Powstanie państwa polskiego
W V - VI wieku ziemie między Odrą i Bugiem opuściły masy ludności słowiańskiej, które wywędrowały na wschód, zachód i południe. Osiedliły się one na nowych terenach. Proces ten został omówiony w dziale traktującym o państwach słowiańskich w średniowieczu. Na ziemiach, które obecnie tworzą państwo polskie jeszcze przez dwa wieki po wędrówce ludów gęstość zaludnienia była niska. Podstawową formą ustroju były patriarchalne rody grupujące kilka rodzin. Z czasem pojawiły się inne formy więzi, oparte na wspólnocie zamieszkiwanego terytorium. Były to opola. Te zaś łączyły się w plemiona. Świadectwem przemian było powstawanie grodów obronnych. Gród stanowił obiekt umocniony, najczęściej ulokowany na terenie z natury obronnym (wzgórze, wyspa, itp.), otoczony wałami o konstrukcji drewniano-ziemnej, przystosowany do udzielenia schronienia ludności okolicznych wsi podczas niebezpieczeństwa wojennego. Budowa i konserwacja grodów należała do bardzo uciążliwych zajęć wymagających wielkiego wysiłku tysięcy ludzi. Wspólnoty sąsiedzkie powiązane z grodami miały swojego naczelnika wybieranego przez ogół dorosłych mężczyzn, czyli wiec. Wiec decydował o sprawach plemienia, lecz jego rola ulegała ograniczeniu na rzecz arystokracji plemiennej. W związku z wojnami prowadzonymi przez plemiona wyodrębniło się stanowisko wybieralnego dowódcy wojennego, zwanego księciem. Jego władza stopniowo się utrwalała wspierana przez powstającą drużynę wojowników książęcych. Na przełomie IX i X w. dokonały się na ziemiach polskich bardzo głębokie przemiany. Stopniowo zwiększała się gęstość zaludnienia, jednocześnie dokonywał się rozkład wspólnoty rodowej i zanikały formy przedstawionej wyżej demokracji plemiennej. Stopniowo przewagę zdobywała grupa najznaczniejszych (najbogatszych) członków plemienia. Władza pochodzącego z tej grupy księcia zaczęła się utrwalać i przekształcać we władzę dynastyczną.
Plemiona prapolskie należały do grupy Słowian zachodnich. Obecnie do grupy tej należą narody: czeski, polski, serbsko-łużycki i słowacki. O liczbie i rozmieszczeniu plemion na ziemiach polskich w szczególny sposób zaświadcza źródło powstałe w połowie IX w., tzw. “Geograf Bawarski”. Jego autor odnotował nazwy około 50 plemion wraz z ilością posiadanych grodów. Do najważniejszych plemion prapolskich w IX w. zaliczamy między innymi Goplan, Lędzian, Mazowszan, Polan, Pomorzan, Ślężan, Wiślan. Zajmowane przez nie terytoria ukazuje poniższa tabela.
Rozmieszczenie plemion prapolskich
Nazwa plemienia |
Zajmowane terytorium |
Goplanie |
Kujawy, nad jeziorem Gopło, główny gród Kruszwica |
Lędzianie |
Nad Sanem i Wieprzem |
Mazowszanie |
Nad środkową Wisłą, główny gród Płock |
Opolanie |
Nad górną Odrą, główny gród Opole |
Polanie |
W Wielkopolsce, główny gród Gniezno |
Pomorzanie |
Między dolną Odrą a dolną Wisłą |
Ślężanie |
Nad środkową Odrą, główny gród Wrocław |
Wiślanie |
Nad górną Wisłą, główny gród Wiślica i Kraków |
Niewiele wiadomo o rozwoju państw plemiennych na ziemiach polskich. Zapewne w IX w. ukształtowały się dwa największe: państwo Wiślan i państwo Polan. Jednak pierwsze z nich popadło w zależność od Państwa Wielkomorawskiego, a po jego rozpadzie w początkach X w. od państwa czeskiego. Państwo Polan położone dalej na północy, wolne było od tego rodzaju zagrożeń. Pierwszym historycznie poświadczonym władcą tego państwa był Mieszko I z dynastii Piastów. Według tradycji zapisanej w kronice Galla Anonima pochodzącej z XII w. Mieszko był czwartym z kolei władcą z tej dynastii. Jej pochodzenie budzi do dzisiaj wiele kontrowersji wśród historyków. Według Galla przodkowie Mieszka podbili plemiona Mazowszan, Goplan oraz Lędzian. Być może już wtedy zaczęła kształtować się nazwa Polska na oznaczenie władztwa Piastów. Znana i stosowana była już z pewnością w XI w.
Pierwsze historyczne wzmianki o państwie Mieszka i o nim samym pochodzą z lat 60-tych X w. Toczył on wtedy walki z Wieletami o opanowanie Pomorza Zachodniego. Jednocześnie wszedł w zatarg ze zmierzającymi do podobnego celu margrabiami saskimi. Konflikt ten był wyrazem o wiele poważniejszego konfliktu. Cesarstwo (od 962 r. - koronacja cesarska Ottona I) podejmowało akcję ekspansji na wschód pod hasłami chrystianizacyjnymi. Margrabiowie podbijali plemiona słowiańskie, nie wahając się przed stosowaniem najokrutniejszych środków. Mieszko również usiłował powiększyć ziemie swego państwa na zachodzie. Choć starcia zbrojne z margrabiami saskimi miały różny przebieg (klęska w 963 r., zwycięstwo pod Cedynią w 972 r.), to jednak państwo polskie było z pewnością słabsze od Rzeszy. Mieszko stosował rozmaite działania, w tym także dyplomatyczne, aby nie zostać pokonanym przez silniejszego przeciwnika.
Niezwykle istotnym zagadnieniem było przyjęcie chrześcijaństwa. Chrześcijaństwo zbliżało się do Polski jako nieuchronna konieczność. Państwo pogańskie narażone było na przymusowe i jednocześnie krwawe jego przyjęcie. Z drugiej strony było ono atrakcyjną ofertą kulturalną i polityczną, wprowadzającą Polskę w obszar kultury antycznej, niosącej ze sobą postęp cywilizacyjny. Należało jednak ów problem tak rozwiązać, aby uniezależnić się od niemieckiej organizacji kościelnej. Było to zagadnienie tym trudniejsze, że w 961 r. papież Jan XII powołał arcybiskupstwo w Magdeburgu dla chrystianizacji ziem słowiańskich. Mieszko problem ów rozwiązał poślubiając czeską księżniczkę Dobrawę. Towarzyszyła jej grupa duchownych. Sam Mieszko ochrzcił się prawdopodobnie w Ratyzbonie, a przysłany do Polski biskup misyjny Jordan dokonał chrystianizacji państwa. Posunięcie to zespoliło ze sobą zdobyte tereny, a hierarchia kościelna stanowiła zaczątek nowoczesnej administracji. Chrzest umocnił pozycję Mieszka w kraju oraz odebrał margrabiom pretekst do wypraw na pogańskie dotychczas tereny. Ważne było również przyjęcie chrześcijaństwa nie od cesarza, ale za pośrednictwem Czech, potwierdzone małżeństwem z księżniczką Dobrawą. W polityce zagranicznej Mieszko starał się zachowywać dobre stosunki z Cesarstwem, przy jednoczesnej rywalizacji z margrabiami władającymi nadgranicznymi marchiami. Następny konflikt z cesarzem Ottonem II zakończył się już polubownie - układem pokojowym i małżeństwem polskiego księcia (po śmierci Dobrawy) z księżniczką niemiecką Odą (979 r.), z którą miał trzech synów. Do końca swojego życia Mieszko zbudował potężne państwo, które obejmowało nie tylko ziemie odziedziczone po przodkach, ale również Pomorze, Śląsk i, zapewne, Małopolskę, w której rządził jego najstarszy syn Bolesław Chrobry.