Immanuel Kant - „Uzasadnienie metafizyki moralności”
rozum i wola
Filozofia dzieli się na aprioryczną i empiryczną. Filozofia empiryczna to fizyka oraz etyka, pojęta jako praktyczna antropologia. Na filozofię aprioryczną składa się logika oraz metafizyka przyrody i metafizyka moralności, czyli filozofia moralna, nadrzędna względem etyki praktycznej. To z niej wynikają konieczne prawa moralne, a w myśl etyki Kanta, coś moralnie dobrego nie tylko zgadza się z prawem moralnym, ale dokonuje się ze względu na nie.
Podmiotem moralności jest każda istota rozumna i wolna. Rozumna, czyli mająca zdolność posługiwania się rozumem jako narzędziem spekulatywnym i jako narzędziem praktycznym. Wolna, czyli mogąca chcieć, nie chcieć i dokonywać wyborów. Należy pamiętać, że rozum kieruje wolą - w życiu praktycznym może okazać się jednak kierownikiem gorszym niż wrodzony instynkt - i stąd u wielu ludzi „mizologia”. Celem rozumu jest wytworzenie woli dobrej.
Bycie dobrym jest obowiązkiem podmiotu moralności - z obowiązku wyprowadzić można pełną treść moralną czynu. A wartość moralna działania z obowiązku tkwi nie w zamiarze, który przez nie ma być urzeczywistniony, ale w maksymie, według której je postanawiamy. Etyka kantowska jest etyką intencjonalną. Obowiązek jest koniecznością czynu wypływającego z poszanowania prawa - otrzymujemy w ten sposób pierwsze sformułowanie imperatywu kategorycznego: czyń tak, żebyś mógł chcieć, aby maksyma twojego postępowania stała się powszechnym prawem.
Obowiązku nie można wyprowadzić z doświadczenia - jest aprioryczny. W przyrodzie rzeczy podlegają prawom, a istoty rozumne, jako wolne, działają według zasad, czyli przedstawień praw. Wola jest władzą wybierania tego, co rozum poznaje jako praktycznie konieczne, czyli dobre. Jeżeli wola nie zgadza się w pełni z rozumem, to ten stosuje względem niej przymus. Przedstawienie obiektywnej zasady, o ile przymusza ona wolę, jest nakazem, a formuła nakazu zwie się imperatywem. Należy zastrzec, że imperatywy nie są ważne względem woli boskiej, woli świętej, gdyż sama z siebie jest ona koniecznie zgodna z prawem.
imperatyw
Wszelkie działania podejmujemy albo ze względu na jakiś cel, albo ze względu na samo to działanie. Każde działanie może być przy tym oceniane pod względem moralnym. Mamy dwa rodzaje imperatywu: imperatyw hipotetyczny mówi, czy czyn jest dobry jako środek do celu innego niż samo działanie. Jeżeli cel ten jest możliwy, mamy do czynienia z imperatywem problematycznym, a jeżeli rzeczywisty - asertorycznym. Imperatyw kategoryczny jest obiektywną zasadą a priori, regułą metaetyczną, a w odniesieniu do zasad etyki - schematem. Imperatywy hipotetyczne mają znaczenie techniczne i pragmatyczne. Imperatyw kategoryczny jest tylko jeden i ma znaczenie moralne.
Kant podaje kolejne jego sformułowania: postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem; postępuj tak, jak gdyby maksyma twojego postępowania przez twą wolę miała się stać ogólnym prawem przyrody (imperatyw obowiązku).
Ze sformułowania imperatywu obowiązku i jego uzasadnienia (człowieczeństwo jest zarazem środkiem i celem samym w sobie) Kant wyprowadza przykładowe rozważania nad obowiązkami zupełnymi i niezupełnymi. O samobójstwie pisze, że gdyby je zaakceptować, to przyroda popadłaby ze sobą w sprzeczność. O krzywoprzysięstwie - że w sprzeczność popadłaby idea obietnicy. O zaniedbywaniu talentów - że zapomina się tu o tym, iż człowieczeństwo jest celem samym w sobie. Tak samo ma się rzecz z krytyką egoizmu. Ilustracje pierwsza i czwarta odnoszą się do obowiązków niezupełnych (indywidualnych), a ilustracje druga i trzecia - do obowiązków zupełnych.
ideały praktycznego rozumu
Z idei czystego rozumu wyprowadza Kant trzy ideały rozumu praktycznego, potrzebne na polu moralności. Z idei psychologicznej - ideał nieśmiertelności. Z idei kosmologicznej - ideał wolności. Z idei teologicznej - ideał sędziego. Mamy teraz pewność, że jest co sądzić, jest za co sądzić i jest sam sędzia - nie unikniemy konsekwencji naszego postępowania.
państwo celów
Kant odwołuje się do pomysłów swoich poprzedników i pisze też o państwie celów, skupiając się na relacjach między jednostką a całością. Istota rozumna należy do państwa celów jako prawodawcza i podległa prawom zarazem - przez swoje maksymy bierze czynny udział w ustanawianiu ogólnego prawodawstwa.
Cnoty można podzielić na takie, którym przysługuje cena, i takie, którym przysługuje godność. Do tych drugich zaliczają się tylko moralność i ludzkość. Sama godność ma podstawę w autonomii podmiotu moralnego. Zasada autonomii woli (kolejne sformułowanie imperatywu kategorycznego): należy wybierać tak, żeby maksymy własnego wyboru były w woli zawarte jako ogólne prawo. Jest to jedyna zasada kantowskiej etyki.
Z autonomii woli wynika imperatyw kategoryczny, a z jej heteronomii, czyli podlegania różnym zewnętrznym naciskom - imperatyw hipotetyczny. Należy jednak pamiętać, że warunki są płynne i że z autonomii woli można również imperatyw hipotetyczny wyprowadzić.
motywacja: czyny moralne i czyny legalne
Nie wszyscy ludzie zdają sobie sprawę z istnienia imperatywu kategorycznego. Możemy przyjąć, że po części jego obecność jest zautomatyzowana. Należy jednak zauważyć, że kantysta będzie postępował dobrze bezinteresownie, a ktoś, kto wypełnia narzucone przykazania - ze strachu. Dlatego jego czyny nie zasługują na miano moralnych, ale tylko „legalnych”. Mimo to, nie różnimy się od siebie jako istoty moralne i, jeżeli chcemy, możemy stać się prawie idealnymi podmiotami moralności.
HISTORIA FILOZOFII NOWOŻYTNEJ