WIELKA HISTORIA POLSKI

TOM 9

POLSKA W CZASACH NIEPODLEGŁOŚCI I DRUGIEJ WOJNY SWIATOWEJ

(1918 - 1945)

I.BUDOWANIE PODSTAW NIEPODLEGŁEGO PAŃSTWA POLSKIEGO

(1918 - 1926)

FORMOWANIE CENTRALNEGO OŚRODKA WŁADZY

Str.9-17.

Pod koniec I wojny światowej dominowały różnego rodzaju komisje,komitety i zarządy o lokalnym charakterze.Najwcześniej powastała RADA REGENCYJNA,utworzona 12.IX.1917r.jako władza zwierzchnia dla Królestwa Polskiego.7.X.1918 opublikowano manifest do narodu polskiego,w którym regenci przekreślali swe dotychczasowe stanowisko aktywistyczne.Akceptowali 14 punktów Wilsona,a za swoje podstawowe cele uznawali:

-- odbudowę państwa obejmującego wszystkie ziemie polskie,

--utworzenie rządu opartego na szerokiej koalicji stonnictw politycznych

--oraz szybkie zwołanie sejmu na podstawie demokratycznej ordynacji wyborczej.

Kolejnym aktem (12.X.)Rada przejęła władzę zwierzchnią nad Polnische Wermacht.

Rada powołała 23.X.endecki gabinet Józefa Świeżyńskiego,reprezentujący ugrupowania skupione w Międzypartyjnym Kole Politycznym.

3.XI.rząd ogłosił odezwę do spłeczeństwa ,w której informował,że "podjął inicjatywę natychmiastowego utworzenia Rządu Narodowego.Rząd ten miał objąć władzę niepodzielną do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego.Zakończyło się to udzieleniem Józefowi Świeżyńskiemu dymisji,do końca okupacji administracją w Królestwie kierował tzw.rząd urzędniczy Władysława Wróblewskiego.

Już 19.X.powstała pod przewodnictwem księdza Józefa Londzina Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego.

28.X.1918 powołano do życia Polską Komisję Likwidacyjną (PKL),jako najwyższej władzy dla całego zaboru austriackiego.W skład tymczasowego prezydium PKL weszli:Wincenty Witos,Ignacy Daszyński,Tadeusz Tertil.31.X.PKL przejęła pełnię władzy w Krakowie.w następnych dniach panowanie austiackie zakończyło się w całej Małopolsce Zachodniej.4.XI.Komisja ukonstytuowała się w pełnym składzie.Weszli do niej ludowcy,socjaliści,konserwatyści,demokraci bezprzymiotnikowi,narodowi demokraci oraz ks.Józef Londzin.Została ona podzielona na departamenty odpowiadające ministerstwom.Jej wpływy sięgały do linii Sanu,gdyż na wsch.dominowała ludność ukraińska.Z tego względu w Przemyślu utworzono mającą godzić sprzeczne dążenia Komisję Rządzącą.

Ośrodkiem formowania władzy polskiej stał się także Lwów.25.XI.1918 utworzono Tymczasowy Komitet Rządzący,podzielony na 12 referatów odpowiadających ministestwom.Główną rolę odgrywali m.in.Ernest Adam,Edward Dubanowicz,Artur Hausner i Władysław Stesłowicz.

W obliczu klęski NIemiec ujawnił się w Poznaniu (9.XI.1918.) Centralny Komitet Obywatelski.Kilka dni pózniej (14.XI) powstał Komisariat Naczelnej Rady Ludowej (NRL),złożony z Wojciecha Korfantego,ks.St.Adamskiego i Adama Poszwińskiego.

Z inicjatywy Komisariatu powołano Naczelną Rade Ludową z Bolesławem Krysiewiczem na czele.Politycy wielkopolscy za swą reprezentację na zew.uznawali Komitet Narodowy Polski (KNP) w Paryżu,przy którym delegatem został Władysław Grabski.

NRL opowiadała się za pokojowym przejęciem władzy z rąk niemieckich.27.XII.1918r.wybuchło w Wielkopolsce powstanie,a NRL przejęła władzę na wyzwolonych terenach i sprawowała ją do końca VIII.1919r.

Dążenia do utworzenia ośrodka władzy pojawiały się także poza granicami ziem polskich.Najistotniejszym wydarzeniem tego rodzaju było powstanie (15.VIII.1917) w Lozannie.Do jego głównych działaczy należeli:Roman Dmowski,Erazm Piltz,Maurycy Zamoyski i Ignacy Paderewski.

Własne ośrodki usiłowały budować także niektóre odłamy ruchu robotniczego.Efektem tych poczynań były Rady Delegatów Robotniczych (RDR).

Na początku XI.1918 odbyło się w Warszawie zebranie działaczy socjalistycznych,ludowych i i grup inteligencji,na ktorym podjęto decyzję o utworzeniu centralnego ośrodka władzy .Na jego siedzibę wytypowano Lublin.W rzeczywistości ośrodek lubelski był zbyt słaby ,aby wyegzekwować swe zapowiedzi,podobnie jak i Rada Regencyjna nie miała wystarczających sił,aby usunąć konkurenta. W rezultacie rząd istniał,ale jego wpływy nie wykraczały zbyt daleko poza granice administracyjne Lublina.

Stan taki trwał do powrotu J.Piłsudskiego,który opuścił więzienie magdeburskie i 10.XI.przybył do Warszawy.Już następnego dnia Rada Regencyjna ofiarowała mu naczelne dowództwo wojsk polskich i 14.XI.rozwiązała się.

14.XI.rozpoczęły się narady polityków ze wszystkich zaborów,mające na celu utworzenie rządu ogólnopolskiego.18.XI.utworzono taki rząd,na jego czele stanął Jędzrzej Moraczewski.Wrogie stanowisko wobec gabinetu Moraczewskiego potęgowały jego nieprzemyślane decyzje,np.mające podkreślić republikański charakter państwa usunięcie korony z głowy orła w godle państwa.16.I.1919r.podał się do dymisji. Sprawy wew.powierzono St.Wojciechowskiemu.Ministerstwo Skarbu objął Józef Englich.

KSZTAŁTOWANIE GRANIC II RZECZYPOSPOLITYEJ

Str.17-38.

Bezpośrednią przyczyną walk na terenie Wielkopolski stał się przyjazd Ignacego Paderewskeigo (26.XII.1918).Wywołało to kontrakcję licznej społeczności nimieckiej,co w rezultacie doprowadziło do wybuchu w mieście starć zbrojnych,które następnie objęły teren całej Wielkopolski.Dzięki interwencji wielkich mocarstw powstanie wielkopolskie zakończyło się sukcesem.Do satbilizacji było jednak daleko.

Konferencja pokojowa w Paryżu rozpoczęła się 18.I.1919r.Interesy Polski reprezentowali R.Dmowski i I.Paderewski.29.I.1919r.

delegacja polska przedstawiła Radzie Najwyższej,w której zasiadali:USA,W.B.,Francja,Włochy i Japonia swoje postulaty.W celu ich rozpatrzenia powołano specjalną komisję.

Komisja Cambona rozpatrzyła te postulaty i 12.III.1919r.podjęła decyzję redukującą częściowo polskie żądania.Zdecydowała się przekazać Polsce Górny Śląsk,Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie,zdecydowano również,że Gdańsk zostanie tzw.Wolnym Miastem,pod zwierzchnictwem mającej powstać Ligi Narodów.

28.VI.1919r.podpisywano traktat wersalski ,przyznawano w nim Polsce już odzyskaną Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie bez Gdańska.Traktat podpisali Dmowski i Paderewski.Polsce narzucono dodatkowo "mały traktat wersalski",zwany również traktatem mniejszościowym.Na jego mocy rząd polski został zobligowany do :

--zapewnienia, pod kontrolą międzynarodową,pełnego równouprawnienia wszystkich obywateli bez względu na wyznanie i narodowość ,

--zagwarantowania mniejszościom prawa do swobodnego używania rodzimego języka,

--zakładania i prowadzenia szkół oraz instytucji kulturalnych.

Dodatkowymi przepisami określano uprawnienia ludności żydowskiej,m.in.zobowiązanie władz polskich do uwzględnienia świętowania przez nią soboty.

Po wejściu z życie traktatu wersalskiego (10.I.1920) Polska objęła w posiadanie Pomorze.

Przy podziale terytoriów plebiscytowych (27.VIII.1920) Polsce przypadło jedynie 5 wsi na Powiślu i 3 na Mazurach. W granicach państwa polskiego znalazło się także koryto Wisły.

Napięcie w stosunkach polsko-niemieckich,narastające na Śląsku do końca 1918r.doprowadziło do wybuchu pierwszego powstania śląskiego (od 17 do 24 VIII. 1919).Przyczyniło się to do wycofania ze Śląska wojsk niemieckich.W II 1920r.podjął także działalność polski Komisariat Plebiscytowy z siedzibą w Bytomiu,kierowany przez W.Korfantego.Wzrost napięcia doprowadził do wybuchu drugiego powstania śląskiego (od 19 do 25 VIII. 1920).Zostało ono militarnie przegrane, ale zakończyło sie sukcesem politycznym, gdyż Komisja Międzyaliancka zlikwidowała policję niemiecką, a zamiast niej uwtorzyła Policję Plebiscytową (Apo).

Od 2/3 V do 5 VII 1920 nastąpił kolejny zryw powstańczy,na jego czele stanął W.Korfanty.

20.X.1921r.decyzją przedstawicieli mocarstw zasiadających w tzw.Radzie Ambasadorów dokonano ostatecznie podziału Śląska.Polsce przyznano teren wyjątkowo wartościowy pod względem ekonomicznym,gdyż znajdowała się na nim większość górnośląskich kopalń węgla kamiennego,cynku i ołowiu,stalowni i wielkich pieców.Centralne uroczystości przyłączenia uzyskanych terenów odbyły się 16.VII 1922r.w Katowicach.

Kwestie związane z podziałem terytorium plebiscytowego regulowała obszerna polsko-niemiecka konwencja,podpisana 15.V.1922r.w Genewie,zwana konwencją górnośląską.

Zupełnie inaczej wyglądała sprawa granicy wschodniej.1.XI.1918r.po przejęciu władzy przez PKL w Krakowie i Małopolsce Zachodniej,Ukraińcy opanowali prawie całą Galicję.Dopiero od wiosny 1919r.dzięki zaangażowaniu na froncie ukraińskim tzw.Armii Hallera.Formalne zawieszenie broni zostało zawarte 1.IX.1919r. 21.XI.1919r.Rada Najwyższa postanowiła przekazać Polsce sprawowanie władzy zwierzchniej w Galicji Wschodniej,ale tylko na 25 lat i pod kontrolą Ligi Narodów.Dopiero w III.1923r.Galicja Wschodnia została uznana na arenie międzynarodowej za integralną część państwa polskiego.

14.II.1919r.pod Berezą Kartuską na Polesiu zaczęła się nie wypowiedziana wojna polsko-radziecka.W ciągu 1919r.większe sukcesy militarne odnosili Polacy,zajmując Pińsk (7.III.),Wilno (19.IV.) i Mińsk (8.VIII).Ofensywa wojsk polskich została powstrzymana jesienią tegoż roku.W VII 1920r.lord George N.Curzon,msz.W.B.uznał Bug za linię określającą ówczesny zasięg polskich wpływów narodowościowych.

Na przełomie 1919 i 1920r.Moskwa wystąpiła z licznymi notami,w których proponowała nawiązanie rokowań pokojowych.27.III.1920r.Polska wyraziła zgodę na rozpoczęcie rokowań.Równolegle z nie przynoszącą rezultatów wymianą not Polska rozpoczęła pertraktacje z przedstawicielami rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej.Ich efektem było podpisanie dwóch konwencji - politycznej 21.IV. i wojskowej 24.IV.Na mocy porozumienia Ukraińcy godzili się na pozostawienie w granicach Polski Galicji Wsch. i Wołynia.

Zgodnie z przyjętymi ustaleniami 25.IV.ruszyła polska ofensywa wspierana przez dywizje ukraińskie.Po dwóch tygodniach oddziały polskie dotarły do Kijowa.

1.VII.utworzono Radę Obrony Państwa (ROP),kierowaną przez J.Piłsudskiego.24.VII.powołano Rząd Obrony Narodowej,na czele stanął Wincenty Witos,a wicepremierem został Ignacy Daszyński.Piłsudski ogłosił w imieniu ROP odezwę wzywającą wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni,aby wstępowali w szeregi wojska.

W początkach VIII atakujące od północy wojska bolszewickie przekroczyły Bug.Do akcji włączyły się 5.Armia gen.Wł.Sikorskiego.

Bolszewicy ponieśli klęskę pod ciosami polskich dywizji manewrowych ,które 16.VIII.uderzyły znad Wieprza na flankę i tyły wojsk rosyjskich.

Bezpośrednie rokowania zostały podjęte w połowie VIII 1920r.w Mińsku.Zakończenie wojny nastąpiło 18.III.1921r.w momencie podpisania traktatu w Rydze.Pokój ryski ustalał między Polską a Rosją Radziecką granicę biegnącą od Dzwiny na północy,przez Białoruś,bagna Polesia ,do Zbrucza i Dniestru.Obie strony zobowiązywały się do nieingerowania w swoje sprawy wew. i niepopierania działalności przeciwko nim wymierzonej.

W wyniku wojny nie powstało niepodległe państwo ukraińskie .Polska musiała uznać istnienie podporządkowanych Moskwie republik - białoruskiej i ukraińskiej.

23.I.1919r.Czesi rozpoczęli działania wojenne.Pod naciskiem wielkich mocarstw wstrzymano walki i zawarto rozejm 3.II.1919r.

Bardziej skomplikowany był problem litewski.W IV.1919r.oddziały armii polskiej zjęły Wileńszczyznę.Zajętej w ten sposób Wileńszczyzny nie można było wcielić bezpośrednio do państwa polskiego,toteż na opanowanych terenach utworzono 12.X. nowe państwo - Litwę Środkową.

Za oficjalną datę zakończenia walki o granice uważa się 15.III.1923r.,tego dnia bowiem Konferencja Ambasadorów uznała wschodnią granicę Polski,obejmującą także Wileńszczyznę i Galicję Wschodnią.

TERYTORIUM,GRANICE I SPOŁECZEŃSTWO

Str.38-51

Terytorium Polski wynosiło 389,7 tys km.kw.Najdłuższa była granica z Niemcami (1912km),którzy nie chcieli jej zaakceptować,co było wyrazem organizowania co jakiś czas akcji rozpalania ognisk wzdłuż granicy.Te pokazy "płonącej granicy"zakończyły się w latach 30.Drugą co do długości (1412km)była granica z ZSRR.Następna to granica z Czechosłowacją (984km),z Litwą (507km),z Rumunią (349km) oraz z Łotwą (109km),granica morska wynosiła 70,a łącznie z linią Półwyspu Helskiego 140km.

Terytorium państwa,zorganizowanego w momencie odzyskania niepodległości podzielono w latach 1919-1922 na 16 województw,składających się z powiatów.Odzieloną jednostką była Warszawa.

Według niezbyt dokładnych danych spisowych z 1921r.Polska miała 27,2mln mieszkańców,w 1931r.zarejestrowano 32,1mln mieszkańców,a tuż przed wybuchem wojny ponad 35mln.

Jedną z pierwszych decyzji władz polskich było wprowadzenie 7.II.1919r.,dekretem Naczelnika Państwa,powszechnego obowiązku szkolnego w zakresie szkoły powszechnej dla dzieci w wieku od 7do14 roku życia.

Na początku dwudziestolecia,poza istniejącymi uczelniami - Uniwersytetem Jagielońskim,Uniwersytetem Jana Kazimierza we Lwowie i Politechniką Lwowską uruchomiono 15.XI.1915r.Uniwesytet Warszawski i Politechnikę Warszawską.Ważnym wydarzeniem było rozpoczęcie w Krakowie działalności przez Akademię Górniczą(20.X.1919).

Polska była krajem rolniczym,a więc dominowała w niej ludność wiejska.Podstawą utrzymania dla większości mieszkańców stanowiło rolnictwo.

Społeczeństwo dzieliło się na grupy i warstwy.Najliczniejszą grupę tworzyli chłopi,następnie robotnicy zatrudnieni w zakładach przemysłowych,rzemieślniczych,usługowych oraz w majątkach ziemskich i większych gospodarstwach rolnych,inteligencja,drobnomieszczaństwo,burżuazja oraz wielcy właściciele ziemscy.

MOZAIKA NARODOWA I RELIGIJNA

Str.51-70

Polska odrodziła się jako państwo wielonarodowe.Znaczną część jego obywateli stanowili Ukraińcy,Żydzi,Białorusini,Niemcy i przedstawiciele innych narodowości.

Rozwój wydarzeń historycznych spowodował,że Polska stała się największym w Europie i drugim na świecie,po USA,skupiskiem ludności żydowskiej.Obok Włoch,Hiszpanii,Austrii i Litwy,należała do najbardziej katolickich krajów europejskich.

Wyjątkową pozycję Kościoła rzymskokatolickiego podkreślała konstytucja marcowa,przyznająca mu "naczelne stanowisko wsród równouprawnionych wyznań".To sformułowanie precyzował konkordat,zawarty 10.II.1925r.między państwem polskim a Stolicą Apostolską.Tekst układu został ratyfikowany przez sejm i 3.VIII.1925r.wszedł w życie.Zapewniał on Kościołowi:

-- pełną swobodę działania w zakresie pracy duszpasterskiej i dysponowania posiadanym majątkiem,

--możność swobodnego komunikowania się ze Stolicą Apostolską,

--opiekę i pomoc państwa w wykonywaniu niektórych decyzji kościelnych,

--nadzór nad nauczaniem religii rzymskokatolickiej i moralnością prowadzonych te zajęcia nauczycieli oraz

-- dotacje państwowe z racji sekularyzowania przez rządy zaborcze części majątku kościelnego,

--Konkordat dawał także władzom państwowym możliwość zastosowania prawa weta przy obsadzaniu stanowisk kościelnych.

Podstawową jednostką organizacyjną była parafia.

Ostatnie lata II Rzeczypospolitej upłyneły pod znakiem rywalizacji duchowieństwa i wzajemnych oskarżeń o działalność germanizacyjną lub polonizacyjną.

GŁÓWNE NURTY POLITYCZNE

Str.70-86

Do czasu odzyskania niepodległości partie polityczne miały charakter dzielnicowy.

Najwcześniej procesy zjednoczeniowe ujawniły się na prawicy.Do końca I wojny św.ruch narodowy reprezentowany był przez Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe (SDN) w Galicji i Królestwie Polskim oraz Towarzystwo Narodowo-Demokratyczne w zaborze pruskim.Podlegały one istniejącej od 1893r.zakonspirowanej Lidze Narodowej.W czasie wyborów do Sejmu Ustawodawczego z inicjatywy przedstawicieli narodowej demokracji powstał też wspólny Narodowy Komitet Wyborczy Stronnictw Demokratycznych,działający przede wszystkim na terenie Królestwa Polskiego.Zaraz po ukonstytuoawaniu się sejmu (II.1919) utworzono Związek Sejmowy Ludowo-Narodowy (ZSLN) jako zaczątek ugrupowania skupiającego działaczy o przekonaniach narodowych.Po odejściu z ZSLN grupy Edwarda Dubanowicza,która utworzyła Klub Narodowego Zjednoczenia Ludowego,oraz chadecji z Wojciechem Korfantym na czele,powstał ostatecznie 27.X.1919r. Związek Ludowo-Narodowy (ZLN),będący właściwie kontynuacją Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego.Przywódcą i głównym ideologiem Związku pozostawał Roman Dmowski.Program ustalony w czasie II zjazdu ZLN (X.1919) był w zasadzie kontynuacją założeń SDN.Podkreślano w nim:

--obowiązek solidarności narodowej,

--nadrzędność prywatnego prawa własności,

--szczególne znaczenie dla narodu polskiego religii rzymskokatolickiej ,

--opowiadano się za ustrojem republikańskim i demokratycznym prawem wyborczym,przy równoczesnym wprowadzeniu ograniczeń dla mniejszości narodowych.

Na prawicy byli także usytuowani konserwatyści,reprezentujący przede wszystkim interesy sfer ziemiańskich i -częściowo - przemysłowych.W Małopolsce Zachodniej najpoważniejszą organizacją było Stronnictwo Prawicy Narodowej,które przejściowo (1918-1920) występowało także jako Stronnictwo Budowy Zjednoczonej Polski i Stronnictwo Pracy Konstytucyjnej.Przejawiały się w nim dążenia do nawiązania bliższych kontaktów z obozem belwederskim ,a zwłaszcza z Józefem Piłsudskim.Zjednoczenia Narodowe,Narodowo-Chrześcijańskie Stronnictwo Ludowe,Stronnictwo Chrześcijańsko-Rolnicze,Chrześcijańsko-Narodowe Stronnictwo Rolnicze połączyły się w 1925r. w Stronnictwo Chrześcijańsko-Narodowe.Do wybitnych działaczy konserwatywnych należeli m.in.:Edward Dubanowicz,Stanisław Stroński,Jan Stecki,Janusz Radziwiłł,Zdzisław Tarnowski.Z konserwatystami powiązane były mniej liczne grupy monarchistyczne,m.in.:Stronnictwo Zachowawcze,Organizacja Monarchistyczna,Zjednoczenie Monarchistów Polskich i Monarchistyczna Organizacja Włościańska (od V.1927r. Monarchistyczna Organizacja Wszechstanowa).

Tendencje zjednoczeniowe pojawiły się na forum parlamentu,gdzie w 2.połowie 1919r.posłowie do tego czasu związani z ZLN,utworzyli Narodowo-Chrześcijański Klub Robotniczy.

Polskie Sronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji (PSChD) powstało w początkach niepodległości w wyniku połączenia grup chrześcijańsko-społecznych,działającego w Małopolsce Chrześcijańsko-Narodowego Stronnictwa Robotniczego (ChNSR) i istniejącego w byłym Królestwie Stronnictwa Chrześcijańsko-Demokratycznego na zjeździe w Krakowie (od 7 do 8 XI.1919).W czasie zjazdu w Warszawie (od 24 do 25 V.1920) do PSChD przyłączyło się wielkopolskie Chrześcijańsko-Narodowe Stronnictwo Pracy.W początkach 1923r. proces zjednoczeniowy został zamknięty wraz z przystąpieniem Chrześcijańskiego Zjednoczenia Ludowego,działającego od 1920r. na terenie Górnego Śląska,i tak PSChD stało się partią ogólnopolską.

Za swą podstawę ideową Chrześcijańska Demokracja przyjmowała:

--zasady chrześcijańskie,przeciwstawiając je socjalizmowi i komunizmowi,

--uznawano nadrzędność wartości narodowych,ale bez akceptowania skrajnych form nacjonalizmu,

--postulowano ścisły związek Kościoła z państwem,oparty na zawartym konkordacie,

--za podstawę działalności przyjęto zasady katolicyzmu społecznego,

--rozwiązanie problemów społecznych dostrzegano w tzw.uwłaszczeniu robotników,dzięki któremu mogliby oni partycypować w zyskach osiąganych przez przedsiębiorstwa.

Chadecja najczęściej podejmowała współpracę ze ZLN - m.in.w 1922r. stała się istotnym elementem utworzonego wówczas Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej.Dzięki temu porozumieniu doszło następnie do rozszerzenia o PSL"Piast".

Wśród partii centrowych znajdowała się Narodowa Partia Robotnicza (NPR).Powstała ona w V.1920r. z połączenia istniejącego w Królestwie Narodowego Związku Robotniczego z częścią Narodowego Stronnictwa Robotników.Zgodnie z założeniami ideowymi,przyjętymi w 1921r.,za najistotniejsze uznawano:

--podziały narodowe,potem klasowe i warstwowe,

--za nadrzędne uważano interesy ogólnonarodowe,ale akceptowano również konieczność walki robotników o należne im miejsce w społeczeństwie,

--występowała przeciwko komunizmowi,socjalizmowi i rodzącemu się faszyzmowi,

--niedoskonałości systemu kapitalistycznego zamierzano zlikwidować przez rozwój spółdzielczości,instytucji samorządowych i stowarzyszeń społecznych,rozbudowę oświaty,likwidację porozumień monopolistycznych oraz stopniowe uspołecznienie większych zakładów przemysłowych,

--postulowane zmiany chciano wprowadzić na drodze reform,dlatego domagano się demokratycznego prawa wyborczego,jak i silnej władzy wykonawczej,

--opowaidano się za przestrzeganiem zagwarantowanych konstytucją praw mniejszości narodowych do swobodnego rozwoju narodowego i kulturalnego,z wyjątkiem Żydów.

Bardzo zróżnicowany był ruch ludowy,reprezentowany przede wszystkim przez centrowe Polskie Stronnictwo Ludowe"Piast" (PSL "Piast") i lewicowe Polskie Stronnictwo Ludowe"Wyzwolenie" (PSL "Wyzwolenie").Obok nich działały mniejsze ugrupowania:Polskie Stronnictwo Ludowe Lewica (PSL Lewica),Chłopskie Stronnictwo Radykalne (ChSR) oraz powstały w 1924r. Związek Chłopski.Partie ruchu ludowego charakteryzowały się wyjątkowo małą stabilnością.Najwięcej uwagi zwracały na kwestie bezpośrednio związane z wsią,a przede wszystkim prowadziły walkę o dokonanie przeobrażeń agrarnych ,rozwój spółdzielczości,samorządu i podniesienie poziomu oświaty.

PSL"Piast" powiększał zasięg wpływów terytorialnych dzięki przejęciu części dorobku organizacyjnego Zjednoczenia Ludowego (X.1918),Polskiego Zjednoczenia Ludowego (VII.1919) i PSL"Wyzwolenia" (I.1920) z terenu byłego Królestwa oraz lokalnych grup z innych części kraju,m.in.Wielkopolski (Zjednoczenie Włościan,1920) i Pomorza (1920).W latach następnych proces ten uległ zahamowaniu.Jeszcze latem 1923r."Piast"przeżył dwa rozłamy.W ich wyniku wyodrębniło się Polskie Stronnictwo Ludowe "Jedność Ludowa" (V.1923) i Polski Związek Ludowców (VIII.1923).

PSL"Piast" współtworzyło Polską Komisję Likwidacyjną,a przewodnictwo jej prezydium objął Wincenty Witos.Nie popierało ono tzw.rządów ludowych,weszło do centrowego rządu Leopolda Skulskiego i było jednym z filarów Rządu Obrony Narodowej w 1920r.

Najpoważniejszym konkurentem "Piasta" było Polskie Stronnictwo Ludowe "Wyzwolenie".Powstało ono w 1915r. w Warszawie w wyniku połączenia kilku drobnych ugrupowań chłopskich,a nazwę przyjęło w XI.1918r.Wsród jego członków znajdowali się zwolennicy Piłsudskiego.Samo stronnictwo było jednym z najistotniejszych elementów tzw.obozu belwederskiego.

KPRP należała do współzałożycieli (III.1919r.) Międzynarodówki Komunistycznej (Kominternu).Ich zasadniczym celem było:

-- dążenie do wywołania rewolucji oraz

--zbudowania Polskiej Republiki Rad.

Wstępem do tego miało być tworzenie Rad Delegatów Robotniczych (RDR).Z tego powodu rzucano hasła bojkotu wyborów do Sejmu Ustawodawczego,tworzenie armii i budowy organów administracji państwowej.W 1920r.zaczątkiem rządu komunistycznego miał się stać kierowany przez Juliana Marchlewskiego Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski,utworzony w Moskwie,a zainstalowany w Białymstoku w VII.1920r.Jednak próba ta zakończyła się fiaskiem.

Ze względu na negowanie państwowości polskiej i praw w państwie polskim obowiązujących KPRP od I.1919r. została zmuszona do działania nielegalnego.Jej przywódcy przebywali poza granicami Polski,najczęściej w ZSRR,Niemczech lub Wolnym Mieście Gdańsku.Do grupy przywódczej KPRP/KPP należeli m.in.Adolf Warszawski-Warski,Maria Koszutska-Kostrzewa czy Julian Leszczyński-Leński.

Komuniści np.w 1922r.,w związku ze zbliżającymi się wyborami parlamentarnymi,powołali do życia Związek Proletariatu Miast i Wsi (ZPMW).Większe sukcesy osiągnięto przez opanowanie Niezależnej Partii Chłopskiej (NPCh),powstałej w 1924r.,rozwiązanej w 1927r.Podobmnie potoczyły się losy Białoruskiej Włościańsko-Robotniczej "Hromady",utworzonej z inspiracji KPZB w VI.1925r.i rozwiązanej w 1927r.Trochę dłużej działało powiązane z KPZB Ukraińskie Chłopsko-Robotnicze Socjalistyczne Zjednoczenie "Sel-Rob" (1926-1932),również rozwiązanie przez władze.

Poza wspomnianą KPZU duże znaczenie miały struktury nacjonalistycznej Ukraińskiej Organizacji Wojskowej (UWO),utworzonej w 1920r.Działalnością UWO,specjalizującej się w akcjach dywersyjnych i terrorystycznych ,kierował płk Jewhen Konowalec.W 2.połowie lat 20 wyłoniła się z UWO,głosząca hasła rewolucji narodowej i utworzenia niepodległego zjednoczonego państwa ukraińskiego,Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN).

Wśród legalnie działających organizacji znacznymi wpływami cieszyły się partie o charakterze niepodległościowo-narodowym:Ukraińska Ludowa Partia Pracy i utworzona w 1924r. Ukraińska Partia Pracy Narodowej,które połączyły się 11.VII.1925r.,by utworzyć Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo- Demokratyczne (UNDO).Głównym celem UNDO była:

--walka o zjednoczenie całego narodu ukraińskiego,

--i utworzenie niepodległego państwa.

Do grupy kierowniczej UNDO należeli m.in.Kost' Lewicki,Włodzimierz Celewicz.

Mniejszą rolę odgrywały inne nurty polityczne,np.Ukraińska Partia Radykalna,Ukraińska Partia Socjaldemokratyczna.Powstałe w 1924r. Ukraińskie Zjednoczenie Socjalistyczne Związek Włościański ("Sel-Sojuz").

Znacznie słabiej rozwinięte było życie polityczne mniejszości białoruskiej.Białoruskie Zjednoczenie Chrześcijańsko-Demokratyczne,kierowane przez ks.Adama Stankiewicza.Jego zasadniczym celem było:

--zjednoczenie na drodze pokojowej wszystkich ziem białoruskich w obrębie niepodległego państwa.

Posłowie socjalistyczni powołali też do życia 24.VI.1925r. najsilniejszą partię - Białoruską Włościańsko-Robotniczą Hromadę.Opowiadała się za:

--zjednoczeniem wszstkich ziem białoruskich,

--sojuszem robotniczo-chłopskim,

--przeprowadzeniem radykalnej reformy rolnej,z pominięciem osadników z Polski centralnej,

--ustawodawstwem socjalnym dal robotników,

--rozwojem spółdzielczości ,

--bezpłatnym szkolnictwem w języku białoruskim.

Znacznie mniejsze znaczenie miał powstały w 1925r. z inicjatywy socjalistów Białoruski Związek Włościański.

Wśród ludności niemieckiej powołano w 1921r. Związek Niemczyzny dla Ochrony Praw Mniejszości w Polsce (Deutschtumsbund),który dążył do objęcia wpływami wszystkich Niemców na terenie państwa polskiego,poza Górnym Śląskiem.W okresie późniejszym powstał Niemiecki Związek Ludowy (Deutscher Volksbund),został rozwiązany w 1923r.Jego funkcje przejęło Niemieckie Zjednoczenie w Sejmie i Senacie (Deutsche Vereinigung) oraz Niemieckie Stowarzyszenie Ludowe w Polsce (Deutsche Volksverband).

Na prawicy stronnictw żydowskich usytuowany był ortodoksyjny Związek Izraela (Agudas Isroel),używający także nazwy Pokój Wiernym Izraelitom.Powstał w 1916r.Wychodzili z założenia,że Żydzi w ciągu wielowiekowej diaspory zachowali tożsamość dzięki kultywowaniu swej religii.Z tego względu domagało się podporządkowania całokształtu życia publicznego i politycznego zasadom religijnym.Podkreślali konieczność zachowania poprawnych stosunków z aktualnymi władzami polskimi.

Największą popularnością wśród Żydów cieszył się ruch syjonistyczny,dążący do uznania Żydów w Polsce za mniejszość narodową i zbudowania państwa żydowskiego w Palestynie.Jego trzon stanowiła Organizacja Syjonistyczna,podzielona pod względem terytorialnym i ideologicznym,co przejawiało się w wykształceniu frakcji:Et Libnoth (Czas Budować) i Al Hamiszmar (Na Straży) i syjonistów-rewizjonistów.Ta ostatnia grupa stała się zaczątkiem odrębnej partii - Nowej Organizacji Syjonistycznej.

Poza Organizacją Syjonistczną w skład obozu wchodziła Organizacja Syjonistów Ortodoksów "Mizrachi"(Centru Duchowe),usiłująca tworzyć pomost między ortodoksami a syjonistami,a także Syjonistyczna Partia Pracy Hitachdut i Niezależna Żydowska Socjalistyczna Partia Robotnicza "Robotnicy Syjonu"(Poalej Syjon Prawica),próbujące łączyć w swych programach postulaty syjonistyczne z socjalistycznymi.Żydowska Partia Ludowa,która podkreślała wartości narodowe o odrzucała postulat budowy państwa żydowskiego.Do grona przywódców należeli m.in.:Dawid Nomberg.

Na lewicy stronnictw żydowskich znajdował się Powszechny Żydowski Związek Robotniczy "Bund".Partia ta dążyła do zapewnienia Żydom pełnego równouprawnienia w Polsce,z uwzględnieniem ich specyfiki.Działacze to m.in.:Wiktor Alter,Henryk Erlich.

Radykalniejszy charakter miała Żydowska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza "Robotnicy Syjonu"(Poalej Syjon Lewica),niejednokrotnie podejmująca współpracę z KPRP.Do jej przywódców należeli m.in.:Natan Buchsbaum.

Tracił na znaczeniu nurt asymilatorski,którego reprezentacją był Związek Polaków Wyznania Mojżeszowego Wszystkich Ziem Polskich.Poo koniec lat 20 podobne tendencje reprezentował Związek Źydów Uczestników Walk o Nipodległość Polski.

PODSTAWY USTROJOWE II RZECZYPOSPOLITEJ

Str.86-100

Przed wybuchem I wojny św.i w pierwszej fazie jej trwania powszechnie przypuszczano,że państwo polskie zostanie odbudowane jako monarchia,gdyż w ówczesnej Europie wszystkie liczące się potęgi,z wyjątkiem Francji,były monarchiami.Przed 1914r. taka forma rządów istniała tylko w trzech państwach - Francji,Szwajcarii i,od 1912r. Portugalii.

Gdy kończyła się I wojna św.największe monarchie europejskie (Rosja,Niemcy,Austro-Węgry) rozpadły się,a na ich gruzach powstały państwa o ustroju republikańskim.Utworzony 7.XI.1918r. gabinet Ignacego Daszyńskiego przyjął nazwę Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej.

Odradzające się państwo wymagało jednoznacznych rozwiązań prawnych.Zanlazły one wyraz w opublikowanym 22.XI.1918r. dekrecie o organizacji najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej,prekonstytucji Polski odrodzonej.Zgodnie z jego brzmieniem głową państwa stawał się do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego,Józej Piłsudski, jako Tymczasowy Naczelnik Państwa,który miał wyłaczne prawo powoływania rządu przed ni odpowiedzialnego i mianowania,na wniosek premiera,najwyższych urzędników w państwie.Zatwierdzał także dekrety opracowywane przez rząd.

Powszechna była także akceptacja zwołania Sejmu Ustawodawczego.PKL domagała sie by został zwołany w ciągu 10 tygodni,na podstawie demokratycznej ordynacji wyborczej;rząd I.Daszyńskiego zapowiadał,że powsatnie on jeszcze w tym roku (1918) i precyzował,że zostanie wybrany na podstawie pięcioprzymiotnikowego prawa:powszechnego,równego,tajnego,bezpośredniego i proporcjonalnego.Piłsudski polecił J.Moraczewskiemu by opracował w ciągu 10 dni ordynację wyborczą.

28.XI.1918r. ukazały się dwa dekrety.Pierwszy z nich precyzował zasady ordynacji wyborczej,a drugi wyznaczał datę wyborów na 26.I.1919r. W ordynacji zapowiadano,że prawo wyborcze,czynne i bierne,będzie pryzsługiwało każdemu bez różnicy płci,narodowości czy wyznania,obywatelowi państwa polskiego,który ukończył 21 rok życia.Jedynym wyjątkiem mieli być żołnierze służby czynnej (pochodzący z poboru).Praw wyborczych nie posiadały także osoby,które utraciły je na mocy prawomocnych wyroków sądowych,jak również osoby niewłasnowolne.Ordynacja przewidywła możliwość tworzenia bloków i związków wyborczych.

26.I.1919r. wybory odbyły się jedynie na terenie Królestwa Polskiego,z wyjątkiem okręgów pn.-wsch.oraz w zach.części Galicji.Na tych terenach wybrano 291 posłów.Generalnie wybory zakończyły się klęską aktywistów (zwolenników współdziałania podczas okupacji z państwami centralnymi) oraz ugupowań konserwatywnych.W Królestwie Polskim największy sukces osiągnęła narodowa demokracja.Endecja w Wielkopolsce zgromadziła prawie 98% głosów i zdobyła wszystkie mandaty.Znaczne poparcie uzyskały ugrupowania ludowe - w Królestwie za PSL"Wyzwolenie"opowiedziało się ponad 20% wyborców,a w Galicji PSL"Piast" i PSL Lewica zgromadziły ponad 50% głosów.Natomiast socjaliści w Królestwie uzyskali zaledwie 9% głosów.W chwili,gdy sejm się zbierał,zasiadało w nim 340 posłów,a pod koniec kadencji 432.

Posłowie wybrani do sejmu podzielili się na 10 klubów.Na prawicy dominował klub Związku Ludowo-Narodowego.Uplasowany był także 17-osobowy Klub Pracy Konstytucyjnej.

W centrum znajdowały się:królewiacki klub Polskiego Zjednoczenia Ludowego.

Na lewicy największe znaczenie miały kluby ludowe - PSL"Wyzwolenie" i PSL Lewica oraz Związek Parlamentarny Polskich Socjalistów.

W początkach 1920r. w sejmie było już 15 klubów,a dwa lata później 19.Jedynie dwa - konserwatywny i socjalistyczny prztrwały całą kadencję bez rozłamu.

Sejm Ustawodawczy zebrał się na pierwsze posiedzenie 10.II.1919r. Otworzył go Józef Piłsudski.Wybory właściwego marszałka wygrał Wojciech Trąmpczyński,członek Naczelnej Rady Ludowej.

Najważniejszym zadaniem Sejmu Ustawodawczego było uchwalenie konstytucji.Wymagało to jednak dłuższych prac.Rozwiązanie tymczasowe spełniała przyjęta 20.II.1919r. uchwała sejmu "O powierzeniu J.Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa,zwana popularnie Małą Konstytucją.

Władzą suwerenną i ustawodawczą był sejm.Przyjęte uchwały ogłaszał,z kontrasygnatą premiera i odpowiedniego ministra,marszałek sejmu,przejmując w ten sposób uprawnienia należące zazwyczaj do głowy państwa.Naczelnik Państwa miał:

--reprezentować państwo za zew.,

--być najwyższym wykonawcą uchwał sejmowych w sprawach cywilnych i wojskowych.

Do jego uprawnień należało:

--powoływanie rządu,ale miał to czynić "w porozumieniu z sejmem",

--Naczelnik był odpowiedzialny przed sejmem,

--każdy akt państwowy Naczelnika wymagał dla swej ważności podpisu właściwego ministra.

Mała Konstytucja była rozwiązaniem tymczasowym.Dla przygotowania projektu ustawy zasadniczej powołano dwie komisje.Jedną z nich zwaną popularnie Ankietą (Ankietą Konstytucyjną),powołał w początkach 1919r. rząd Ignacego Paderewskiego.14.II.1919r.,na drugim posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego,powołano sejmową Komisję Konstytucyjną.

Projekt zredagowany przez Komisję Konstytucyjną został przedstawiony sejmowi 8.VII.1920r.Debatę wznowiono we wrześniu.

Drugie czytanie projektu zakończyło się sukcesem prawicy.Batalia nie byla jednak zakończona.Na tym tle doszło do zawarcia 16.III. kuluarowego kompromisu.Skreślono m.in.punkt,zgodnie z którym prezydent musiał być Polakiem i katolikiem,wyznanie rzymskokatolickie zajmuje naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań.Przy tej okazji określono także artykuł o szkole wyznaniowej.Senat wprowadzono na próbę na okres jednej kadencji,a sejm II kadencji miał rozstrzygnąć własnymi głosami,bez udzialu senatu,o dalszym istnieniu izby wyższej.

17.III.,Sejm Ustawodawczy przyjął tekst konstytucji przez aklamację.Poprzedziły to deklaracje przedstawicieli trzech stronnictw - PPS,NPR i PSL"Wyzwolenie".

Konstytucja polska została uchwalona stosunkowo późno .W większości krajów powstałych po I wojnie św.ustawy zasadnicze powstały już w 1919r. (Republika Weimarska,Finlandia) lub w 1920r. (Czechosłowacja,Austria,kraje bałtyckie).W krajach baltyckich przyjęto jako zasadę istnienie parlamentów jednoizbowych,wybieranych na 3 lata.W Czechosłowacji,Austrii i Niemczech,podobnie jak we Francji,parlamenty były dwuizbowe.Kadencja izb była taka sama.Tylko w Chechosłowacji wprowadzono zróżnicowanie (6 i 8 lat).Tam jak i na Litwie i Łotwie prezydenta wybierał parlament.Jego kadencja wynosila 7 lat.Jedynie Estonia nie miała urzędu prezydenta,a jego funkcje sprawował każdorazowy premier.

Konstytucja marcowa składała się z 126 artykułów,podzielonych na 7 rozdziałów:I.Rzeczpospolita (art.1-2),II.Wladza Ustawodawcza (3-38),III.Władza Wykonawcza (39-73),IV.Sadownictwo (74-86),V.Powszechne obowiazki i prawa obywateli (87-124),VI.Postanowienia ogolne,dotyczace procedury zmiany ustawy zasadniczej (125),VII.Postanowienia przejsciowe (126).

W ustawie zasadniczej przyjęto:

-- monteskiuszkowski podział władz na ustwodawczą (parlament),wykonawczą (prezydent i rząd),oraz sądowniczą (niezawisłe sądy),

--Cechą charakterystyczną konstytucji marcowej było przyznanie władzy ustawodawczej zdecydowanej przewagi nad wykonawczą,

--Zgodnie z ustawą jedynie sejm mógł decydować o najistotniejszych dla państwa kwestiach,

--Tylko w drodze ustawy sejmowej ,"wyrażonej w sposób regulaminowy",ustalono coroczny budżet,liczebność wojska i pobór rekruta,zaciągano pożyczki państwowe i obciążano majątek państwa,regulowano kwestie dotyczące systemu monetarnego,

--Jedynie sejm mógł udzielić rządowi absolutorium,

--Do jego uprawnień należało zgłaszanie wotum nieufności w stosunku do poszczególnych ministrów i całego rządu,

--Izba poselska,podobnie jak rząd,miała prawo inicjatywy ustawodawczej.

Sejm,skladający się z 444 posłów,był wybierany na 5-letnią kadencję w głosowaniu pięcioprzymiotnikowym,

--Na czas sprawowania mandatu posłowie byli urlopowani z wykonywanej dotychczas pracy.Przepis ten nie dotyczył ministrów oraz pracowników naukowych wyższych uczelni,

--Posłom w czasie zasiadania w parlamencie nie wolno było obejmować płatnych posad państwowych,czerpań korzyści ze sprawowanej funkcji,przyjmować odznaczeń (z wyjątkiem wojskowych) ani pełnić funkcji redaktora odpowiedzialnego,czyli osoby ponoszącej odpowiedzialność karną za przestępstwo popełnione drukiem przez organ prasowy,

--Posłowie traktowani byli jako przestawiciele całego społeczeństwa,

--Swobodę działania zapewnial im immunitet obejmujący zarówno poczynania na forum parlamentu,jak i poza nim,

--W przypadku popełnienia przestępstwa kryminalnego poseł mógł być pociągnięty do odpowiedzialności tylko za zgodą sejmu,

--Zwoływanie,otwieranie,odraczanie (do 30 dni) i zamykanie sesji należało do uprawnień prezydenta,

--Marszałek przewodniczył Zgromadzeniu Narodowemu oraz zastępował głowę państwa w przypadku opróżnienia urzędu prezydenta.

Uprawnienia senatu (111 osób):

--pochodził on z wyborów pięcioprzymiotnikowych,przy podniesionym cenzusie wieku (30 i 40 lat).

--nie posiadał inicjatywy ustawodawczej ani prawa zgłaszania wotum nieufności,

Do jego kompetencji należało przede wszystkim:

--analozowanie projektów ustaw uchwalonych przez sejm,

--senatorowie na równi z posłami korzystali z immunitetu parlamentarnego i obowiązywały ich identyczne jak posłów ogranicznenia.

Uprawnienia głowy państwa wybieranej na 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe, sprowadzały się do kwestii etykietalno-reprezentacyjnych.Do kompetencji prezydenta należało:

--zwoływanie,otwieranie,odraczanie i zamykanie sesji sejmowych,

--zgodnie z konstytucją mógł on nawt rozwiązać parlament przed upływem kadencji,ale musiał w tym celu uzyskać poparcie 3/5 senatu.

--prezydent w porozumieniu z sejmem powolywał premiera i,na jego wniosek pozostałych ministrów,

--nie był też odpowiedzialny za swe czynności urzędowe,ale każdy akt wydawany przez niego musiał posiadać podpis odpowiedniego ministra,

--za zdradę państwa,złamanie konstytucji i przestępstwa pospolite można było go pociągnąć do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu,a pstawienie go w stan oskarżenia możliwe było po uchwale sejmu podjętej większością 3/5 głosów.

--rząd w całości,a także poszczególni ministrowie,na mocy uchwały sejmu podejmowanej większością 3/5 głosów,ponosili odpowiedzialność polityczną przed sejmem i konstytucyjną przed Trybunałem Stanu.

Konstytucja nakładała na obywateli pewne obowiązki.Do najważniejszych należały:

--wierność wobec państwa i,dla mężczyzn,odbycie służby wojskowej,

--ustawa gwarantowała obywatelom wolność osobistą,mysli i przekonań,nietykalność mieszkania,tajemnicę korespondecji,wolność prasy i sumienia,nauki i nauczania,

--państwo zostało zobowiązane do roztaczania opieki nad pracą oraz zagwarantowania ubezpieczeń społecznych na wypadek braku pracy,choroby itp.

--własność została uznana za podstawę istnienia państwa,

--przewidywano pełną rekompensatę,możliwość przymusowego wykupu zimei na cele reformy rolnej.

Ustawa zasadnicza mogła ulegać zmianom w 3 przypadkach:

1.w każdym momencie za zgodą 2/3 deputowanych do obu izb,

2.w następnym sejmie,bez udziału senatu,większością 3/5 głosów w sprawie dalszego istnienia izby wyższej,

3.co 25 lat na podstawie Zgromadzenia Narodowego podjętej większością głosów.

Konstytucja zaczęła obowiązywać 1.VI.1921r.Jednak część jej postanowień wprowadzono w życie pod koniec 1922r.Ustrój przewidziany w ustawie zasadniczej zaczął w pełni funkcjonować 14.XII.1922r. w dniu złożenia przez J.Piłsudskiego jako Naczelnika Państwa władzy na ręce Gabriela Narutowicza.

Sejm Ustawodawczy na mocy swej uchwały istniał jeszcze prawie 2 lata.Najwcześniej,w XI.1920r. wystąpili z rządu narodowi demokraci,a miesiąc później socjaliści,następnie w II.1921r. PSL"Wyzwolenie".Rząd wówczas przybrał charakter centrowy,a latem 1921r. wraz z ustąpieniem ministrów reprezentujących chadecję i Narodowe Zjendoczenie Ludowe,stracił poparcie większości sejmu.

Wincenty Witos utrzymała się przy sterze władzy do połowy IX.1921r.Po jego ustąpieniu na czele pozaparlamentarnego gabinetu stanął Antoni Ponikowski.Jego upadek został spowodowany postawą Pisłsudskiego,który w VI.1922r. w związku z zawarciem niemiecko-radzieckiego układu w Rapallo zarzucił rządowi nieudolność.Wywołało to najdłuższe,dwumiesięczne w dziejach II Rzeczypospolitej przesilenie gabinetowe.Apogeum konfliktu przypadło na 25.VII,kiedy w sejmie z inicjatywy endecji,zgłoszono wniosek o udzielenie Naczelnikowi Państwa wotum nieufności.W rezultacie wniosek nie uzyskał większości.Nowy rząd z Julianem Nowakiem na czele został powołany przez J.Piłsudskiego.

SEJM I KADENCJI I WYBORY PREZYDENCKIE

Str.100-111

Najważniejszą ustawą uchwaloną przez Sejm Ustawodawczy w okresie 28.VII.1922r. była ordynacja wyborcza.Zmianie uległ cenzus wieku przy prawie biernym,podniesiono go do 25 lat.Prawo wyborcze do izby wyższej uzyskały osoby,które ukończyły 30 (czynne) i 40 (bierne),a dodatkowo zostało ono obwarowane obowiązkiem rocznego zamieszkania na terenie okręgu wyborczego.

Najistotniejsza zmiana polegała na wprowadzeniu list państwowych.Zgodnie z postanowieniami ordynacji wyborczej w okręgach wybierano 372 posłów oraz 93 senatorów.Pozostałe mandaty rozdzielono na zasadzie proporcjonalnej między listy państwowe.Listy te zgłaszane były na ręce Generalnego Komisarza Wyborczego nie później niż 40 dni przed wyborami.Zgłoszenie takie musiało być poparte podpisami 5 posłów lub senatorów z ustępującego sejmu lub senatu albo minimum 1000 wyborców z dwóch okręgów wyborczych.Listy otrzymywały numery zgodnie z kolejnością złożenia.Listy okręgowe otrzymywały ten sam numer.

Wybory do parlamentu I kadencji wyznaczono na 5.XI. (sejm) i 12.XI. (senat) 1922r. Miały one objąć po raz pierwszy terytorium całego kraju.

Ostatecznie zgłoszono 18 list państwowych oraz 164 dalsze,nie przyłączone do państwowych.97 list zgłoszonych w okęgach unieważniono.ZLN,PSChD i Narodowo-Chrześcijańskie Stronnictwo Ludowe utworzyły wspólny blok wyborczy - Chrześcijański Związek Jedności Narodowej (ChZJN),często używający uproszczonej nazwy Chrześcijańska Jedność Narodowa (ChJN).Ochrzczono go nazwą "Chjena".Lista ta otrzymała nr.8.

Centrum było reprezentowane przez 7 list.Najważniejsze z nich wystawiły PSL "Piast" i NPR.W centrum znalazła się także lista bloku Unii Narodowo-Państwowej.Narodowe Zjednoczenie Ludowe połączyło się z Polskim Stronnictwem Katolicko-Ludowym i wystawiło listę Polskiego Centrum.

Lewica reprezentowała 5 list.Największe szanse miały dwie listy:PPS oraz PSL "Wyzwolenie i Lewica Ludowa",powstałe z połączenia PSL "Wyzwolenie" i secesjonistów z PSL Lewica.

W Sejmie Ustawodawczym został utworzony Blok Mniejszości Narodowych (BMN),który objął Żydów,Niemców,Białorusinów oraz Ukraińców z Wołynia i Lubelszczyzny.

Wybory zakończyły się zwycięstwem prawicy.Lista ChZJN zdobyła 163 mandaty.

Jeśli chodzi o lewicę,to lista PSL "Wyzwolenie",PSL Lewica,Chłopskie Stronnictwo Radykalne,PPS i komuniści zdobyli 98 mandatów.

Partie centrowe:PSL"Piast" otrzymało 70 mandatów i NPR 18.W sumie mniejszości dysponowały 89 mandatami.

Wybory do senatu odbyły się tydzień poźniej.ChZJN zdobył 43% mandatów,mniejszości narodowe 24% mandatów.

Wybory marszałków sejmu i senatu odbyły się 28.XI.1922r. Marszałkiem sejmu został Maciej Rataj,marszałkiem senatu Wojciech Trąmpczyński.

W wyborach prezydenckich wysunięto 5 kandydatur:Maurycego Zamoyskiego,Stanisława Wojciechowskiego,Gabriela Narutowicza,Ignacego Daszyńskiego i Jana Niecisława Baudouina de Courtenay.

Prezydentem został Gabriel Narutowicz.Pierwszy prezydent Rzeczypospolitej pochodził ze Żmudzi,gdzie ur.się w 1865r.Większość świadomego życia spędził na emigracji,przede wszystkim w Szwajcarii,będąc profesorem politechniki w Zurychu.W latach I wojny św.był założycielem o prezesem Polskiego Komitetu Samopomocy oraz członkiem utworzonego z inicjatywy Henryka Sienkiewicza Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce (tzw.Komitet z Vevey).W 1920r. powrócił do kraju i piastował m.in.tekę ministra robót publicznych w gabinecie Władysława Grabskiego.W rządzie obrony narodowej W.Witosa kierował przez kilka miesięcy resortem polityki zagranicznej.Ministrem spraw zagranicznych był w 1922r.

14.XII.1922r. odbyła się w Belwederze uroczystość przekazania władzy G.Narutowiczowi przez Naczelnika Państwa.W tym też dniu przepisy konstytucji marcowe weszły w życie.

Jedynym aktem zrealizowanym przez głowę państwa było zastosowanie prawa łaski wobec osoby skazanej na śmierć .Nastąpiło to 16.XII. W tym samym dniu 3 strzały oddane w gmachu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych zakończyły ziemską drogę pierwszego prezydenta Rzeczypospolitej.Władzę,zgodnie z konstytucją,przejął Maciej Rataj.Powołał on rząd "silnej ręki" z Władysławem Sikorskim na czele (16.XII.1922r.).Jedynym z pierwszych pociągnięć nowego premiera było wprowadzenie stanu wyjątkowego w Warszawie,mające na celu opanowanie sytuacji.

20.XII. odbyły się ponowne wybory prezydenckie.Zgłoszono 2 kandydatury:Kazimierza Morawskiego i Stanisława Wojciechowskiego.Już w pierwszej turze S.Wojciechowski otrzymał wymaganą bezwzględną większość głosów.

Ubocznym elementem tego procesu stała tzw.sprawa Eligiusza Niewiadomskiego,zabójcy G.Narutowicza.Niewiadomski był malarzem,ilustratorem,autorem prac z zakresu hisorii sztuki.Został skazany na śmierć,a prezydent nie znalazł podstaw do ułaskawienia.Zabójca został rozstrzelany 31.I.1923r. na stokach Cytadeli Warszawskiej.

Nowo powstały gabinet Władysława Sikorskiego nie miał zbyt długiego żywota.Pozycję rządu umacniało,dzięki zabiegom ministra skarbu Wladysława Grabskiego,przejściowe zahamowanie inflacji.Na arenie międzynarodowej największym sukcesem było uznanie 15.III.1923r. przez Radę Ambasadorów,następczynię Rady Najwyższej,granicy państwa polskiego na wschodzie,wraz ze znajdującymi się w jej obrębie Galicją Wschodnią i Wileńszczyzną.

Po uspokojeniu nastrojów powrócono do rozmów między prawicą a PSL"Piast".Część rozmów toczyła się m.in.w majątku senatora Ludwika Hammerlinga w Lanckoronie,stąd też osiągnięte porozumienie nazywano paktem lanckorońskim,choć ostatecznie sfinalizowano je w Warszawie.Z chwilą jego zawarcia (17.V.1923r.) losy gabinetu Sikorskiego były przesądzone i wraz z całym gabinetem podał się do dymisji.Prezydent Stanisław Wojciechowski przyjął ją,a 28.V.1923r. powstał rząd Wincentego Witosa.

Wtedy J.Piłsudski postanowił się wycofać z czynnego życia politycznego i zrezygnował ze wszystkich piastowanych funkcji państwowych.Powodem była niechęć do endecji.

PROBLEMY GOSPODARCZE I REFORMY WŁADYSŁAWA GRABSKIEGO

Str.111-128

W początkach niepodległości na ziemiach polskich używano przynajmniej 4 walut.Obok ruskich rubli były to niemieckie marki,austriackie korony,a także i marki polskie.Ponadto na Wileńszczyźnie posługiwano się niemieckimi ostrublami,a na ziemiach pozostających w obrębie wpływów Ukraińskiej Republiki Ludowej grzywnami i karbowańcami.11.III.1919r. wydano zakaz przywozu walut z zagranicy i przyspieszenie wymiany kursujących banknotów na markę polską,wypuszczoną przez Polską Krajową Kasę Pożyczkową,pełniącą funkcję centralnego banku emisyjnego.15.I.1920r., przede wszystkim na skutek braku banknotów na wypłaty,zaprowadzono na tym terenie dwuwalutowość i marka polska stała się także pełnoprawnym środkiem płatniczym.24.III.1920r. przeprowadzono obowiązkową wymianę korony na markę polską.Zakończenie ujednolicenia stosunków walutowych nastąpiło jesienią 1923r.,wraz z wymianą marek niemieckich na polskie na Górnym Śląsku.

Dla kierowania całością zagadnień związanych z kolejnictwem utworzono w 1919r. przedsiębiorstwo Polskie Koleje Państwowe.

Dla funkcjonowania państwa bardzo istotna była skarbowość.W 1920r. udało się wprowadzić jednolity podatek dochodowy i majątkowy.

W latach powojennych następował systematyczny spadek dochodów i podatków bezpośrednich.

W ciągu 1923r. m.in.na skutek problemów politycznych,inflacja zaczęła się nasilać.Polska weszła w fazę hiperinflacji,zwanej także inflacją galopującą.W wielu rejonach kraju zaczęła zamierać wymiana towarowo-pieniężna,natomiast pojawiła się naturalna - towar za towar.

Piętrzącym się trudnościom ekonomicznym towarzyszyły narastające symptomy niezadowolenia społecznego.6.XI.1923r. walki krakowskie i towarzyszące im podobne wydarzenia w innych miastach polskich spowodowały upadek rządu,choć formalnym tego powodem stał się kolejny rozłam w klubie parlamentarnym PSL "Piast" w związku z wniesionym do sejmu projektem ustawy o reformie rolnej

Najważniejszym zadaniem państwa jest doprowadzenie do stabilizacji gospodarczo-walutowej.Zadania tego podjął się Władysław Grabski,który 19.XII.1923r. stanął na czele rządu pozaparlamentarnego.Poza funkcją premiera objął także Minsterstwo Skarbu.

Przygotowania do przeprowadzenia reformy rozpoczęły się już wiosną 1923r., kiedy sejm uchwalił ustawę (14.V.) o państwowym podatku przemysłowym w wysokości 2% obrotów przedsiębiorstwa,do czego doliczono dalsze 0,5% dodatku na potrzeby władz komunalnych.Jednym z najważniejszych aktów prawnych w drodze do stabilizacji było uchwalenie w VIII.1923r. ustawy o podatku majątkowym.Była to jednorazowa danina w globalnej wysokości 1 miliarda franków w złocie,płacona w 6 ratach w latach 1924-1926.Daniną tą zostali obciążeni właściciele majątków,których wartość przekraczała 10 tys.franków w złocie,płatnikami nie byli drobni robotnicy,właścieciele mniejszych przedsiębiorstw rzemieślniczych i kupieckich.Tuż przed upadkiem gabinetu Witosa sejm zdoałał jeszcze uchwalić na wniosek rządu ustawę o waloryzacji podatków (30.XI.1923r.),które zostały oparte na o stały miernik - złoty frank w przypadku przesiębiorstw lub rynkową cenę zboża w przypadku podatku gruntowego.Dodatkowym elementem mającym ratować sytuację było powołanie Urzędu Nadzwyczajnego Komisarza Oszczędnościowego,który zajmował się wyłącznie wyszukiwaniem możliwości oszczędności budżetowych.

Grabski w swym expose podkreślał przede wszystkim konieczność zwiększenia dochodów budżetu,którego podstawą miały stać się głównie podatki.Zapowiedział także rozpisanie pożyczki wewnętrznej oraz prowadzenie polityki oszczędnościowej,ale bez naruszania"wyższych interesów obronności kraju" i utrzymania niezbędnego poziomu administracji i oświaty.

Grabski zażądał specjalnych pełonomicnictw,które przez 1 rok pozwalałyby na rozwiązanie powstających kwestii w drodze dekretów prezydenckich.Sejm uchwalił 11.I.1924r. ustawę o pełonomocnictwach.Czas jej obowiązywania skrócił do 6 miesięcy (do 30.VI.1924).Na mocy tych pełonomocnictw prezydent otrzymał prawo do dekretowania w następujących kwestiach:

1.podnoszenia podatków bezpośrednich,

2.przyspieszenia płatności podatku od kapitałów i rent,

3.wprowadzenia zmian ceł stosownie do koniunktury,

4.wprowadzania oszczędności w budżecie,

5.przekazywania niektórych zadań państwa samorządom po zabezpieczeniu odpowiednich środków finansowych,

6.zaciągania pożyczek zagranicznych,

7.zatwierdzania zmian w statutach kredytu długoterminowego i przedsiębiorstw państwowych celem wprowadzenia oszczędności ,

8.wprowadzania nowej waluty,

9.likwidacji Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej oraz utworzenia nowej instytucji emisyjnej.

Celem skutecznego i terminowego ściągania podatków rząd wydał rozporządzenie (16.II.1924),na którego mocy,w wypadku niezapłacenia w terminie podatków przemysłowego i dochodowego,za każdy dzień zwłoki urzędy skarbowe doliczały 0,5% sumy dłużnej.W ramach tych reform zniesiono m.in.:

--dopłaty do kolei,

--przeprowadzono waloryzację taryf przewozowych,

--podniesiono ceny biletów dla pasażerów,

--zasoby finansowe poszczególnych ministerstw ustalano na każdy miesiąc oddzielnie,a nad tym,by wydatki ich nie przekraczały,czuwał komisarz oszczędnościowy Stanisław Moskalewski,zw."Moskalinim".

Już w I.1924r. nastąpiła stabilizacja marki.1.I.1924r. wstrzymano druk banknotów na pokrywanie niedoborów budżetowych.

19.I.1924r. ustalono statut Banku Polskiego.Przyjął on postać spółki akcyjnej,niezależnej od rządu i otrzymał 20 lat wyłączne prawo emisji banknotów.Podstawową jednostką stał się złoty polski.

26.I.1924r. rozpoczęto sprzedaż miliona stuzłotowych akcji Banku Polskiego.

1.VII.1924r. marka polska została ostatecznie wycofana z obiegu,a jedynym środkiem płatniczym stał się złoty.31.V.1925r. zawieszono wymianę bankową marek na złotówki.

Sukces gabinetu Grabskiego był wyraźny.Dlatego parlament uchwalił w VI.1924r. kolejne pełnomocnictwa.W tych tzw.drugich pełnomocnictwach zezwolono premierowi na:

--dokonywanie dalszych oszczędności w gospodarce państwowej i samorządowej,

--zwiększanie podatków,

--wprowadzenie opłat od świadectw szkolnych,

--utworzenie monopolu solnego,

--wzmożenie obrotu pieniężnego,

--ograniczenie liczby świąt.

Rok 1924,jako pierwszy w dziejach odrodzonego państwa,zamknięto nadwyżką dochodów nad wydatkami i rezerwą w wysokości 59,4 mln zł.

Ta względnie pomyślna sytuacja utrzymała się jeszcze w I.1925r.,który zamknięto nadwyżką dochodów w wysokości ok.12 mln zł.Począwszy od następnego miesiąca odnotowywano już deficyty,które nie tylko pochłonęły zgromadzone oszczędności,ale stały się trwałym elementem budżetu.Do końca VI.1925r. niedobory wynosiły już ok.55 mln zł.

Czynnikiem,który wyjątkowo niekorzystnie odbił się na całości gospodarki polskiej,był wybuch polsko-niemieckiej wojny celnej.

Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego i konwencji polsko-gdańskiej Polska miała prawo do uruchomienia w Wolnym Mieście własnego urzędu pocztowego i posiadania skrzynek pocztowych.Zostały one rzeczywiście rozwieszone 5.I.1925r. i zaraz tej samej nocy zamalowane barwami byłego cesarstwa niemieckiego,co wywołało zdecydowaną reakcję ze strony Polski.Sprawa powędrowała do Ligi Narodów,która w V.1925r. potwierdziła prawa Polski.

Incydent ten oznaczał jednak,że stosunki polsko-niemieckie wchodzą w nową fazę.

15.VI.1925r. Niemcy wstrzymały przyjmowanie pochodzącego z Górnego Śląska polskiego węgla.Oznaczało to początek wojny celnej,która miała zdezorganizować rynek polski i umożliwić pokojową rewizję granic.

Rząd polski nie zamierzał jednak kapitulować i odpowiedział zakazem wwozu niektórych towarów niemieckich.Niemcy zareagowały podobnie.

Wojna celna rozpoczęta w 1925r. trwała do roku 1930,a jej ostateczne zakończenie nastąpiło dopiero po podpisaniu paktu o nieagresji w 1934r.

Od początku VII.1925r. zaznaczył się spadek wartości złotówki

Pragnąc ratować sytuację,W.Grabski zaproponował:

-- dalsze oszczędności,

--zdynamizowanie eksportu,

--ograniczenie importu,zwłaszcza towarów luksusowych,

--zasadnicze ograniczenie konsumpcji przy równoczesnym utrzymaniu w niezmienionej postaci,a nawet zwiększeniu zasiłków dla bezrobotnych.

Ta ostatnia zapowiedź zmierzała do uzyskania poparcia ugrupowań robotniczych,przede wszystkim PPS.Ostateczny cios gabinetowi zadał Bank Polski,który 11.XI.1925r. zrezygnował z interwencji giełdowych.W tej sytuacji W.Grabski podał się do dymisji,która została przyjęta.Po upadku jego gabinetu nastąpiła poprawa w bilansie handlu zagranicznego,a w początkach 1926r. zaczęła wzrastać produkcja,czemu towarzyszył spadek bezrobocia.

SPORY O REFORMĘ ROLNĄ

Str.128-135

Polska była krajem rolniczym.Tuż po odzyskaniu niepodległości,dla większości ludności mieszkającej na wsi jedynym źródłem utrzymania była praca w rolnictwie.Taka sytuacja powodowała,że jednym z naważniejszych zagadnień stała się sprawa rozsądnego ukształtowania struktury gospodarstw rolnych,do tej pory dwubiegunowej.

Sprawa reformy rolnej stała się na terenach wiejskich podstawowym hasłem wyborczym.

Sejm Ustawodawczy 10.VII.1919r. podjął decyzję w tej sprawie.Uchwała ta przewidywała,że do podziału zostaną przeznaczone w pierwszej kolejności:

--ziemia państwowa,

--majoraty (majątki nadawane za zasługi urzędnikom carskim),

--była własność dynastii panujących,

--zasoby Rosyjskiego Banku Włościańskiego i pruskiej Komisji Kolonizacyjnej,

--majątki kościelne po porozumieniu ze Staolicą Apostolską,

--oraz nadwyżki ziemi prywatnej przekraczające,w zależności od położenia,60 lub 180 ha,a na Kresach Wschodnich i Zachodnich 400 ha.

--pierszeństwo w korzystaniu z nadziałów mieli mieć robotnicy rolni,chłopi małorolni i byli żołnierze.

--przewidywano tworzenie dużych,samowystarczalnych gospodarstw i upaństwowienia lasów,

--a właścicielom gwarantowano odszkodowania.

Właściwa ustawa została uchwalona 15.VII.1920r. Powtarzano w niej postanowienia uchwały z jedną różnicą -

-- właściciele mieli otrzymywać odszkodowania tylko w wysokości 50% przeciętnej wartości przejętych majątków,czyli realnie,po potrąceniach,nawet 30% ceny szacunkowej.

--pierszeństwo w otrzymywaniu ziemi bedą mieli żołnierze,a następnie robotnicy rolni i chłopi małorolni.

--nabywcom gwarantowano otrzymanie kredytu w wysokości 75% wartości kupowanej ziemi,

--z mocy prawa z dobrodziejstw reformy rolnej nie mogli korzystać dezerterzy,uchylający się od służby wojskowej oraz ci,którzy samowolnie zajmowali ziemię w latach 1918-1919.

17.III.1921r. została uchwalona ustawa konstytucyjna,która uznawała wszelką własność za jedną z podstaw ustroju społecznego i porządku prawnego,a wywłaszczenie dopuszczała tylko za pełnym odszkodowaniem.Sejm Ustawodawczy zakończył działalność,a w nowo wybranym parlamencie ugrupwania,by objąć władzę,musiały uzyskać poparcie PSL "Piast".Porozumienie zostało zawarte 17.III.1923r. i przeszło do historii jako pakt lanckoroński. Zgodnie z zawartym kompromisem:

-- przyjmowano jako zasadę parcelację dobrowolną w wymiarze 200 tys.ha ziemi rocznie.

--w pierwszej kolejności miała ulec podziałowi ziemia państwowa i należąca do instytucji publicznych,a następnie nadwyżki z majątków prywatnych,

--maksimum posiadania ustalono na 180 ha w Polsce centralnej,400 ha na Kresach Wschodnich i Zachodnich praz 1 tys.ha w przypadku tzw.majątków uprzemysłowionych,

--cena wykupu majątków przeznaczonych do parcelacji miała być oparta na rzeczywistej ich watości,tj.na cenie rynkowej,

--pierszeństwo w nabywaniu ziemi bedą mieli chłopi bezrolni i małorolni.

Efektem tego porozumienia była secesja 14 posłów z Janem Dąbskim na czele,którzy utworzyli własny klub PSL"Jedność Ludowa".Gdy 12.XII.1923r. wniesiono do sejmu projekt ustawy o realizacji reformy rolnej,w klubie PSL"Piast" nastąpił kolejny rozłam.Tym rzem wystąpiło 13 posłów,którzy pod przewodnictwem Jana Bryla utworzyli po pewnym czasie klub Polskiego Związku Ludowego.Tym samym gabinet Witosa podał się do dymisji.

Następcą Witosa był Władysław Grabski. Były prowadzone prace nad projektem ustawy o przeobrażeniach agrarnych.Został on wneisiony do sejmu w VI.1925r. Projekt wszedł w życie 28.XII.1925r. W ustawie:

--powtórzono postanowienia o maksimum posiadania,obniżono je w stosunku do pierwotnej koncepcji do 300 ha na kresach,

--wprowadzono kategorię tzw.majątków uprzemysłowionych,z których miano przejmować nadwyżki ponad 700 ha.

--przyjmowano jako zasadę parcelację dobrowolną w wymiarze 200 tys.ha rocznie,a wywłaszczenia zamierzano przeprowadzić dopiero w razie niezrealizowania tego zamierzenia,

--cena ziemi została utrzymana na poziomie wolnorynkowym,ale nabywcy mogli starać się o kredyt,

--pierszeństwo przy parcelacji zastrzegano dla robotników rolnych i chłopów bezrolnych.

Ustawa ta obowiązywała do końca II Rzeczypospolitej.

Celem przeobrażeń agrarnych na Kresach Wschodnich i Zachodnich było ponadto wzmocnienie polskiego stanu posiadania.

20.VII.1920r. Sejm Ustawodawczy podjął uchwałę anulujące wszelkie zmiany w stanie własności mienia państwa niemieckiego,które nastąpiły po 11.XI.1918r.

Struktura agrarna Polski ulegała zmianom bardzo powoli.Zmniejszyła się powierzchnia dużych majątków,ale i tak w 1938r. należało do nich prawie 25% ziemi uprawnej.Brak widocznych postępów w rozwiązywaniu sprawy reformy rolnej był jednym podstawowych czynników słabości ekonomicznej całego państwa.

GŁÓWNE PROBLEMY POLITYKI ZAGRANICZNEJ W LATACH 1918-1926

Str.135-138

Korzystnie kształtowały się stosunki polsko-francuskie.Doprowadziło to do stosunkowo szybkiego zawarcia układu wojskowego oraz porozumnień politycznych i handlowych między oboma krajami.Układ sojuszniczy,normujący zasady współpracy na wypadek konfliktu zbrojnego,został zawarty 19.II.1921r. W dołączonej do niego konwencji wojskowej oba państwa gwarantowały sobie udzielenie pomocy przede wszystkim w wypadku agresji niemieckiej.W ewentualnym konflikcie z Rosją Francja miała zapewnić Polsce głównie bezpieczeństwo od strony niemieckiej,a dopiero w następnej kolejności udzielić bezpośredniej pomocy.Układ wszedł w życie rok później.

Efektem poczucia zagrożenia ze strony wschodniego sąsiada był zawarty 3.III.1921r. sojusz z Rumunią.Przewidywał on udzielenie sobie przez oba państwa pomocy zbrojnej w wypadku nie sprowokowanej agresji ze strony radzieckiej.

Znacznie mniej efektów przynosiły starania zmierzające do bliższego porozumienia z Czechosłowacją.Z tych też powodów wynegocjowany w 1922r. układ gwarantujący m.in.obu państwom ich aktualny stan posiadania,nie wszedł w życie.

Nie przyniosły także rezultatów wysiłki zapobieżenia bliższym kontaktom między naszymi najgroźniejszymi sąsiadami.16.IV.1922r. zawarto porozumienie w Rapollo.Niemcy i Rosja nawiązały stosunki dyplomatyczne,zrzekały się wzajemnych pretensji finansowych i przyznawały sobie klauzulę najwyższego uprzywilejowania w stosunkach handlowych.Ustalenia z Rapollo zostały następnie potwierdzone i rozszerzone układem berlińskim z IV.1926r.

16.X.1925r. zawarto porozumienia lokarneńskie przez Francję,Belgię,Wielką Brytanię i Włochy.Najważniejsze z nich,pakt reński podkreślało nienaruszalność istniejącej granicy Niemiec z Francją i Belgią oraz strefy zdemilitaryzowanej nad Renem.W wypadku złamania porozumienia przez którąś ze stron sygnatariusze paktu zobowiązani zostali do udzielenia ofierze agresji natychmiastowej zbrojnej pomocy,nawet bez oczekiwania stosownej decyzji Ligi Narodów.Tego samego dnia Francja podpisała z Polską i Czechosłowacją traktaty gwarancyjne,przewidujące wzajemną pomoc w przypadku aktu niemieckiego,ale jej udzielenie uzależnione było do stanowiska Rady Ligi Narodów.

Przy zawieraniu układów lokarneńskich państwa zachodnie zobowiązały się również do poparcia starań Niemiec o przyjęcie do Ligi Narodów i zapewnienie im stałego miejsca w Radzie.Ten punkt porozumienia został zrealizowany we IX.1926r. W tym czasie Polsce przyznano tzw.miejsce półstałe na 3 lata z prawem reelekcji.Dzięki temu zabiegowi przedstawiciel Rzeczypospolitej zasiadał w Radzie do 1938r.

II.POLSKA POD RZĄDAMI JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO

(1926 - 1935)

ZAMACH MAJOWY

Str.139-149

Narastające trudności ekonomiczne,towarzyszący im wzrost napięć społecznych i brak stabilizacji politycznej powodowały,że część społeczeństwa zaczęła wiązać nadzieje na zadanicze zmiany z ewentualnym zamachem stanu.

Sytuację uznano za tak poważną,że sejm postanowił powołać specjalną komisję do zbadania działałności tajnych organizacji.W składzie tego ciała znaleźli się m.in.Stanisław Kozicki,przywódca tajnej Ligi Narodowej, i Adam Pragier,twórca zakonspirowanej organizacji "Młot",powołanej wewnątrz klubu parlamentarnego PPS.

Było wśród nich np.Pogotowie Patriotów Polskich (PPP),utworzone jesienią 1922r. Na jego czele stał Jan Pękosławski.Pionem wojskowym kierował Witold Gorczyński.Zebrania konspiratorów odbywały się w podziemiach kościoła oo.Kapucynów.Podstawowym obowiązkiem członków była inwigilacja przywódców "grup wywrotowych",do których zaliczano przede wszytkim działaczy komunistycznych i żydowskich.W nocy z 11 na 12 I.1924r. przywódców PPP aresztowano.

Zbliżony charakter miała Straż Narodowa,utworzona pod koniec 1923r. i kierowana przez Czesława Mączyńskiego.Straż miała przeciwstawiać się anarchizacji życia publicznego.Inne organizacje,które wykryto to:Zwązek Rycerzy Prawa czy Rycerzy Orła Białego.

Organizacje konspiracyjne powstawały także w wojsku.Najbardziej znana z nich występowała pod nazwą "Honor i Ojczyzna".Jej twórcą był gen.Władysław Sikorski,a miała ona dbać o morale armii i skupić najbardziej ideowych oficerów.

30.V.1923r. Piłsudski,na znak protestu przeciwko utworzeniu gabinetu Chjeno-Piasta, zgłosił swoją dymisję ze stanowiska Szefa Sztabu Generalnego,a 2.VII. zrezygnował z przewodniczenia Ścisłej Radzie Wojennej.Osiadł wówczas w podwarszawskim Sulejówku i od tego czasu był osobą prywatną.

Szczególne znaczenie miała sprawa organizacji najwyższych władz wojskowych.Została ona uregulowana dekretem Naczelnika Państwa z 7.I.1921r., zapewniającym Pisłudskiemu pełną kontrolę nad polityką militarną państwa i armią.Przepisy te musiały ulec zmianie po wejściu w życie konstytucji.Piłsudski dążył jednak do utrzymania zadad dekretu i od tego uzależnił powrót do wojska.

Sytuacja zaogniła się po upadku gabinetu W.Grabskiego.W sejmie brak było większości mogącej sformować rząd.W takiej sytuacji 14.XI.1925r. Piłsudski złożył wizytę prezydentowi i przedstawił mu bezprecedensowe pisemne ostrzeżenie.Podkreślał w nim,że dotychczasowa polityka wobec armii doprowadziła do silnego "rozdrażnienia w wojsku".

Uzupełnieniem tego wystąpienia stała się zorganizowana w Sulejówku 15.XI.1925r. manifestacja z udziałem kilkuset oficerów służby czynnej.

Nowy gabinet utworzono dość szybko.20.XI.1925r. na jego czele stanął Aleksander Skrzyński.W skład rządu weszły,poza PPS "Wyzwolenie",ZLN,PSChD,PSL "Piast",NPR i PPS.27.XI.1925r. obsadzono Ministerstwo Spraw Wojskowych.Ministrem został gen.Lucjan Żeligowski.Ministerstwo Skarbu otrzymał Jerzy Zdziechowski z ZLN,a PPS powierzono Ministerstwa Robót Publicznych oraz Pracy i Opieki Społecznej.

Premier zapowidział walkę z marnotrawstwem,dążenie do żrównoważenia bilansu handlowego oraz łagodzenie konfiktów społecznych.Kwestie ekonomiczne spowodowały wycofanie przedstawiecieli z gabinetu 20.IV.1926r. Dalsze rządy A.Skrzyńskiego,bez większości w sejmie nie były możliwe i 5.V.1926r. premier zgłosił dymisję,która została przyjęta.

Utwprzenie nowej koalicji napotkało poważne przeszkody.ZLN,PSChD,PSL "Piast" i NPR wysunęły kandydaturę W.Witosa,co wywołało opór prezydenta i protesty PPS,PSL "Wyzwolenie",a także nowo powstałych Stronnictwa Chłopskiego i Partii Pracy.Mimo ostrzeżeń Witos podjął się misji utworzenia gabinetu,na co lewica sejmowa zareagowała ostrzeżeniem i Witos zrezygnował.Próba stworzenia gabinetu przez Zygmunta Marka (PPS) zakończyła się niepowodzeniem.Koncepcja powołania rządu pozaparlamentarnego z W.Grabskim na czele wywołała sprzeciwy lewicy i prawicy.

Nic więc dziwnego,że utworzenie 10.V.1926r. rządu Witosa spotkało się ze sprzeciwem lewicy sejmowej.

Dzień po powstaniu gabinetu Witosa stolica stała się miejscem licznych manifestacji zwolenników Piłsudskiego.

W nocy z 11 na 12 V.1926r. doszło w Sulejówku do niewyjaśnionego incydentu - ostrzelania willi marszałka przez nieznanych sprawców.Tak rozpoczął się,według wersji zamachowców,przewrót majowy.Oddziały Piłsudskiego opanowały Pragę i zatrzymały się na linii Wisły.W godzinach popołudniowych doszło na moście Poniatowskiego do dramatycznego spotkania Piłsudskiego z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim. Prezydent stanął zdecydowanie w obronie konstytucji i legalnie utworzonego rządu.Wydał także odezwę do wojska nakazującą zbuntowanym natychmiastowe podporządkowanie się legalnym władzom,a w komunikacie rządu przeznaczonym dla zagranicy jednoznacznie określono wystąpienie jako bunt przeciwko prawowitej władzy.

Juz pierwszego dnia walk wojska Piłsudskiego opanowały most Kierbedzia i przeszły do prawobrzeżnej Warszawy.Nazajutrz zajęły większość ważnych strategicznie punktów miasta,m.in.centralę telefoniczną,siedzibę Sztabu Generalnego i lotnisko.

14.V.1926r. rząd musiał opuścić dotychczasową siedzibę w Belwederze i wraz z prezydentem wycofał się do Wilanowa.Druga strona również nie pozostawała bezczynna - m.in.w nocy z 13 na 14 V.1926r. miejscowa organizacja Związku Strzeleckiego zaatakowała i rozbiła w Puławach posterunek policji oraz aresztowała starostę.

W ostatnim dniu walk Centralny Komitet Wykonawczy PPS ogłosił w kraju strajk powszechny będący wyrazem poparcia dla działań zamachowców.W takiej sytuacji prezydent S.Wojciechowski postanowił zrezygnować z urzędu.Zgodnie z konstytucją funkcje państwa przejął,po raz drugi,Maciej Rataj.On też doprowadził do przerwania walk i zawieszenia broni.

15.V.1926r. powołany został rząd Kazimierza Bartla.W gabinecie tym Piłsudski objął tekę ministra spraw wojskowych i piastował ten urząd do śmierci.Sprawy zagraniczne powierzono Augustowi Zaleskiemu,który miał nimi kierować do roku 1932.

Aby przywrócić w pełni zasady konstytucyjne,należało przeprowadzić możliwie szybko wybory prezydenckie.Kandydatura Piłsudskiego nasuwała się automatycznie.W przeciwieństwie do roku 1922 nie odmówił kandydowania na fotel prezydencki.

31.V.1926r. zebrało się Zgromadzenie Narodowe.Rozstrzygnięcie nastąpiło juz w pierwszej turze - Piłsudski otrzymał 292 głosy.Jednak elekt nie przyjął wyboru.Podziękował zań w publicznym wystąpieniu i podkreślił,że traktuje go jako zalegalizowanie dokonanych przez niego "prac politycznych"(zamachu).

1.VI.1926r. Zgromadzenie Narodowe zebrało się ponownie.ZLN znów wysunął osobę Adolfa Bnińskiego,a piłsudczycy Ignacego Mościckiego. Jedynie PPS zgłosiła kandydaturę Zygmunta Marka. Z tego też względu pierwsza tura nie przyniosła rozstrzygnięcia.Zapadło ono w drugim głosowaniu,gdy socjaliści opowiedzieli się za Ignacym Mościckim (281głosów).

Na fotelu prezydenckim zasiadł syn powstańca,były działacz socjalistyczny i przyjaciel Piłsudskiego.Bardziej znany był w sferach naukowych i gospodarczych jako wybitny uczony,profesor Politechniki Lwowskiej,od 1922r. dyrektor naczelny Państwowej Fabryki Związków Azotowych w Chorzowie,inicjator budowy zakładów azotowych w podtarnowskich Mościcach oraz autor 60 prac naukowych i patentów.

Zgodnie ze zwyczajami parlamenatarnymi po wyborze prezydenta gabinet podał się do dymisji.Była to tylko formalność,gdyż Bartel ponownie otrzymał misję jego formowania.Na stanowiskach pozostali prawie wszyscy ministrowie,a nową postacią był tylko Eugeniusz Kwiatkowski,który jako szef resortu przemysłu i handlu miał szczgólną opieką otoczyć budującą się Gdynię.

PRZEMIANY PRAWNE I POLITYCZNE PO ZAMACHU MAJOWYM

Str.149-157

2.VIII.1926r. sejm dokonał postulowanych zmian,w związku z czym przeszły one do historii pod nazwą noweli sierpniowej. Zgodnie z nimi prezydent otrzymał prawo:

--przedterminowego rozawiązania,na wniosek rządu,sejmu i senatu,ale tylko raz z tego samego powodu.Do tego czasu mógł to uczynić na wniosek rządu za zgodą 3/5 senatu,

--wydawania rozporządzeń z mocą ustawy(dekretów),gdy sejm nie obradował lub na podstawie pełnomocnictw,gdy obradował.

Jako jeden z pierwszych ukazał się dekret z 6.VIII.1926r. o organizacji sił zbrojnych,kończący ponad trzyletni spór miedzy Piłsudskim a jego przeciwnikami i parlamentem.Na mocy dekretu powołano do życia Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych (GISZ), na którego czele stanął Piłsudski i urząd ten piastował do śmierci.

--tryb zgłaszania i głosowania wniosku o wotum nieufności w stosunku do rządu lub poszczególnych ministrów nie mógł juz byc głosowany na tym samym posiedzeniu,na którym został zgłoszony,

--kolejna zmiana dotyczyła kwestii budżetowych.Inicjatywa w tym zakresie w dalszym ciągu pozostała w kompetencji rządu,który przygotowywał projekt ustawy,ale obu izbom ustawodawczym narzucono ścisłe terminy rozpatrzenia projektu.W przypadku nieuchwalenia budżetu w terminie lub niezakończenia prac projekt przygotowany przez rząd nabierał mocy ustawy w postaci pierwotnej lub ze zmianami,które zdołano wprowadzić ustawowo w terminach.

--ostatni punkt noweli dotyczył zaostrzenia sankcji karnych za czerpanie korzyści osobistych z racji piastowania mandatu poselskiego lub senatorskiego.

Bezpośrednio po przewrocie majowym nastąpiło uniezależnienie rządów od parlamentu i poddanie ich coraz silniejszej zależności od prezydenta.Od jesieni 1926r. pojawił się zwyczaj przydawania poszczególnym ministrom swoistej obstawy politycznej w osobach całkowicie oddanych Piłsudskiemu specjalistów od rozwiązywania zagadnień fachowych,którymi najczęściej byli oficerowie zawodowi,decydujący o najistotniejszych kwestiach,m.in.wykorzystaniu środków finansowych i zmianach kadrowych.

Duże znaczenie miało także stosowanie tzw.precedensów,czy uzusów konstytucyjncych.Metoda ta polegała na rygorystycznym przestrzeganiu zapisanej litery prawa,bez wnikania w niematerialną część przepisów,tj.intencje ustawodawcy.Sprowadzało się to do podejmowania działań,które nie zostały wyraźnie zakazane.Miały one na celu ośmieszenie parlamentu,a równocześnie wykazanie,że konstytucja marcowa jest wadliwa i wymaga zasadniczych zmian.

Pierwszy z precedensów dotyczył odpowiedzialności politycznej rządu.Pod koniec IX.1926r. sejm uchwalił wotum nieufności dla ministra spraw wewnętrznych Kazimierza Młodzianowskiego oraz Antoniego Sujkowskiego, ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego.Sprawujący funkcje pemiera Kazimierz Bartel, na znak solidarności z nimi, 24.IX.1926r. podał się z całym rządem do dymisji. 3 dni poźniej prezydent mianował nowy rząd,ponownie z Kazimierzem Bartlem na czele i w tym samym składzie łącznie z ministrami,wobec których zgłoszono wotum nieufności.Według oficjalnej wykładni konstytucja nie zabraniała prezydentowi powołania w skład rządu osób,które uprzednio otrzymały wotum nieufności.

Kolejny precedens dotyczył sesji sejmowych.Zwoływano sesję,ale jej od razu nie otwierano.Sesje nadzwyczajne zamykano po kilku dniach lub natychmiast po otwarciu odraczano ją na 30 dni i następnie zamykano bez jednego posiedzenia.

Kadencja sejmu wybranego w 1922r. upłynęła pod znakiem precedensów.Prezydent zarządził zwołanie konstytucyjnie przewidzianej sesji zwyczajnej na 31.X.1927r., ale następnie odroczył ją na 30 dni,czyli do końca ustawowek kadencji.

Metodą precedensów usiłowano zmienić i ujednolicić prawo prasowe.Wydany w XI.1926r. dekret prezydencki.Nakładał on wysokie kary za przekroczenie prasowe,a przede wszystkim za "rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji",mogących wzbudzić niepokoje społeczne. W XII.1926r. sejm jednomyślnie uchylił dekret i przesłał swą uchwałę do senatu,który ją zaakceptował.W V.1927r., po zakończeniu obrad sejmu,prezydent wydał nowy dekret prasowy,będący lekko zmodyfikowaną wersją poprzedniego.W czasie kilkudniowej sesji nadzwyczajnej w VIII.1927r. sejm odrzucił i ten dekret,ale w związku z odroczeniem obrad na 30 dni nie zdążył orzesłać swej uchwały do rozpatrzenia senatowi.W rezultacie dekret obowiązywał do 1930r.,kiedy sejm uchylił go oficjalnie.

Pomysłodawcą większości tych "nowatorskich" rozwiązań był szef kancelarii prezydenta,poźniejszy minister sprawiedliwości,Stanisław Car (prawnik).

Zamach majowy zaaowocował także przegrupowaniami politycznymi.

2.X.1926r., gdy Piłsudski po raz pierwszy stanął na czele gabinetu,powierzył 2 ministerstwa przedstawicielom tzw.żubrów kresowych,czyli konserwatystów wileńskich.Otrzymali oni teki:sprawiedliwości - Aleksander Meysztowicz oraz rolnictwa i dóbr państwowych - Karol Niezabytowski.

25.X.1926r. Piłsudski udał się do Nieświeża,kresowej siedziby Radziwiłłów.Oficjalnym powodem wizyty była chęć udekorowania orderem Virtuti Militari trumny Stanisława Radziwiłła.

Po Nieświeżu PPS zadeklarowała przejść do opozycji.

Pewne zamieszanie powstało także wśród ugrupowań centrowych.Od początku część działaczy opowidała się za legalizacją przewrotu i poparciem dla Piłsudskiego oraz przeciwko coraz wyraźniejszemu zbliżeniu władz centrowych do obozu narodowego.15.VIII.1926r. doszło na tym tle do rozłamu i wyodrębnienia się grupy propiłsudczykowskiej,która ukonstytuowała się jako NPR Lewica.Czołowymi przywódcami byli:Antoni Ciszak i Ludwik Waszkiewicz.Także w PSChD brak było jedności.Najbardziej antysanacyjne stanowisko prezentowała kierowana przez Wojciech Korfantego chadecja śląska.

Najszybciej wyciągnęła wnioski z wydarzeń majowych prawica.Roman Dmowski przystąpił do organizowania swych zwolenników na nowych zasadach.Po kilkumiesięcznych przygotowaniach zaowocowało to 4.XII.1926r. utworzeniem Obozu Wielkiej Polski (OWP).W intencjach twórcy miał on:

--przybrać charakter ponadpartyjny,

--w założeniach ideowych podkreślano związki z katolicyzmem,solidaryzm narodowy,konieczność walki o silne państwo i zwalczanie wszystkiego,co je osłabaiało.

--wprowadzono zasadę mianowania przywódców niższego szczebla przez wyższy,

--członkowie nosili mundury organizacyjne.

Na czele stał Roman Dmowski jako Wielki Oboźny,a obok niego do czołowych działaczy należeli:Zygmunt Berezowski,Stanisław Haller i Jerzy Zdziechowski. Wewnątrz obozu wyróżniał się Ruch Młodych.

W dalszym ciągu istniał ZLN.Po klęsce w wyborach parlamentarnych w 1928r. zastąpiło je nowo powołane Stronnictwo Narodowe (SN). Miało ono przybrać charakter nowoczesnej partii politycznej i skupić rozproszone grupy wywodzące się z ruchu narodowego.Zamiary te jednak nie zostały zrealizowane.

Zaostrzeniu uległ stosunek do mniejszości narodowych,zwłaszcza żydowskiej.Wysuwano także postulat zaostrzenia walki ekonomicznej i spolszczenia miast.SN opowiadało się za konsekwentną walką z obozem sanacyjnym.

Na przełomie lat 1927/1928 rozwiązaniu uległa istniejąca od 1893r. Liga Narodowa.Na jej miejsce utworzono hierarchicznie zbudowaną Straż Narodową.

LATA KONIUNKTURY GOSPODARCZEJ (1926-1929)

Str.157-159

Ożywienie gospodarcze bardzo korzystnie wpłynęło na położenie wszystkich grup społecznych i różne dziedziny życia.Nadal rosła produkcja.Dla ludności miejskiej najistotniejsze znaczenie miał spadek bezrobocia,które w 1928r. osiągnęło poziom najniższy w dwudziestoleciu (126 tys.osób).Jedną z największych inwestycji tego okresu była budowa nowoczesnej,produkującej nawozy sztuczne, Państwowej Fabryki Związków Azotowych w Mościcach pod Tarnowem.

Korzystna sytuacja zaistniała na wsi,osiągającej w tym okresie wysokie plony,na które było wielu nabywców.Pomyślna koniunktura przyspieszyła tempo parcelacji.

Lata 1926-1929 to także okres większego napływu kapitału zagranicznego,zazwyczaj w postaci krótkoterminowych pożyczek,głównie ze Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii oraz Niemiec.Rósł też systematycznie udział kapitału obcego w polskich spółkach akcyjnych.Istotne było uzyskanie w X.1927r. tzw.pożyczki stabilizacyjnej w wysokości 62 mln $ i 2 mln funtów szterlingów.

WYBORY W 1928r. I SEJM II KADENCJI

Str.159-171

Parlament nie został rozwiązany i pozwolono mu egzystować do końca kadencji.

Piłsudczycy nie posiadali początkowo własnego ugrupowania politycznego,a większość z nich należała do partii i stronnictw lewicowych.

Od XII.1927r. zaczęły powstawać w różnych częściach kraju Komitety Współpracy z Rządem,a 19.I.1928r. ukazała się deklaracja Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem Marszałka Piłsudskiego (BBWR).Blok nie miał być zwykłym sojuszem partii i stronnictw.Mógł do niego przystąpić każdy,bez względu na przynależność organizacyjną,kto uznawał nadrzędność interesów państwa i konieczność pracy dla niego oraz akceptował działania rządu.Wśród członków BBWR znaleźli się radykałowie i morachiści,dawni socjaliści i ludowcy obok konserwatystów,a także przedstawiciele Zydów,Białorusinów i Ukraińców.

Deklaracja w znacznej części poświęcona była:

--krytyce konstytucji i zasad politycznych dominujących w okresie przedmajowym,

--podkreślaniu osiągnięć,zwłaszcza ekonomicznych,obozu rządzącego,

--zwracano w niej uwagę na konieczność wzmocnienia władzy wykonawczej oraz ograniczenia nadmiernie rozbudowanych uprawnień parlamentu i partii politycznych,

--miała przekonać społeczeństwo,że liczą się konkretne działania,do których się odwoływano,

--zgodnie z generalną zasadą przeciwstawiano "pustym obietnicom" przemawiające do wyobraźni "fakty i liczby" dotyczące realnych dokonań.

Wybory wyznaczono na 4 i 11 III.1928r. Były one swego rodzaju plebiscytem:za lub przeciw Piłsudskiemu.Zgłoszono do nich aż 34 listy państwowe,z których ostatecznie o głosy walczyło 28.

BBWR za najpoważniejszego konkurenta uważał endecję,występujacą jako Blok Katolicko-Narodowy. PSChD,które w sojuszu z PSL "Piast" utworzyło Polski Blok Katolicki. Samodzielnie wlaczyła o głosy NPR. PPS,PSL "Wyzolenie" i Stronnictwo Chłopskie wystawiły odrębne listy.W wyborach pod firmą Jedności Robotniczo-Chłopskiej, wzięli udział komuniści.Ponownie utworzono Blok Mniejszości Narodowych.Ortodoksi żydowscy na terenie byłego zaboru rosyjskiego utworzyli Ogólnożydowski Blok Wyborczy do sejmu i Senatu.

Największy sukces odniósł BBWR,uzyskał 122 miejsca w sejmie.W wyborach uzupełniających BBWR nie wystawił już swojej listy.

Wybory zakończyły się także widocznym sukcesem ugrupowań lewicowych:31% mandatów.Odnosiło się to w pierwszej kolejności do PPS.PSL "Wyzwolenie" znalazł się na 3 miejscu w sejmie.Stronnictwo Chłopskie uzyskało 25 mandatów,komuniści łącznie 2,5% głosów i 7 mandatów.

Największą klęskę poniósł ZLN,który uzyskał 38 mandatów.Ugrupowania centrowe dostały ok.12% mandatów.

Mniejszości narodowe uzyskały łącznie 86 mandatów.Największą liczbę miejsc w sejmie uzyskał Blok Mniejszości Narodowych, 55 mandatów

Wybory do senatu (11.III.1928) nie zmieniły obrazu wytworzonego przy wyborach sejmowych.

13.III.1928r. Piłsudski na spotkaniu ze swymi najbliższymi współpracownikami polecił w pierwszej kolejności doprowadzić do zmiany regulaminu obrad i wprowadzić zasadę,że porządek dzienny ustalany jest wspólnie z rządem.Wstępem do takiej współpracy miał być wybór Kazimierza Bartla na marszałka sejmu.Konkurentem jego został Ignacy Daszyński.

Uroczyste otwarcie sejmu przez Piłsudskiego miało miejsce 27.III.1928r. Odczytał on orędzie,następnie izba przystąpiła do wyboru marszałka.Bartla poparł w zasadzie jedynie klub BBWR i w drugiej turze głosowania wybrany został Daszyński. Marszałkiem senatu został profesor Julian Szymański.

Szybko uchwalono kredyty inwestycyjne i budżet na rok 1928/1929.Uchwalenie budżetu zakończyło równocześnie sesję sejmową (22.VI.1928).

27.VI.1928r. Piłsudski podał się wraz z całym gabinetem do dymisji.Na czele nowego gabinetu stanął ponownie Bartel.

Szokiem stał się wywiad Piłsudskiego ogłoszony 1.VII.1928r. w "Głosie Prawdy".Określił w nim konstytuantę mianem "sejmu ladacznic".Izbę wybraną w 1922r. nazwał "sejmem korupcji".Sejmowi II kadencji zarzucił brak chęci do pracy państwowotwórczej,a posłów uznał za "publiczne szmaty".

17.X.1928r. doszło do rozłamu i powstania PPS dawnej Frakcji Rewolucyjnej. Z inicjatywy PPS powstała też w parlamencie 14.XI.1928r. Komisja Porozumiewawcza Stronnictw Lewicowych dla Obrony Republiki Demokratycznej, stawiająca za cel współdziałanie we wszystkich kwestiach związanych z utrwaleniem i obroną ustroju republikańskiego,demokracji i parlamentaryzmu.

Sprawdzianem zwartości rodzącej się opozycji stała się jesienna sesja budżetowa.

Podczas tejże sesji wypłynęła,z inicjatywy Klubu Narodowego,sprawa ministra skarbu Gabriela Czechowicza, oskarżonego o dokonanie przekroczeń budżetowych.

20.III.1929r. sejm podjął uchwałę dotyczącą postawienia G.Czechowicza przed Trybunałem Stanu.Po zakończeniu sesji sejmowej nastąpiła zmiana gabinetu.14.IV.1929r. na jego czele stanął Kazimierz Świtalski. Opinia publiczna nadała gabinetowi miano "rządu pułkowników".

Rozprawa przeciwko G.Czechowiczowi przed Trybunałem Stanu trwała od 25 do 28 VI.1929r. Ostateczne rozstrzygnięcie nie zapadło.

14.IX.1929r. doszło do spotkania przedstawicieli ugrupowań lewicowych i centrowych.Datę tę uznaje się za narodziny Centrolewu. Sejm został zwołany z miesięcznym opóźnieniem, 5.XII.1929r. Rozpoczęło ją zgłoszenie wotum nieufności dla rządu,który 2 dni póżniej ustąpił.

29.XII.1929r. powstał piąty i ostatni rząd z Kazimierzem Bartlem na czele.Miał on charakter przejściowy.Aby poprzeć Bartla,uchwalono błyskawicznie budżet.Z tej racji gabinet 17.III.1930r., na znak solidarności z zaatakowanym ministrem,podał się do dymisji.29.III.1930r. sesja została zamknięta i tego samego dnia powołano do życia nowy gabinet z Walerym Sławkiem na czele.Zyskał on miano "drugiego rządu pułkowników". Centrolew zgłosił wniosek o zwołanie sesji nadzwyczajnej.Została ona zwołana i bez jednego posiedzenia odroczona na 30 dni.Po tym terminie została zamknięta.

29.VI.1930r. został zwołany do Krakowa Kongres Obrony Prawa i Wolności Ludu. Właściwe obrady odbyły się w Teatrze Starym.

W podjętych uchwałach stwierdzono,że w Polsce panuje dyktatura Piłsudskiego.Uznawano,że bez jej obalenia nie jest możliwe opanowanie kryzysu ekonom.i rozwiązanie problemów wew.Usunięcie rządów Piłsudskiego uznawano za niezbędny warunek utrwalenia niepodległości i zapewnienia bezpieczeństwa granic.Zażądano ustąpienia prezydenta.

Uchwały krakowskie nigdy nie ujrzały światła dziennego.

23.VIII.1930r. ustąpił Walery Sławek, a 2 dni poźniej na czele nowego rządu stanął osobiście Piłsudski. 29.VIII.1930r. prezydent,wykorzystując uprawnienia nadane mu przez nowelę sierpniową,rozwiązał parlament i wyznaczył na 16 i 23 XI. termin wyborów do obu izb.

GOSPODARKA W LATACH WIELKIEGO KRYZYSU GOSPODARCZEGO (1929-1935)

Str.171-177

W 1928r. wystąpiły pierwsze objawy zbliżającego się kryzysu ekonomicznego.

29.X.1929r.,w tzw.czarny wtorek, nastąpił krach na giełdzie nowojorskiej.Gwałtownie spadły kursy akcji i papierów wartościowych.Kryzys objął cały świat,z wyjątkiem ZSRR, i ogarnął wszystkie dziedziny gospodarki.

Dla wsi najbardziej dotkliwy stał się systematyczny spadek cen płodów rolnych,co oznaczało gwałtowne zmniejszenie dochodów ludności wiejskiej.

Pierwszą próbą obrony ludności wiejskiej przed skutkami kryzysu było zwiększenie produkcji.Wzrastała także hodowla.W czasie dna kryzysu wystąpiło nawet zjawisko określane przez ekonomistów mianem podaży głodowej,tj.sprzedawania nie tylko nadwyżek,ale i produktów niezbędnych do utrzymania członków rodziny.

Zaczęła zamierać emigracja,stała i sezonowa.

Wydawało się,że jedynym wyjściem z opresji jest dalsze ograniczanie potrzeb.W pierwszej kolejności zmniejszono wydatki na kulturę i naukę,następnie na papierosy i alkohol,a potem na odzież,buty,sprzęt domowy.Znacznie ograniczono kupowanie maszyn,narzędzi,nawozów sztucznych,węgla,nafty,soli i zapałek.

Najcharakterystyczniejszą cechą kryzysu w miastach był przede wszystkim spadek zapotrzebowania na towary przemysłowe.

Dla społeczeństwa najbardziej widoczną i dotkliwą klęską stało się szybko wzrastające bezrobocie,powodowane tym,że redukowanie zatrudnienia było jednym z pierwszych pociągnięć przedsiębiorców,zamierzających zmniejszyć koszty produkcji.Redukcja zatrudnienia powodowała obniżenie poziomu życia i możliwości dokonywania zakupów.

Inną konsekwencją kryzysu było zmniejszenie nominalnej wysokości wynagrodzenia dla zatrudnionych.Obniżkę ułatwiał też spadek cen artykułów rolnych.

Okres kryzysu zanaczył się też przyspieszonym tempem tworzenia karteli,tj.porozumień producentów mających na celu wyeliminowanie walki konkurencyjnej przez ustalanie wysokości produkcji,a nawet podział rynków zbytu i określanie minimalnych cen na wytworzone towary.Porozumienia te umozliwiały utrzymanie cen na odpowiednim poziomie,m.in.metodą planowego ograniczania produkcji.

Konsekwencją kryzysu było zwiększanie kapitału zagranicznego w polskich przedsiębiorstwach.Wynikało to z faktu,że nie mogły one spłacić w terminie zaciągniętych kredytów,a więc wierzyciele przejmowali akcje.

Wielki kryzys stanowił przełom w koncepcjach ekonom.

W 1932r. rząd podjął decyzje mające złagodzić konsekwencje kryzysu.Polegały one m.in.na ustawowym oddłużeniu,odroczeniu spłat i obniżeniu odsetek od kredytów zaciągniętych w bankach w okresie przedkryzysowym.Efekty tych pociągnięć nie były zbyt duże.Niewielkie efekty przyniosła także podjęta przez państwo akcja interwencyjnego zkupu zbóż,mająca zahamować spadek ich cen.Dla szerszych warstw bardziej zauważalne było zniesienie niektórych opłat,np.rogatkowego,uiszczanego przy wwożeniu żywności do miast.Równie małe efekty przyniosły podjęte w tym samym roku próby złagodzenia kryzysu w miastach.Przejawiały się one m.in.w dzialaniach zmierzających do zwiększenia wywozu polskich towarów zagranicę oraz dążeniu do ztrudnienia jak największej liczby bezrobotnych przy robotach publicznych.Jednak na to brakowało środków.

Zmiana sytuacji nastąpiła w Polsce z powodu poprawy koniunktury w świecie.Zaznaczyła się ona już w 1933r. i wtedy także dał się zauważyć niewielki wzrsot produkcji przemysłowej w Polsce.Znaczniejsza poprawa nastąpiła w 1935r., kiedy na skutek swiatowego nieurodzaju poszly w górę ceny zywności,a tym samym zaczęło się poprawiać położenie finansowe wsi.

WYBORY BRZESKIE

Str.178-188

Centrolew postanowił wystąpić jako blok wyborczy.Odłączyla się do niego chadecja.Pozostałe stronnictwa utworzyły 9.IX.1930r. blok Związek Obrony Prawa i Wolności Ludu Stronnictw Centrolewu. Tej samej nocy policja przystapiła do aresztowania przywódców opozycji.

Najliczniejszą grupą wśród zatrzymanych tworzyli socjaliści,m.in.Norbert Barlicki.Drugą grupę tworzyli posłowie partii ludowych.Z PSL "Piasst" zamknięty został W.Witos (trzykrotyny premier),poźniej W.Korfanty.

Z przygotowaniami wyborczymi związana była także tzw.pacyfikacja Kresów Pd.-Wsch.,mająca powstrzymać terror ukraińskich nacjonalistów.16.IX.1930r. władze rozpoczęły kontrakcję trwającą do końca XI.

6.X.1930r. grupa działaczy,m.in.z Janem Ledwochem,wyłoniła nową Radę Naczelną,która ogłosiła wystąpienie z Centrolewu.

W wyborach zgłoszono 20 list państwowych,ale ostatecznie pozostało 14.Zakończyły się one sukcesem BBWR - 249 miejsc w sejmie,Centrolew - 79 mandatów,PPS - 24 mandaty,Stronnictwo Narodowe - wprowadziło do sejmu 63 posłów,Chadecja - 14 mandatów,Komuniści - 5,mniejszości narodowe - 33,Niemcy - 5,Ukraińcy - 21.

Wybory do senatu odbyły się 23.XI.1930r. BBWR zdobył 75 mandatów,Centrolew i Stronnictwo Narodowe - 13% i 12,9% głosów,Chrześcijańska Demokracja wprowadziła 3 senatorów,a mniejszości narodowe 7.

Piłsudski zdecydował się ustapić z szefostwa rządu i 4.XII.1930r. Walery Sławek stanął ponownie na czele gabinetu,ale już 27.V.1931r. przekazał funkcję premiera Aleksandrowi Prystorowi. 10.V.1933r. do 13.V.1934r. kierownictwo gabinetu objął Janusz Jędrzejewicz,a od 15.V.1934 do 28.III.1935r. Leon Kozłowski,a tuż przed śmiercią Piłsudskiego ponownie stanowisko premiera otrzymał W.Sławek. Mininterstwo Sprawiedliwości objął Czesław Michałowski. 2.XI.1932r. Ministerstwo Spraw Zagranicznych objął Józej Beck. 4.VIII.1931r. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego objął Janusz Jędrzejewicz.

Powszechne zainteresowanie budziła sprawa osadzonych w Brześcu posłów opozycyjnych.Opinię publiczną zaczęły szokować wiadomości o traktowaniu więźniów.Sprawa ta w sejmie,na skutek stanowiska zajętego przez większość sanacyjną,nie mogła być wyjaśniona.Przed sądem w Warszawie stanęło ostatcznie 11 więźniów,oskarżonych o zawiązanie spisku i przygotowanie zamachu.Rozprawa trwała od 26.X.1931 do 13.I.1932r. Pięciu oskarżonych skazano na 3 lata więzienia,trzech dalszych na 2,5 roku,następnego na 2,a W.Witosa na 1,5 roku.Decyzja sądu nie była jednomyślna.Po kolejnych rozprawach sąd apelacyjny zatwierdził wyroki w VII.1933r. Pięciu oskarżonych,którzy zdecydowali się odbyć karę,zostało po roku zwolnionych na mocy amnestii.Pięciu pozostałych,m.in.W.Witos na znak protestu udało się na emigrację.W IV.1935r. dołączył do nich skazany w odrębnym procesie W.Korfanty.

DZIAŁALNOŚĆ USTAWODAWCZA SEJMU BRZESKIEGO

Str.188-196

Nowy parlament zebrał się po raz pierwszy 9.XII.1930r. Marszałkiem został Kazimierz Świtalski,marszałkiem senatu Władysław Raczkiewicz.

16.XII.1930r. większość sanacyjna uchwaliła zmianę dotychczasowego regulaminu sejmowego:

--marszałek uzyskał prawo skreślania ze stenogramu fragmentów poselskich wypowiedzi nie związanych z reformowanym problemem,

--otrzymał on prawo odbierania głosu posłom,

--zwększono z 15 do 30 wymaganą liczbę podpisów przy zgłaszaniu interpelacji.(10.XII.1930r. powstał Parlamentarny Klub Posłów i Senatorów Chłopskich),

--nowy sejm stracił rolę samodzielnego czynnika politycznego,

--większość prac prawodawczych znalazła się w gestii rządu,

--inicjatywa ustawodawcza stała się domeną rządu,

--znaczna część ustaw charakteryzowała się tzw.luzami ustawodawczymi,zezwalającymi gabinetowi na ingerencję w uchwalone prawa w sposób zawężający lub rozszerzający poszczególne postanowienia,

--parlament zwoływano głównie dla uchwalenia budżetu,pełnomocnictw dla prezydenta lub przyjmowania ustaw.

Powstało wiele ustaw,m.in.:

--prawa zmierzające od zwiększania kontroli nad życiem publicznym,

--11.III.1932r. uchwalono ustawę o zgromadzeniach i zebraniach,

--27.X.1932r. przyjęto ustawę o stowarzyszeniach.Organizacje takie mogły skupiać osoby powyżej 18 roku zycia,nie mogły łączyć w swej działalności celów sportowych z politycznymi,

--23.III.1933r. powstała ustawa samorządowa,która podnosiła census wieku przy prawie wyborczym do 24 (czynne) i 30 (bierne) lat i zezwalała na dzielenie ośrodków miejskich na okręgi,

--11.III.1932r. uchwalono ustawę o ustroju szkolnym,zwana popularnie jędrzejowiczowską.Upoważniała ona ministra do skracania czasu obowiązku szkolnego oraz wprowadziła gradację szkół na cztero-,sześcio- i siedmioklasowe.Szkoły średnie podzielono na czteroklasowe gimnazja,kończone tzw.nałąmaturą,i dwuletnie licea,których ukończenie gwarantowało "dużą maturę".Swiatło dzienne ujrzała też ustawa o szkolnictwie prywatnym,

--15.III.1933r. sejm uchwalił ustawę o szkołach akademickich.

--18.III.1933r. wprowadzono nową zasadę przyznawania stypendiów:minister miał zarezerwowane do wyłącznej dyspozycji 20% rozdzielanych sum,

--11.VII.1932r. ujednolicono prawo karne dokonane dekretem prezydenckim.Likwidował on istniejące do tego czasu na terenie byłych zaborów różnice w przepisach.W kodeksie utrzymano karę śmierci za pewne przestępstwa nie tylko kryminalne,ale i polityczne,przewidywano również wysokie kary za przerywanie ciąży,

--VIII.1931r. powstał nowy regulamin więzienny,który zrównywał uprawnienia wieźniów kryminalnych i politycznych,

--IX.1931r. rząd podjął uchwałę o wprowadzeniu sądów doraźnych,

--17.VI.1934r. ukazało się rozporządzenie o utworzeniu obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej,

--28.III.1932r. podjęto ustawę ubezpieczeniową tzw.scaleniową.wydłużeniu uległ ze 140 do 156 dni czas,po którego przepracowaniu nabywało się uprawnień do korzystania z pomocy.

KONSTYTUCJA KWIETNIOWA

Str.196-204

Ukoronowaniem przemian prawnych w 1.połowie lat 30.było uchwalenie na początku 1934r. nowej konstytucji,

22.I.1929r. sejm przystąpił do rewizji ustawy zasadniczej.BBWR zgłosił 6.II.1929r. swój projekt zmian.Zawierał 70 poprawek zmierzających do rozszerzenia uprawnień prezydenta kosztem parlamentu i sądownictwa.

Stronnictwa lewicowe zgłosiły swój projekt miesiąc poźniej.Znalazły się w nim.m.in.zniesienie senatu,odzielenie Kościoła od pańśtwa.

W I.1930r. do Komisji Konstytucyjnej wpłynął wspólny wniosek ugrupowań centrowych.Proponowano w nim m.in.aby wyboru głowy państwa dokonywało specjalne zgromadzenie elektorów.

Brak postepów nad zmianą konstytucji stał się powodem przedterminowego rozwiązania sejmu i senatu II kadencji.Po wyborach roku 1930 i ukonstytuowania się parlamentu ponownie powołano 30-osobową Komisję Konstytucyjną.Na jej czele stanął Wacław Makowski. 8.V.1933r. w Zgromadzeniu Narodowym Ignacy Mościcki został wybrany na nową kadencję.

Prace nad nowym tekstem konstytucji rozpoczęły się 17.III.1931r. Tempo prac uległo przyspieszeniu pod koniec 1933r.,a w XII. tego roku Komisja Konstytucyjna zaakceptowała tezy konstytucyjne.Podczas obrad sejmu 26.I.1934r. na wniosek Stanisława Cara przegłosowano nagłość obrad i konstytucja została uchwalona.

Uczyniono to jednak z pogwałceniem obowiazujących przepisów.J.Piłsudski polecił zwolnić tempo prac w senacie,aby usunąć mankamenty projektu przegłosowanego w sejmie.

Dopiero 16.I.1935r. izba przyjęła uchwałę,po czym projekt wrócił do sejmu.głosowanie nad nim odbyło się 23.III.,ale znów konstytucję potraktowano jak zwykłą ustawę.23.IV.1935r. pod tekstem konstytucji złozyli podpisy prezydent i członkowie rządu,a tym samym weszła ona w życie.

Nowa ustawa składała się z 81 art.podzielonych między 14 rozdziałów:

I.Rzeczypospolita Polska (10art.),

II.Prezydent Rzeczypospolitej (14),

III.Rząd (6),

IV.Sejm (15),

V.Senat (3),

VI.Ustawodawstwo (9),

VII.Budżet (3),

VIII.Siły zbrojne (1),

IX.Wymiar sprawiedliwości (8),

X.Administracja państwowa (5),

XI.Kontrola Państwa (1),

XII.Stan zagrożenia państwa (2),

XIII.Zmiana konstytucji (1),

XIV.Przepisy końcowe (1).

W części wstępnej stwierdzono,że państwo jest wspólnym dobrem wszytkich obywateli.Uprawnienia jednostki,której gwarantowano swobodne warunku rozwoju bez względu na pochodzenie,narodowość,płeć i wyznanie.Państwo i dobro powszechne stawało się wartością nadrzędną.

Na czele państwa stał prezydent.Zobowiązany był:

--do baczenia na dobro państwa,

--utrzymania jego gotowości obronnej i troszczenia się o jego pozycję międzyn.

--Swą władzę sprawował za postrenictwem podległych mu organów.

--No niego należało mianowanie premiera i członków rządu,zwoływanie i rozwiązywanie parlamentu oraz otwieranie,odraczanie i zamykanie jego sesji.

--Był zwierzchnikiem sił zbrojnych,reprezentował państwo na zew.

--stanowił o wojnie i pokoju,

--korzystał z tzw.prerogatyw,tj.uprawnień osobistych.Decyzje w tych sprawach mógł podejmować bez konieczności uzyskania kontrasygnaty premiera i ministra.Należało do nich:wskazywanie kandydata na urząd prezydenta,wskazywanie następcy na czas wojny,rozwiązywanie sejmu przed upływem kadencji,

--mógł mianować Naeczelnego Wodza lub sam pełnić tę funkcję,

--prezydent miał być wybierany w drodze głosowania powszechnego na 7 lat,

--w przypadku trwałej niemozności sprawowania urzędu,funkcję prezydenta miał przejmować marszałek senatu.

Zgodnie z ustawą to rząd kierował polityką Rzyczypospolitej,a jego szef ustalał ogólne zasady polityki państwowej.Parlamentowi rząd mógł zgłosić wotum nieufności tylko w czasie sesji zwyczajnej.

Sejm miał być wybierany na pięciletnią kadencję,zachowywał funkcje kontrolne i ustawodawcze.Do kompetencji parlamentu należało:

--uchwalanie budżetu,

--coroczne zatwierdzanie rachunków państwowych,

--udzielanie rządowi absolutorium i nakładanie ciężarów finansowych na obywateli,

--oraz udział w sprawowaniu kontroli nad długami państwa,

Parlament pozbawiony był prawa do samorozwiązania.Sesja zwyczajna miała trwać 4 miesiące.

Posłowie mogli korzystać z immunitetu parlamenatarnego tylko w zakresie wiążącym się z ich uczestnictwem w pracach sejmu.

Wzmocnieniu uległa pozycja senatu.Marszałkowi powierzono przewodnictwo Zgromadzenia Narodowego ,Zgromadzenia Elektorów i zastępstwa prezydenta.

Zmiana ustawy zasadniczej mozliwa była w każdej chwili na wniosek prezydenta i rządu.

PRZEMIANY POITYCZNE W LATACH KRYZYSU

Str.205-211

Jednym z najdonioślejszych wydarzeń 1.połowy lat 30. było zakończenie rozbicia w ruchu ludowym.Wstępem do połączenia konkurujących ze sobą partii było powołanie w parlamencie w XII.1930r. wspólnego Klubu Posłów i Senatorów Chłopskich z Michałem Rogiem na czele.15.III.1931r. odbył się w Warszawie wspólny zjazd przywódców PSL "Piast",PSL Wyzwolenie i Stronnictwa Chłopskiego,na którym uchwalono program,statut i powołano władze naczelne powstającego Stronnictwa Ludowego (SL).

Jednak juz rok poźniej kilku posłów wystąpiło z klubu i utworzyło Chłopskie Stronnictwo Rolnicze.Poważniejszy rozłam nastapił na przełomie 1934/1935. Grupa zwolenników Stanisława Wrony reaktywowała w VI.1935r. Stronnictwo Chłopskie.

Znacznie większe trudności przeżywał obóż narodowy.2.XI.1932r. wyodrębniła się grupa działaczy OWP z terenu wielkopolsko-pomorskiego.14.IV.1934r. podjął działalność Obóz Narodowo-Radykalny (ONR),wzorujący się na rozwiązaniach faszystowskich.Okres legalnej działalności ONR nie trwał zbyt długo.W IV.1935r. doszło w nim do podziału na ONR "ABC" z Henrykiem Rossmanem na czele i ONR "Falanga",kierowany przez Bolesława Piaseckiego.

Trudności przeżywało także PSChD,które najwcześniej opusciło Centrolew.Wojciech Korfanty w 1931r. stanął na czele PSChD.2.II.1934r. wyodrębniło się prosanacyjne Zjednoczenie Chrześcijańsko-Społeczne.

Kryzys wpłynął wyraźnie na zmiany w PPS.Zmniejszyła się zarówno jej liczebność jak i zasięg terytorialny.Pod koniec 1935r. centralne władze PPS podjęły decyzje o rozwiązaniu organizacji i powołaniu na jej miejsce Sekcji Młodych PPS.

POLITYKA ZAGRANICZNA W LATACH 1926-1935

Str.211-214

W pierwszych latach rządu obozu sanacyjnego najbardziej spektakularny charakter miało wystąpienie Piłsudskiego na forum Ligi Narodów w 1927r.,związane ze stosunkami polsko-litewskimi.10.XII.1927r.,na tajnym posiedzeniu Rady Ligi,Piłsudski kategorycznie zażądał od premiera litewskiego jednoznacznego określenia,czy między oboma państwami jest pokój,czy wojna.Starcie zakończyło sie przyjęciem rezolucji podkreślającej konieczność pokojowego regulowania napięć w drodze dwustronnych pertraktacji.

Mniej szczęścia miała Polska,gdy próbowała przeforsować w Lidze własne koncepcje,np.projekt uchwały,na mocy której wszyscy członkowie Ligi wyrzekaliby się wojny jako narzędzia polityki międzyn.Przyjęto ją,ale w formie nie odbiegającej od zapisu statutowego,tj.dotyczącego wyrzeczenia się wojny napastniczej.Sama koncepcja stała sią podstawą podpisanego w 1938r. paktu Brianda-Kelloga,potępiającego wojnę jako metodę rozwiązywania konfliktów między państwami.Polska była sygnatariuszem zarówno tego paktu jak i jego wschodnioeuropejskiej mutacji,tj.protokołu Litwinowa (1929).

W I.1932r. parafowano,a 25.VII.1932r. podpisano w Moskwie polsko-radziecki pakt o nieagresji,na którego mocy:

-- oba państwa wyrzekały się na 3 lata używania siły w rozwiązywaniu kwestii spornych,

--zobowiązywały nie przystępować do żadnych porozumień skierowanych przeciwko drugiej stronie,a na wypadek zaatakowania przez inne państwo do nieudzielania pomocy agresorowi.

Swoistym uzupełnieniem paktu było podpisanie 3.VII.1933r. w Londynie przez sąsiadów ZSRR,w tym także i Polskę,układu precyzującego pojęcie "agresora" i "agresji".

26.I.1934r. w Berlinie podpisano dziesięcioletnią polsko-niemiecką deklarację o niestosowaniu przemocy. Zawarcie porozumienia,m.in.definitywnie zamknęło trwającą od 1925r. wojnę celną.

Józef Beck,jako pierwszy w dziejach minister spraw zagranicznych państwa kapitalistycznego,złożył w ZSRR (od 19 do 15 II.1934) oficjalną wizytę,podczas której podjęto decyzję o przedłużeniu polsko-radzieckiego paktu o nieagresji także na 10 lat.

Pod koniec 1934r.,po ustapieniu Niemiec z Ligi Narodów postanowiono zaoferować opróżnione miejsce Związkowi Radzieckiemu.13.IX.1934r. J.Beck ogłosił deklarację,w której informował,że Polska nie będzie dłużej współpracowała z organizacjami międzyn. w kwestiach związanych z realizowaniem małego traktatu wersalskiego.

III.OSTATNIE LATA II RZECZYPOSPOLITEJ

(1935 - 1939)

DEKOMPOZYCJA OBOZU SANACYJNEGO

Str.215-225

12.V.1935r. zmarł w Belwederze Józef Piłsudski. 23.IV.1937r. uchwalono ustawę o święcie narodowym,która uznawała 11.XI. za Swięto Niepodległości.

W nocy z 12 na 13 V.1935r. dokonano rozdziału stanowisk sprawowanych przez zmarłego.Nowym Genaralnym Inspektorem Sił Zbrojnych został gen.Edward Rydz-Śmigły, Ministerstwo spraw Wojskowych powierzono gen.Tadeuszowi Kasprzyckiemu.

Projekt ordynacji zgłoszono w sejmie w VI., a jej tekst uchwalono 8.VII.1935r. Opierała się ona na koncepcji,że w wyniku wyborów powinna zostać wyłoniona reprezentacja ogółu obywateli.Odrzucono zasadę proporcjonalności.W każdym okręgu miała być tylko 1 lista.

Sejm miał liczyć 208 posłów,a izba wyższa 96 senatorów.Cenzus wieku przy prawie wyborczym podwyższono do 24 i 30 lat.Prawa głosu pozbawieni zostali ludzie,którzy dorastali,kształcili się lub odbywali służę wojskową.

W sejmie wybranym we IX.1935r. znalazło się tylko 205 osób.Ordynacja nie przewidywała instytucji zastępców.

W senacie miało zasiadać 96 osób.Wybory stawały się dwustopniowe.Njapierw odbywały się w obwodach prawybory,podczas których wyłaniano delegatów.Ci spotykali się na posiedzeniach kolegiów wojewódzkich,na których wybierali senatorów.

Wybory zostały wyznaczone na 8 i 15 IX.1935r.Miały one byc ponownie plebiscytem.

Do parlamentu weszło ok.130 posłów.W sejmie obniżył się udział mniejszości narodowych,brakowało przedstawiciela Niemców,a Białorusini,Rosjanie i Czesi uzyskali po jednym reprezentancie,Żydzi trzech,Ukraińcy uzyskali 19 miejsc.W grupie polskiej znalazło się 181 osób.

Nowo wybrane izby zebrały się 4.X.1935r. Marszałkiem sejmu został Stanisław Car,a senatu Aleksander Prystor. Jednym z wicemarszałków został Wasyl Mudryj.Posłowie i senatorowie skupiali się w tzw.grupach regionalnych.

Mościski zamierzał teraz rządzić samodzielnie.12.X.1935r. Walery Sławek podał się do dymisji,która została przyjęta.Dwa tygodnie poźniej rozwiązał BBWR.

13.X.1935r. prezydent powołał własny rząd.Na jego czele stanął Marian Zyndram-Kościałkowski. Wicepremierem i ministrem skarbu został Eugeniusz Kwiatkowski. To przyspieszyło proces dekompozycji,w którego trakcie coraz wyraźniej wyodrebniała się tzw.grupa zamkowa,supiona wokół I.Mościckiego, i grupa GISZ, popierająca E.Rydza-Śmigłego.

W takiej sytuacji utrzymanie rządu było niemozliwe.13.V.1936r. zdymisjonowano gabinet Kościałkowskiego i powołano nowy,na którego czele stanął gen.Felicjan Sławoj Składowski.

Zespół wówczas wyłoniony przetrwał bez istotniejszych zmian do IX.1939r.,najdłużej w dziejach II Rzeczypospolitej.

19.III.1937r.,Mościcki,powołując się na ustny testament Piłsudskiego,w którym Rydz-Śmigły został wyznaczony na Naczelnego Wodza,uznał go za swego następcę.

POWSTANIE OBOZU ZJEDNOCZENIA NARODOWEGO I WYBORY 1938r.

Str.225-230

Rozwiązanie BBWR oznaczało,że obóz sanacyjny został pozbawiony względnie sprawnej organizacji.Konieczne było stworzenie czegoś w zamian.

Deklarację ideową Obozu Zjednoczenia Narodowego ogłoszono 21.II.1937r. Podkreślano:

--prymat interesów państwa nad interesami jednostki i eksponowano rolę armii i E.Rydza-Śmigłego.

--Postulowano konieczność zwiekszenia obronności państwa przed zagrożeniem zew.i potępiano komunizm.

--Akcentowano znaczenie Kościoła katolickiego,jako instytucji cementującej naród polski.

--Mniejszościom narodowym gwarantowano mozliwość swobodnego rozwoju,równocześnie akceptowano ekonomiczne zwalczanie mniejszości zydowskiej,

--mocno akcentowano konieczność jedności społeczeństwa,a tym samym wystepowano przeciwko partiom politycznym.

OZN był organizowanyna zasadzie hierarchiczno-wojskowej.Na jego czele stał szef,organem wykonawczym był szef sztabu.Jako instytucję doradczą powołano Radę Naczelną.Sama organizacja była budowana dwutorowo.Miały być utworzone sektory:miejski,wiejski,robotniczy i młodzieżowy.Funkcję sektora młodzieżowego pełnił Związek Młodej Polski,powołany do życia 23.VI.1937r.

Na czele OZN stanął Adam Koc. Członkowstwo w OZN miało charakter indywidualny i zbiorowy.Wstąpić do niego mogła każda osoba narodowści polskiej,nie należąca do żadnej innej organizacji politycznej.

Nowa organizacja podkreślała wyjątkowe znaczenie religii katolickiej i zapowiadała roztoczenie opieki nad Kościołem.

W X.1937r. powołano w Warszawie Klub Demokratyczny. W IV.1939r. utworzono Stronnictwo Demokratyczne,opowiadające się za wzmocnieniem państwa,przywróceniem demokratycznego systemu rządzenia i demokratycznej organizacji wyborczej.

Wybory wyznaczono na 6 i 13 XI.1938r.

Wprowadzono do parlamentu prawie wyłącznie działaczy OZN i pozbyto się Walerego Sławka.Sławek wycofał się z czynnego życia politycznego,a 2.V.1939r. popełnił samobójstwo.

Marszałkiem nowo wybranego sejmu,otwartego 28.XI.1938r. został prof.Wacław Makowski.Wasyl Mudraj został ponownie wicemarszałkiem.

Wybory samorządowe odbywały się na podstawie demokratycznej,pięcioprzymiotnikowej ordynacji.

Znaczny sukces odniósł OZN.Z 48 miejscowości zdobył w nich ok.30% mandatów w radach.W stolicy OZN uzyskał 39% miejsc w radzie,PPS w koalicji z SD i związkami zawodowymi 27%,a SN 11%.

Swoistym przejawem zjednoczenia narodowego stał się utworzony w III.1939r. społeczny komitet subskrypcyjny Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej.

PRZEOBRAŻENIA W UGRUPOWANIACH OPOZYCYJNYCH

Str.230-238

Przemianom zachodzącym w obozie sanacyjnym towarzyszyły przeobrażenia wśród ugupowań opozycyjnych.Na prawicy w dalszym ciągu najpoważniejszą siłę reprezentował podzielony wew.obóz narodowy.

Główną siłą obozu narodowego było,opanowanie na początku 1935r. przez "młodych" SN. Znajdowało się ono w opozycji do obozu sanacyjnego,choć wśród jego działaczy po 1937r. wykształciły się 2 grupy - jedną z nich tworzyli skupieni wokół Tadeusza Bieleckiego polityczni pragmatycy, a drugą bezkompromisowi ideowcy kierowani przez Jędrzeja Giertycha i Kazimierza Kowalskiego. Obie frakcje głosiły:

--konieczność oparcia ustroju państwa na ściśle zhierarchizowanej strukturze społeczeństwa,

--zwiększenia kontroli nad życiem gospodarczym,

--polonizacji mniejszości słowiańskich,

--obrony integralności Rzeczypospolitej,

--walki z zagrożeniem niemieckim.

10.IX.1937r. nastąpiła fuzja PSChD i NPR,w której wyniku powstało Stronnictwo Pracy (SP). Prezesem został W.Korfanty,a ponieważ nie mógł on faktycznie sprawować tej funkcji,przejął ją Karol Popiel. Na czele Rady Naczelnej stanął gen.J.Haller. SP odwoływało się:

--do podstawowych wartości chrześcijańskich ,

--postulowało dokonanie przemian gospodarczych przy zachowaniu nienaruszalności własności prywatnej,

--opowiadano się także za ustrojem parlamentarno-demokratycznym,

--oraz zaciśnieniem współpracy z Francją.

Na sytuację partii robotniczych rzutowała w znacznym stopniu fala strajkowa narastająca po zakończeniu wielkiego kryzysu.Zjawisko to apogeum osiągnęło w roku 1936,zwłaszcza w czasie tzw.krwawej wiosny (czarnej wiosny).Na dużą skalę zaczęto stosować nową formę protestów - strajki okupacyjne.

W ruchu robotniczym niemalże monopolistyczną pozycję zajmowała PPS.W jej kierownictwie nadal ścierały się koncepcje reprezentowane przez grupę lewicową oraz umiarkowaną.Przejawem swoistego kompromisu między obydwoma grupami był nowy program,uchwalony na XXIV Kongresie w Radomiu.Znalazły się w nim:

--m.in.postulaty uspołecznienia wielkich zakładów przemysłowych,banków i instytucji kredytowych,

--zmonopolizowania handlu zagranicznego,

--oraz prowadzenia gospodarki planowej.

Do centralnych władz partyjnych powołano m.in.Zygmunta Żuławskiego.

Początek 1.połowy lat 30. znamionowała duża aktywność KPP.Z partii podkopującej przy każdej okazji byt państwa przekształcili się w jego obrońców,a także zwolenników zwalczanej dotychczas demokracji burżuazyjnej.

Największe nasilenie procesów i towarzyszących im wyroków śmierci miało miejsce w 1937r.,a rok poźniej władze Międzynarodówki uznały,że cała partia jest opanowana przez prowokatorów i podjęły decyzję o likwidacji KPP.

POLITYKA NARODOWOŚCIOWA W LATACH 30.

Str.238-243

Początek nowemu kursowi wobec mniejszości dało utworzenie w XII.1935r. specjalnego międzyministerialnego Komitetu do Spraw Narodowościowych.

Poszerzeniu zasięgu wpływów polskich wśród Ukraińców miała służyć zarówno akcja polonizacyjna,jak i próby pogłębienia różnic między poszczególnymi grupami ludności ukraińskiej.Jednym z przejawów takich działań było zainicjowanie w 1936r. ruchu "szlachty zagrodowej",polegającej na popieraniu grup ludności kultywujących swą odrębność stanową od reszty ludności chłopskiej.

Zdecydowanie wrogie stanowisko wobec Polski zajął nacjonalistyczny Front Jedności Narodowej,który wyodrębnił się wskutek rozłamu w UNDO w 1933r.

Mniej napięte były stosunki z mniejszością baiałoruską.Był to okres,w którym zorganizowany ruch komunistyczny przeżywał kryzys,wiążący się nie tylko z likwidacją jego legalnych ekspozytur - "Hromady" i "Zmahania",ale przede wszystkim z narastającą falą represji w ZSRR.Część byłych działaczy "Hromady" po zerwaniu z komunizmem przeszła na pozycję faszystowskie.Z ich inicjatywy powstała Białoruska Partia Narodowo-Socjalistyczna.W latach 30.najważniejszą rolę odgrywała chadecja,która nabierała cech partii ludowej.W 1936r. przyjęła ona nazwę Białoruskiego Zjednoczenia Ludowego (BNA).W przyjętych założeniach podkreślano dążenie do zbudowania niepodległego,demokratycznego państwa białoruskiego.

Na postawę ludności niemieckiej wpływały przeobrażenia polityczne zachodzące w III Rzeszy.Od 1933r. coraz istotniejszą rolę w partiach i stonnictwach zaczęły odgrywać wpływy hitlerowskie.W 1931r. utworzono Partię Młodoniemiecką.

W latach 30.doszło do widocznego pogorszenia położenia ludności żydowskiej.Coraz więcej organizacji społecznych i zawodowych wprowadzało do swych statutów tzw.paragraf aryjski, eliminujący Żydów.Z inicjatywy posłów sanacyjnych wprowadzono także ustawę ograniczającą ubój rytualny (27.III.1936).

W dalszym ciągu poważnymi wpływami cieszyła się ortodoksyjna Agudas Isroel.

W 1931r.,po XVII Kongresie Syjonistycznym,odrębny Komitet Centralny utworzyli zyskujący coraz więcej zwolenników rewizjoniści,którzy w 1935r. powołali do życia Nową Organizację Syjonistyczną,opowiadającą się za budową państwa żydowskiego w Palestynie.

Poza obozem syjonistycznym wyraźnie wzrastał zasięg wpływów "Bundu",który w latach 30.rozwinął się w masową partię.

POLITYKA NAKRĘCANIA KONIUNKTURY

Str.243-251

Po śmierci Piłsudskiego istotny wpływ na całokształ polityki państwa wywierały 2 ośrodki skupione wokół Rydza-Śmigłego i Mościckiego.Najwybitniejszym przedstawicielem działaczy gospodarczych obozu prezydenckiego był Eugeniusz Kwiatkowski,który w X.1935r. objął w rządzie funkcję wicepremiera do spraw ekonomicznych,a równocześnie kierował Ministerstwem Skarbu.

Nowy minister położył nacisk na rozwijanie przemysłu.

W celu przyspieszenia industrializacji kraju opracowano czteroletni plan inwestycyjne,mający objąć okres od początku VII.1936r. do końca VI.1940r. Przewidywał on,że znaczna część prac zostanie wykonana w ramach robót publicznych,zamierzano budować przede wszystkim infrastrukturę.Od wiosny 1937r. Kwiatkowski zaczął forsować koncentrację prac w tzw.trójkącie bezpieczeństwa na południu Polski.Tak narodziła się idea Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP).

Obszar COP obejmował części 4 województw:wsch.krakowskiego,zach.lwowskiego i lubelskiego oraz pd.kieleckiego.Dzielił się na 3 rejony:A - surowcowy,B - aprowizacyjny,oraz C - przetwórczy.Jego najistotniejsza część znajdowała się w widłach Wisły i Sanu,a centrum stanowił Sandomierz.Cały COP obejmował ok.15% terytorium państwa i zamieszkiwało go prawie 18% ludności.Były to przeludnione tereny rolnicze,o słabych glebach,z dominacją gospodarstw karłowatych i małorolnych.

COP połozony był na pograniczu tzw.Poslki A i B.Część A obejmował tereny zach.i centralne.Na tym obszarze skoncentrowany był przemysł .Część B,obejmująca wsch.terytoria,zdominowana była przez rolnictwo.

Z ważniejszych inwestycji należy wymienić przede wszystkim budowę Stalowej Woli.

Budowa COP była najważniejszym elementem planu czteroletniego.

Kwiatkowski w XII.1938r. zreferował w parlamencie ogólne założenia przygotowywanego inwestycyjnego planu piętnastoletniego,obejmującego lata 1939-1954.

DYLEMATY POLITYKI ZAGRANICZNEJ W LATACH 1935-1939

Str.251-260

5.XI.1937r. układ normujący kwestie mniejszości narodowych w Warszawie i Berlinie.

Realizacji doczekał się układ francusko-radziecki,ale jego ratyfikacja II.1936r. doprowadziła do zaostrzenia stosunków międzyn.,gdyż Niemcy wypowiedziały układy lokarneńskie i zajęły zdemilitaryzowaną Nadrenie w III.1936r.

6.IX.1936r. podpisano w Rambouillet pod Paryżem umowy o idzieleniu Polsce pożyczki w wysokości 2,6 mln franków na dozbrojenie armii.

17.III.1938r. Polska wystosowała Litwie ultimatum,domagając się natychmiastowego nawiązania normalnych stosunków dyplomatycznych.Litwa przyjęła postawione warunki.

W momencie,gdy mocarstwa zdecydowały o przyłączeniu Sudetów do Niemiec,Polska wystosowała 12-godzinne ultimatum,domagając się zwrotu Zaolzia.Zostało ono przyjęte i 2.X.1938r. oddziały polskie zaczęły zajmować sporne terytorium.

W III.1939r. Wielka Brytania zdecydowała się na udzielenie Poslce gwarancji.Oficjalnie ogłosił je 31.III.1939r. premier Arthur Neville Chamberlain.

28.IV.1939r. Hitler wypowiedział polsko-niemiecki pakt o nieagresji z 1934r.

W IV.1939r. Francja przyznała Polsce na dozbrojenie nową pożyczkę w wysokości 430 mln franków.8.VIII. otrzymano od Anglii niewielką pożyczkę materialną (8 mln funtów).

Francja miała udzielić Polsce pomocy militarnej natychmiast po rozpoczęciu działań wojennych.Wielka Brytania pod koniec V. zobowiązała się do udzielenia Polsce przede wszystkim pomocy lotniczej.

23.VIII.1939r. podpisano niemiecko-radziecki układ o nieagresji,pakt Ribbentrop-Mołotow.

25.VIII. podpisano polsko-brytyjski układ sojuszniczy,gdzie Wielka Brytania zobowiązała się w nim do udzielenia Polsce na wypadek konfliktu zbrojnego z Niemcami "wszelkiej pomocy i poparcia będących w jej mocy".

1.IX. o świcie zacumowany w porcie gdańskim pancernik "Schleswig-Holstein" rozpoczął ostrzeliwanie polskiej składnicy tranzytowej na Westerplatte,a na polskie miasta spadły pierwsze bomby niemieckie.

IV.II WOJNA ŚWIATOWA

(1939 - 1945)

KAMPANIA WRZEŚNIOWA

Str.261-274

1.IX.1939r. o świcie,bez forlmalnego wypowiedzenia wojny,Niemcy zaatakowali wzdłuż całej granicy polsko-niemieckiej.

Zacięte walki toczyły się pod Mławą.Walki o Katowice trwały od 3 do 5 IX.

2.IX. przewaga niemiecka uniemozliwiła Polakom utrzymanie dotychczasowych pozycji.Jako pierwsza rozpoczęła odwrót ze Śląska zagrożona okrążeniem Armia "Kraków".Wieczorem tegoż dnia w rejonie Borów Tucholskich wojska niemieckie okrążyły,a następnie rozbiły znaczną część Armii "Pomorze".

Niektóre jednostki,w tym niszczyciel "Wicher" i stawiacz min "Gryf",zostało zatopione przez lotnictwo niemieckie.Słynna stała się odyseja okrętu podwodnego "Orzeł",który wyrwał się z internowania w Tallinie i bez map oraz uzbrojenia wydostał się z Bałtyku.

3.IX. rano została rozibta 7.Dywizja Piechoty.Walki toczone w rejonie Mławy przez Armię "Modlin" zakończyły się 4.IX. klęską strony polskiej.Walcząc wycofały się na wsch.oddziały Armii "Łódź".6.IX. wojska niemieckie zajęły Kraków.

3.IX. Wielka Brytania i Francja wypowiedziały wojnę III Rzeszy.

Na północy 6.IX. wojska niemieckie sforsowały pod Różanem Narew,rozdzielając Armię "Modlin" oraz SGO "Narew",a w nocy z 8 na 9 IX. przekroczyły Bug. 9.IX. XIX Korpus Pancerny gen.Heinza Guderiana,stoczył pod Wizną całodzienny bój z oddziałem broniącym bunkrów w bagnistej dolinie Narwi.Po tej walce niemieckie dywizje pancerne ruszyły na południe w kierunku Brześcia na Bugiem.12 i 13 IX. XIX Korpus Pancerny rozbił główne siły SGO "Narew",a w centrum frontu XVI Korpus Pancerny parł na Warszawę.

Wieczorem 8.IX. na Warszawę uderzyła 4.Dywizja Pancerna.Jendak niemieckie natarcie zostało odparte.

Wieczorem 9.IX. uderzeniem trzech dywizji polskich w kierunku Łodzi,rozpoczęła się nad Bzurą największa bitwa kampanii wrześniowej.Oddziały polskie natarły 14.IX. w kierunku Łowicza i Skierniewiec.Uderzenie to zakończyło się niepowodzeniem.16.IX. rozpoczęła się 3 faza bitwy.

Niemcy sforsowali Karpaty i wprowadzili pomiędzy Armie "Kraków" i "Karpaty" XXII Korpus Pancerny z 14.Armii,który 10.IX. opanował przyczółki na Sanie.Atakujące od strony Słowacji siły niemieckie rozbiły zagradzającą im drogę odziały Armii "Karpaty" i ruszyły na Lwów,gdzie 12.IX. rozgorzały ciężkie walki.Próba odsieczy Lwowa,zorganizowana przez gen.Kazimierza Sosnowskiego ,mimo rozbicia z 15 na 16 IX. w rejonie Mużyłowic elitarnego zmotoryzowanego pułku SS "Germania" zakończyła się niepowodzeniem.

Nacierające na Polskę wojska sowieckie podzielone zostały na 2 fronty.Dowodzony przez komandarma Michaiła Kowalowa Front Białoruski oraz Front Ukraiński,dowodzony przez komandarma Siemiona Timoszenkę.

Starcia polsko-sowieckie trwały od początku X. Symboliczny wymiar miały jedynie walki w Wilnie w nocy z 18 na 19 IX., a do najcięższych dzoszło na Grodzieńszczyźnie.22.IX. odbyła się walka pod Kodziowcami.

Tego samego dnia poddała się załoga Lwowa.Ostatecznie wojska niemieckie zaczęły się wycofywać na zach.,a Sowietom przekazano m.in.Białystok i Przemyśl.

Od 17 do 20 IX. w rejonie Tomaszowa Lubelskiego walczyły szczątkowe Armie "Lublin" i "Kraków",a od 21 do 26 IX. bitwę pod Tomaszowem Lubelskim tzkże zakończono kapitulacją.

25.IX. niemieckie lotnictwo dokonało terrorystycznego bombardowania Warszawy i 28.IX. podpiano kapitulację.Następnego dnia poddała się załoga twierdzy Modlin,a 2.X. kapitulowała załoga Helu.

Między 2 a 5 X. ostatni bój kampanii wrześniowej stoczyła pod Kockiem SGO "Polesie".

Kampania wrześniowa miała charakter działań totalnych.

Za granicą znaleźli się nie tylko prezydent,Rada Ministrów,Naczelny Wódz,ale także prymas kardynał August Hlond.

DZIAŁALNOŚĆ WŁADZ POLSKICH NA OBCZYŹNIE W LATACH 1939-1941

Str.274-284

4.IX. rozpoczęła się ewakuacja władz państwowych,a 7 opuścił stolicę premier Składowski ,udając się do Łucka.W nocy z 6 na 7 IX. marszałek Rydz-Śmigły wyjechał do swej wojennej kwatery w Brześciu na Bugiem,gdzie znajdował się minister Beck.Większość rządu wraz z korpusem dyplomatycznym przebywała w Krzemieńcu,a prezydent zatrzymał się w Ołyce,a od 15.IX. znajdował się pod Śniatyniem,rząd w Kosowie,a Naczelny Wódz w Kołomyi.

W ciągu nocy z 17 na 18 IX. najwyższe władze państwowe i wojskowe przybyły do Rumunii,gdzie zostali rozdzieleni i internowani.

30.IX. prezydentem został Władysław Raczkiewicz.Premierem został 1.X. gen.Władysław Sikorski,który równocześnie objął resort spraw wojskowych,a także sprawiedliwości.

9.XII. prezydent powołał Radę Narodową,złożoną z 22 osób.Jej pierwsze posiedzenie odbyło się 23.I.1940r. Przewodniczącym Rady został Ignacy Paderewski. Była ona instytucją doradczą prezydenta i rządu.Ostanią instytucją państwową była powołana w XII. Najwyższa Izba Kontroli,której prezesem został Tadeusz Tomaszewski.

Od 22.XI. siedzibą rządu było Angers.

Członkowie partii politycznych na uchodźctwie tworzyli komitety zagraniczne.Jako pierwsi zorganizowali się ludowcy,początkowo jako Grupa Zagraniczna,a nastepnie Komitet Zagraniczny,któremu przedowdniczył Stanisław Mikołajczyk. W końcu 1939r. powstał Komitet Polityczny SN,na czele z Tadeuszem Bieleckim. Na przełomie lat 1939 i 1940 powołano Komitet Zagraniczny PPS,którego przewodniczącym został Herman Liberman.

9.IX. podpisano polsko-francuską umowę o formowaniu we Francji polskich oddziałów,których dowódcą został 28.IX. Władysław Sikorski.

10.X.1939r. Rada Ministrów powołała komisję mającą zbierać dane i dokumenty dotyczące przyczyn klęski wrześniowej.Jej przewodniczącym został gen.Józef Haller.

29.V.1940r. postanowiono powołać kolejną komisję mającą zbadać przebieg kampani wrześniowej,która zaowocowała 1.IX.1940r. opracowanym przez Modelskiego trzystustronicowym raportem.

Jednym z najważniejszych celów Sikorskiego było sformowanie silnej armii.Bez trudu zawarto 18.XI.1939r. umowę dotyczącą organizowania polskiej Marynarki Wojennej w Wielkiej Brytanii.Siły lądowe zaczęto formować we Francji już we IX. 1939r. 4.I.1940r. podpisano liczne umowy regulujące status Wojska Polskiego we Francji.Miało ono pdlegać polskim wojskowym władzom naczelnym,natomiast taktycznie,podczas działań wojennych,wykonywać rozkazy dowódców francuskich.Najwcześniej zorganizowano 1.Dywizję Grenadierów,a w II. zakończono tworzenie 2.Dywizji Strzelców Pieszych.

Wojsko Polskie rozpoczęło też działania wojenne w Norwegii.10.V. Niemcy zaatakowali Francję.

Pod wpływem wydarzeń na froncie władze polskie opuściły Angers i udały się do Libourne koło Bordeaux.

18.VII. prezydent odwołał Sikorskiego z funkcji premiera i powierzył ją Augustowi Zaleskiemu. Jendak mediacja Sosnkowskiego i sugestie brytyjskie wskazywały na Sikorskiego jako osobę dla nich najodpowiedniejszą,dlatego też pozostał nadal premierem.

5.VIII.1940r. podpisano polsko-brytyjską umowę wojskową,określającą status i zasady kredytowania Polskich Sił Zbrojnych (PSZ),działających w Wielkiej Brytanii.

10.VII.1940r. rozpoczęła się bitwa powietrzna.

W V.1941r. polski niszczyciel "Piorun" uczestniczył w wykryciu i zatopieniu niemieckiego pancernika "Bismarck".

11.XI.1940r. podpisano wspólną deklarację,w której Czechosłowacja i Polska wyraźiły wolę wejścia po ukończeniu wojny w "ściślejszy związek polityczny i gospodarczy..."Związek miał byc otwarty dla wszystkich krajów,które zechcą się do niego przyłączyć.31.I.1941r. powołano Mieszany Komitet Koordynacyjny dla opracowania koncepcji. 23.I.1942r. podpisano porozumienie wspólnej polityki zagranicznej,wojskowej,ekonomicznej i społecznej.Jednak niechęć ZSRR do tego typu koncepcji spowodowały,że Czechosłowacja wycofała się z planowanego związku. 3.VI.1943r. odbyło się ostatnie posiedzenie Komitetu Koordynacyjnego przedstawicieli obu krajów.

POLITYKA OKUPANTÓW WOBEC POLSKI W LATACH 1939-1941

Str.284-300

W podpisanym z 28 na 29 IX. niemiecko-sowieckim układzie o przyjaźni i granicach dokonano korekty granicy dzielącej uzgodnione 23.VIII. strefy interesów i przesunięto ją z linii Wisły na Pisę,Narew,Bug i San.W zamian Niemcy zgodzili się w tajnym protokole na włączenie Litwy do strefy interesów sowieckich.

8.X. przyłączono do Rzeszy województwa pomorskie,poznańskie i śląskie oraz część baiłostockiego,warszawskiego,łódzkiego,kieleckiego i krakowskiego.Zasadniczym celem działalności władz niemieckich była germanizacja ludności.

Inną metodą mającą osłabić polskośc na terenach anektowanychbyły wysiedlenia do Generalnego Gubernatorstwa (GG).

W początkach okupacji kilkadziesiąt tysięcy Żydów z obszarów anektowanych wysiedlono na GG,a pozostałych zaczęto gromadzić w gettach i obozach pracy.

Siedzibą władz GG został Kraków,a generalnym gubernatorem Hans Frank. Obszar GG podzielono na 4 dystrykty:krakowski,radomski,,lubelski i warszawski.Zasadniczą rolę w utrzymywaniu Polsaków w posłuszeństwie spełniały niemieckie struktury policyjne.Dzieliły się one na 2 piony:-porządkowy (Orpo) oraz bezpieczeństwa (Sipo).Odrębną strukturę stanowiły policja i służba bezpieczeństwa.W poszczególnych dystryktach działały okręgowe urzędy bezpieczeństwa,w których kluczową rolę spełniał wydział IV,czyli Gestapo (tajna policja państwowa) oraz Kripo (policja kryminalna).

W V.1940r. władze niemieckie rozpoczęły realizację tzw.akcji AB. Na podstawie przygotowanych list rozstrzelano ok.3,5 tys.osób uznanych za przedstawicieli polskiego "elementu przywódczego".

W 1940r. Niemcy rozpoczęli na terenach okupowanych budowę obozów koncentracyjnych.Najgorszą sławę zyskał Oświęcim (Auschwitz).Pierwszy transport więźniów - Polaków z Tarnowa - przybył do niego 14.VI.1940r. W XI.1941r. założono obóz w Majdanku pod Lublinem.W IV.1942r. postanowiono przekształcić Majdanek w obóz koncentracyjny.

W Generalnym Gubernatorstwie zlikwidowano wszystkie polskie instytucje o charakterze naukowym,społecznym i kulturalnym.Zachowano jedynie Polski Czerwony Krzyż i Ochotniczą Straż Pożarną.

Niemcy zlikwidowali polskie szkolnictwo wyższe i srednie.Zakazano nauczania m.in.historii i dziejów literatury polskiej.

W GG obowiązkiem pracy objęto ludność polską od 18 do 60 roku życia.

Nowe banknoty,o najwyższym nominale 500zł. wprowadził utworzony w XII.1939r. Bank Emisyjny. Od nazwiska stojącego na jego czele Feliksa Młynarskiego nazwano je "młynarkami".W I.1940r. wprowadzono kartki na żywność i artykuły powszechnego użytku.

Stałym elementem niemieckiej polityki było rozbudzanie antagonizmów narodowościowych.Najłatwiej było Niemcom pozyskać Ukraińców.Otrzymali oni odrębne kenkarty,mogli prowadzić działalność kulturalną,wydawniczą i zapewniono im swobodę kultu religijnego.Najważniejszą rolę w życiu politycznym Ukraińców spełniała działająca konspiracyjnie Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN).

W najgorszej sytuacji w GG znalazła się ludność żydowska.Początkowo nakazano oznakowywać gwiazdą Dawida prowadzone przez nią zakłady,a od XII.1939r. obowiązek noszenia opasek z tym znakiem dotyczył każdego Żyda powyżej 10.roku życia.Od jesieni 1939r. tworzono w miejscowościach zamieszkanych przez Żydów Judenraty (Rady Żydowskiej). W V.1940r. Niemcy powołali Żydowską Samopomoc Społeczną,która rozdzielała dary i zapomogi pieniężne.

Istotnym elementem polityki niemieckiej wobec Żydów było organizowanie gett.Pierwsze utworzono w X.1939r. w Piotrkowie Trybunalskim,a największe powstało we IX.1940r. w Warszawie.

Sowieci,podobnie jak Niemcy,opierali swoją politykę na masowym terrorze.Dążyli nie do fizycznego wyniszczenia ludności,ale do jej zsowietyzowania.

1.X.1939r. Biuro Polityczne KC WKP(b) zadecydowało,że odbędą się wybory do Ukraińskiego i Białoruskiego Zgromadzenia Ludowego.

Wybory odbyły się 22.X.1939r. Rada Najwyższa ZSRR,podczas posiedzenia 1 i 2 XI.1939r. przychyliła się do próśb o wcielenie Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi do republik radzieckich.

Zmianie uległ cały system gospodarczy.Przeprowadzono parcelację wiekszej własności ziemskiej.

29.XI.1939r. Rada Najwyższa ZSRR nadała obywatelstwo radzieckie wszystkim osobom,które 1 i 2 XI. zamieszkiwały na anektowanych terenach.30.XII.1939r. ukazał się dekret o wydawaniu im paszportów.

Równocześnie NKWD przygotowywał się do represji mających objąć wybrane środowiska i grupy społeczne.W nocy z 9 na 10 II. przeprowadzono deportację osadników i leśników.W kolejnej deportacji,z 12 na 13 IV.1940r. wywieziono krewnycyh osób poprzednio uwięzionych oraz rodziny jeńców wojennych.Trzecia fala deportacji objęła uciekinierów.Ostatnia deportacja zaczeła się w V.1941r.

Wiosną 1940r. dokonał się los oficerów polskich ujętych przez Sowietów w wyniku kampanii wrześniowej.5.III.1940r.,w piśmie skierowanym do Stalina,Ławrientij Beria postulował,aby więźniów rozstrzelać.Jeszcze tego samego dnia wniosek Berii został zatwierdzony przez Biuro Polityczne KC WKP(b).

ROZWÓJ KONSPIRACJI WOJSKOWEJ I POLITYCZNEJ NA ZIEMIACH POLSKICH W LATACH 1939-1941.

KSZTAŁTOWANIE SIĘ POLSKI PODZIEMNEJ

Str.300-312

Podczas pierwszych miesięcy okupacji tworzono wiele struktur konspiracyjnych

27.IX.1939r. podjął podziemną działalność Związek Harcerstwa Polskiego,który przyjął kryptonim "Szare Szeregi". W Warszawie,jako samodzielna organizacja,występował Związek Strzelecki.

Istotną rolę odgrywała również utworzona na bazie KOP organizacja o nazwie Komitet Obywatelsko-Patriotyczny, bardziej znana jako Komenda Obrońców Polski. Warto zwrócić uwagę na specjalizujący się w działalności wywiadowczej "Muszkieterzy",Polska Niepodległa,Tajna Armia Polska (TAP) czy Związek Czynu Zbrojnego (ZCZ).

Najważniejsza rola przypadła w tym okresie Służbie Zwycięstwa Polski (SZP). Inicjatorem jej utworzenia był gen.Michał Karaszewicz-Tokarzewski.

Przedwojenni działacze opozycyjnych stronnictw politycznych utworzyli przy SZP Radę Główną Obrony Narodowej.

3.X. osobą odpowiedzialną za cywilne prace w kraju został Aleksander Ładoś,a w XII. zastąpił go Stanisław Kot. Pracami wojskowymi w kraju miał kierować gen.Sosnkowski, od 17.X. członek Rady Ministrów. 8.XI. Sikorski powołał Komitet Ministrów do Spraw Kraju (od I.1940r. Komitet dla Spraw Kraju). Jego przewodniczącym został Kazimierz Sosnkowski,którego 13.XI. mianowano Komendantem Głownym Związku Walki Zbrojnej (ZWZ),struktury wojskowej,która miała powstać zamiast SZP.

Przywódcą ZWZ na terenie okupacji niemieckiej stał się Stefan Rowecki. Na terenie okupacji sowieckiej komendantem ZWZ został Michał Karaszewicz-Tokarzewski.

30.VI.1940r. Sosnkowski powołał na Komendanta Głównego ZWZ Stefana Roweckiego i ustanowił Warszawę siedzibą Komendy Głównej ZWZ.Dotychczasowa,działająca we Francji,Komenda Główna ZWZ została w Londynie przekształcona w VI Oddział Sztabu Naczelnego Wodza.

Cały kraj został podzielony na okręgi,te dzieliły się na obwody,a najniższym ogniwem była placówka obejmująca jedną lub kilka gmin.Wojskowo najniższy szczebel stanowił pluton.

ZWZ powstał jako organizacja kadrowa.

W końcu 1939r. ukazywało się ponad 30 pism konspiracyjnych.Najważniejszy wśród nich stał się "Biuletyn Informacyjny",wydawany przez ZWZ.

Do prowadzenia działaloności przeciwko okupantowi powołano w XII.1940r. Organizację Małego Sabotażu "Wawer",na czele z Aleksandrem Kamińskim. W IV.1940r. powołano Związek Odwetu (ZO).

Jesienią 1940r. powstało Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC),na którego czele stał od IV.1941r. Stefan Korboński. Podstawowym zadaniem KWC było kształtowanie w społeczeństwie postaw i zachowań patriotycznych.

Głównym zadaniem ZWZ było przygotowanie powstania powszechnego na wypadek klęski NIemiec.Pierwszą jego wersję wysłano do Londynu z datą 5.II.1941r. Zakładano,że w razie pokonania Niemiec przez aliantów nastapi równoczesny atak oddziałów ZWZ na obiekty niemieckie na terenie GG.

26.II.1940r.,przy ZWZ ukształtował się Polityczny Komitet Porozumiewawczy (PKP)

W VII. do PKP przystąpiło SP.

2.XII.1940r. Sikorski mianował Delegatem Rządu dla GG Cyryla Ratajskiego.

Większe sukcesy odnotował ZWZ,powołując dla potrzeb planowanego powstania powszechnego tzw.Administrację Zastępczą (kryptonim "Teczka"). Kiedy w końcu VII.1941r. został w Poznaniu aresztowany Adolf Bniński,jedynym Delegatem Rządu pozostał Ratajski.

W ten sposób ukształtowało się trójczłonowe Polskie Państwo Podziemne,złożone z wojska (ZWZ),zaplecza polityczno-partyjnego (PKP) i administracji cywilnej (Delegatury Rządu).

W latach 1939-1940 odtworzyły się w podziemiu wszystkie ważniejsze poartie i stronnictwa polityczne z końcowego okresu II RP.Skrajną prawicę stanowił działający od X.1939r. Obóz Narodowo-Radykalny ABC. Wewnątrz jego struktur istniała Organizacja Polska.

21.IV.1940r. sformowano Komitet Porozumiewawczy Organizacji Niepodległościowych. W skład KPON,przemianowanego w końcu 1940r. na Konfederację Narodu (KN),wchodziło ok.25 organizacji.W I.1941r. Konfederacja została podzielona na piony - polityczny i wojskowy.Polityczny pozostał przy nazwie Konfederacja Narodu,a na jego czele stanął Bolesław Piasecki, natomiast pionem wojskowym,zwanym Konfederacją Zbrojną,kierował mjr Jan Włodarkiewicz. W ideologii Konfederacji Narodu pozostały akcenty totalitarne,wrogość do Żydów i niechęć do demokracji.

Najsilniejszym ugrupowaniem obozu narodowego w konspiracji pozostawało Stronnictwo Narodowe używając kryptonimu "Kwadrat". Mieczysław Trajdos 13.X.1939r. zwołał do Warszawy naradę działaczy SN.Wyłoniono na niej Zarząd Główny z M.Trajdosem jako prezesem i Witoldem Staniszkisem jako jego zastępcą.Powołano także Komendę Główną Organizacji Wojskowej SN,która w 1941r. przyjęła nazwę Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW).

Niemal równocześnie z "Kwadratem" działania konspiracyjne podjęła grupa członków SN.Na czele utworzonej przez nich Narodowo-Ludowej Organizacji Wojskowej (NLOW) stanął Karol Stojanowski.

Na tle obozu narodowego koncepcje Stronnictwa Pracy,wystepującego pod kryptonimem "Romb",miały charakter centroprawicowy.

Stosunkowo poźno odtworzyło się w konspiracji Stronnictwo Ludowe (kryptonim Trójkąt". Na czele Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludowego (CKRL) stanął Maciej Rataj,a po jego ponownym aresztowaniu w połowie III.1940r. Stanisław Osiecki.

Dość skomplikowana sytuacja powstała w PPS.W połowie X. postanowiono powołać nową organizację socjalistyczną.Przyjęto dla niej nazwę Centralne Kierownictwo Ruchu Mas Pracujących Miast i Wsi - Wolność,Równość,Niepodległość.

Z ugupowań politycznych pozostających poza PKP warto wymienić Stronnictwo Demokratyczne (kryptonim "Prostokąt").

Na marginesie ówczesnego podziemia pozostawały rozproszone grupy komunistyczne.Pod koniec 1940r. powołano Komitet Centralny Rewolucyjnych Rad Robotniczo-Chłopskich.

---