacji celów gospodarczych (ŚWIATOWY INTERWENCJONIZM - polega on np. na zmianie stawek opodatkowania lub zmianie kwoty wolnej od podatku, na ograniczeniu lub zniesieniu wydatków budżetowych. Jeżeli popyt zagregowany jest zbyt wysoki, państwo podwoi podatki lub obniża wydatki państwa. Jest to tzn. RESTRYKCYJNA POLITYKA FISKALNA. Natomiast jeżeli nad stoi na stanowisku, to popyt w gospodarce należy pobudzić, to obniżą i zwiększa wydatki państwo polityka ta jest nazywana EKSTENSYWNĄ.
Główne słabości aktywnej polityki fiskalnej:
konieczność zmian obowiązujących przepisów wymaga czasu, co powoduje opóźnienia w działaniu instrumentów polityki fiskalnej: 1) opóźnienia diagnostyczne - związane z czasem potrzebnym do zbadania oceny sytuacji, 2) opóźnienia decyzyjne - wiążą się z koniecznością doboru odpowiednich instrumentów i przeprowadzenia zmian legislacyjnych, 3) opóźnienia wdrożeniowe - z czasem niezbędnym do zastosowania danych zmian, 4) opóźnienia związane z czasem reakcji podmiotów gospodarczych na wprowadzane narzędzia,
możliwość destabilizacji gospodarki, gdy narzędzia zaczynają działać w niewłaściwym momencie,
nieznana jest siła efektów mnożnikowych, mogą być one co najwyżej szacowane na podstawie danych z przeszłości,
nieoczekiwanym zmianom mogą ulegać autonomiczne składowe popytu zagregowanego o trudnych do przewidzenia konsekwencjach.
PASYWNA POLITYKA FISKALNA jest oparta na automatycznych stabilizatorach i koniunkturach.
Autonomiczne stabilizatory - to takie podatki lub wydatki państwa, które zmniejszają wartość mnożnika i ograniczają siłę reakcji produkcji na wstrząsy popytowe.
WSTRZĄS POPYTOWY - silna zmiana popytu zagregowanego.
Automatyczne są one dlatego, że raz wprowadzone działają samoczynnie bez potrzeby interwencji państwa.
Najważniejsze autonomiczne stabilizatory:
podatek dochodowy, progresywny i proporcjonalny,
podatek od wartości dodanej,
zasiłki dla bezrobotnych,
transfery dla rolnictwa w postaci programów pomocy.
Mają one za zadanie hamowanie popytu zagregowanego w okresach nadmiernego jego wzrostu oraz spowalnianie jego spadku, gdy istnieje zagrożenie recesją, np. w warunkach ożywienia w gospodarce rosną dochody i produkcja, a zatem ludzie płacą wyższe podatki zarówno bezpośrednie, jak i pośrednie, zasiłków i innych form pomocy jest mniej. Działa to stabilizująco na popyt, nie pozwalając mu na zbyt silny wzrost.
Główną wadą automatycznych stabilizatorów jest to, że nie tworzą one warunków do zmiany istniejącej sytuacji gospodarczej, a raczej utrzymują poziom aktywności gospodarczej. Zatem nie mogą one zapewnić zrównoważonego wzrostu gospodarczego, który wymaga zbliżonego tempa wzrostu potencjału wytwórczego i efektywnego popytu.
Ponadto zastosowanie autonomicznych stabilizatorów powoduje wahania deficytu budżetowego, który rośnie w okresach recesji, natomiast w okresach ożywienia mogą występować nadwyżki budżetowe.
ad. 6. Deficyt budżetowy i dług publiczny.
DEFICYT BUDŻETOWY powstaje, gdy wydatki budżetu przewyższają jego dochody. NADWYZKA BUDŻETOWA to odwrotna sytuacja, gdy wpływy budżetowe przewyższają wydatki.
Deficyt budżetowy można inaczej wyrazić jako różnicę między wydatkami państwa na zakup dóbr i podatkami netto.
Wydatki C państwa mają charakter autonomiczny, natomiast wpływy podatkowe zależą od dochodu. Kiedy zrównają się one, będzie miała miejsce równowaga budżetowa.
Korzystając z tego rysunku można wywnioskować, jakie będą skutki zmian wydatków państwa lub stopy opodatkowania netto powiększające produkcję zapewniającą równowagę.
Przy danej stopie podatkowej netto wpływy z podatków rosną, a mimo to rośnie deficyt lub zmniejsza się nadwyżka budżetowa. Przy danym poziomie wydatków państwa wzrost stopy podatkowej spowoduje zmniejszenie produkcji w punkcie równowagi oraz w punkcie równowagi oraz zmniejszenie pola deficytu budżetowego.
DŁUG PUBLICZNY to łączne zadłużenie państwa, czyli zobowiązania powstałe w związku z zaciągniętymi pożyczkami przez państwo oraz innymi działaniami, w związku z którymi państwo realizuje określone wypłaty.
Realny dług publiczny jest skorygowany o wpływ inflacji.
Wszystkie zaplanowane wydatki budżetowe musza mieć pokrycie we wpływach do budżetu.
Możliwości finansowania długu publicznego:
pożyczki zaciągane przez rząd u ludności lub przedsiębiorstw droga emisji obligacji Skarbu Państwa lub banków skarbowych, są emitowane na określony czas.
OBLIGACJA SKARBOWA to papier wartościowy potwierdzający fakt zaciągnięcia długu przez państwo o określonej wysokości na określony czas.
pożyczki/kredyty zaciągane przez budżet państwa w bankach,
pożyczki zaciągane przez budżet państwa za granicą.
W związku z zaciąganiem kredytów przez budżet państwa w bankach komercyjnych bywa obserwowany EFEKT WYPYCHANIA inaczej WYPIERANIA - to zjawisko polegające na wypieraniu przedsiębiorstw prywatnych z niektórych dziedzin przez wydatki rządu, kiedy zaciągając kredyty w bankach na finansowanie swych wydatków powodują utrudnienia w pozyskiwaniu kredytów przez prywatne firmy prowadzące do wzrostu oprocentowania kredytów.
1