Naturalne zasoby roślin leczniczych-fakultet
Rośliny lecznicze: 40000 znanych, 4000 zbadanych.
WHO szacuje, że 80% światowej populacji stosuje medycynę naturalną, w tym ziołolecznictwo jako jedyne środki lecznicze.
Znaczenie gospodarcze surowców zielarskich:
-surowiec dla przemysłu farmaceutycznego-do produkcji leku roślinnego,
-surowce zielarskie wykorzystuje się do produkcji suplementu diety,
-przyprawy roślinne,
-wykorzystywane w wielu gałęziach przemysłu spożywczego np. mleczarskiego, mięsnego, owocowo-warzywnego,
-żywność funkcjonalna-żywność specjalnego przeznaczenia,
-nutraceutyki-obejmują produkty i półprodukty spożywcze, których spożywanie przynosi człowiekowi korzyści zdrowotne,
-fitokosmetyki-immunokosmetyki,
-dodatek do pasz: dodatek ziół stymuluje:
*wydzielanie soku żołądkowego ułatwiając trawienie,
*poprawia perystaltykę jelit,
*poprawia wykorzystanie składników odżywczych
*są źródłem aminokwasów, witamin, soli mineralnych
-podnoszenie opłacalności produkcji rolnej, na glebach,
-aromamarketing-nowy rynek dla kompozycji zapachowych.
Roślina lecznicza-to roślina, która podana w jakiejkolwiek postaci człowiekowi lub zwierzęciu wymierza określone działanie fizjologiczne.
Surowcem zielarskim nazywamy:
-świeże lub wysuszone całe rośliny lub części roślin,
-produkty naturalnej lub patologicznej przemiany materii roślin,
-produkty otrzymane z roślin leczniczych na drodze prostych fizycznych obróbek.
Dzielimy na 2 grupy:
-surowce nie wymagające po zbiorze żadnych zabiegów poza suszeniem i ewentualnym rozdrobnieniu (zioła pojedyncze, mieszanki, tabletki, granulaty),
-surowce otrzymane drogą przeróbki tkanek roślinnych, poddane przemianom chemicznym, np. ekstrakcji, wytłoczeniu oleju czy soku.
Surowcem zielarskim są te części rośli, w których nagromadzone są w większej ilości substancje czynne. Dzielimy je na rodzaje:
-Anthodium-koszyczek
-Bacca-jagoda
-Balbus-cebula
-Folium-liść
-Fructus-owoc
-Gemma-pąk
-Herba-ziele, zioło
-Embryo-zarodek
-Flos-kwiat
-Cortex-kora
-Rhizoma-kłącze
-Semen-nasiona
-Nux-orzech
-Inflorescentia-kwiatostan
-Radix-korzeń
-Pericarpium-owocnia
-Stigma-znamię
-Strobilus-szyszka
-Tuber-bulwa
Surowce pochodzące z roślin bezkwiatowych:
-agar,
-drożdże lecznicze,
-kłącza paprotników,
-morszczyn,
-porost islandzki,
-sporysz,
-likopodium,
-ziele skrzypu.
Działanie lecznicze ziół związane jest z występowaniem w roślinach aktywnych biologicznie związków chemicznych zwanych „substancjami czynnymi”. Dzielimy:
-substancje podstawowe,
-substancje wtórne.
Substancje podstawowe:
-węglowodany-materiał budulcowy komórek roślinnych oraz materiał energetyczny i zapasowy,
-tłuszcze-składnik o znaczeniu energetycznym,
-aminokwasy-białka i enzymy-stanowią zasadniczą rolę w procesach przemiany materii.
Substancje wtórne:
-glikozydy, flawonoidy, kumaryny, antocyjany, olejki eteryczne, garbniki, śluzy, saponiny, gorycze, alkaloidy.
Nazewnictwo:
z dwóch (rzadziej trzech) wyrazów:
-pierwszy wyraz określa botaniczną nazwę gatunku (rzadziej rodzaju)-podaje się w mianowniku liczby pojedynczej,
-drugi wyraz określa tę część rośliny, która jest surowcem-podaje się w dopełniaczu, np. Taraxaci radix-korzeń mniszka.
Jeżeli z jednej rośliny otrzymujemy dwa rodzaje surowca oznacza się:
-althaeae radix-korzeń prawoślazu.
Suszenie ma na celu utrwalenie surowca, co wiąże się odprowadzeniem wody i unieczynnieniem enzymów. Prawidłowo wysuszony i odpowiednio przechowywany surowiec nie fermentuje i nie pleśnieje, a poziom zawartych w nim substancji czynnych nie zmienia się przez długi czas. Przed suszeniem należy:
-surowiec posortować,
-odrzucić części zbyt duże oraz uszkodzone podczas zbioru i transportu,
-korzenie i kłącza oczyścić, płukać pod bieżącą wodą, kroić na mniejsze kawałki,
-dobrać odpowiednią warstwę nasypową surowca np. ciężar nasypowy w suszarniach komorowych dla różnych typów surowca:
-kwiaty 2,0-4,0 kg na m2
-liście 3,0-4,0
-ziele 5,0-6,0
-korzenie 8,0-10,0.
Dopuszczalne temperatury suszenia dla poszczególnych surowców określone są w ramach:
-surowce olejkowe d0 35st.C
-surowce garbnikowe 40-55st.C
-surowce glikozydowe 40-60st.C
-surowce alkaloidowe 60-80st.C
-surowce flawonoidowe 8-100st.C.
Suszenie produktu następuje tylko wtedy, gdy w danej temperaturze wilgotność powietrza nie osiąga 100% zawartości pary, czyli pełnego wysycenia. Ciągłość procesu suszenia uzyskuje się poprzez usuwanie powietrza nasyconego i zastępowanie go powietrzem o mniejszej zawartości pary wodnej. Powietrze może wchłaniać większą ilość wilgoci proporcjonalnie do wzrostu temperatury.
Zawartość wody w 1m3 powietrza w zależności od temperatury:
15st.C-10,6 wody/g
27st.C-14,4
40stC-48,7
70st.C-278,0
Suszenie ziela-w suszarniach powietrznych w cieniu lub w suszarniach ogrzewanych sztucznych, w odpowiednich temperaturach, dobranych do typu surowca. Dobrze wysuszone ziele zachowuje naturalną barwę, liście kruszą się w palcach, a łodygi pękają.
Suszenie liści-tylko młode, zielone i zdrowe, bez plam i uszkodzeń. Przy dobrej pogodzie w suszarniach powietrznych w cieniu lub w suszarniach w temperaturze 35st.C. Należy się z nimi obchodzić bardzo ostrożnie, gdyż niektóre są wyjątkowo kruche i łatwo ulegają zniszczeniu, łatwo tracą barwę pod wpływem światła.
Suszenie kwiatów-suszy się w różnej postaci, albo same płatki korony lub całe kwiaty z kielichem, często suszy się całe kwiatostany (jarzębina, bez czarny, konwalia)-w pojedynczych warstwach w temp. do 30st.C. Kwiaty źle wysuszone tracą barwę, czernieją.
Suszenie owoców-przed suszeniem usuwa się owoce zgniecione, niedojrzałe lub przejrzałe. Owoce mięsiste (róża, jarzębina, kruszyna i tarnina). Suszy się początkowo w temperaturze 30st, a następnie zwiększa się ją do 60st. Owoce źle wysuszone łatwo czernieją, stanowią gorszy surowiec.
Suszenie korzeni i kłączy-większość korzeni przed suszeniem dokładnie się myje.
Ocena jakościowa surowców zielarskich
Surowiec roślinny przed dopuszczeniem do obrotu musi być wszechstronnie przebadany. Na ocenę jakościową składają się badania:
-organoleptyczno-makroskopowe,
-mikroskopowe,
-fizyko-chemiczne,
-biologiczne.
Badania organoleptyczne pozwalają na trafne określenie gat. i przydatność surowca. Na ich podstawie określamy:
-gatunek rośliny, z którego pochodzi surowiec,
-typ surowca (kwiat, korzeń, liść),
-barwę,
-smak,
-zapach.
Ocena dotyczy również:
-stopnia wysuszenia,
-sczernienia,
-obecności pleśni,
-szkodników,
-zanieczyszczeń i zafałszowań surowca.
Badanie organoleptyczne są najmniej skomplikowane, prowadzone za pomocą zmysłów wzroku, smaku, węchu i dotyku. Na podstawie tych badań ocenia się cechy fizyczne surowca.
Zanieczyszczenie organiczne-wszelkie ciała pochodzenia roślinnego-nie stanowiące części rośliny, z której uzyskuje się badany surowiec.
Zanieczyszczenia mineralne-piasek, kamyki, grudki gleby itp. ciała mineralne.
Niedokładność przy usuwaniu tych zanieczyszczeń w czasie przygotowywania surowca odbije się niekorzystnie na wyrobie gotowym w postaci wzrostu zawartości popiołu, której dopuszczalna granica jest określona w normie zbytu. Może to być przyczyna dyskwalifikacji ziół (wyrobów gotowych) i otrzymanych z nich preparatów.
Za domieszki uznaje się:
-rozkrusz surowca (zbyt daleko posunięte rozdrobnienie),
-surowiec lub jego części o wymiarach niezgodnych z podanymi w monografii szczegółowej,
-surowiec lub jego części o zabarwieniu odbiegającym od podanego w monografii szczegółowej.
Badania mikroskopowe:
prowadzi się dla surowców drobno pokrojonych i sproszkowanych, ponieważ surowiec traci cechy morfologiczne. Metoda ta opiera się na znajomości anatomii roślin i cech anatomicznych charakterystycznych dla rodziny, rodzaju i gatunku roślin. Badania prowadzi się określając:
-obecność skrobii, kształt ziaren, ich wielkość i budowę,
-obecność kryształów szczawianu wapniowego, ich wielkość i budowę,
-obecność tłuszczów, żywic, olejków, włosów gruczołowych,
-obecność elementów zdrewniałych np. naczyń, twardzic, włókien itp.
Do badań fizyko-chemicznych należą:
-oznaczanie wilgoci,
-oznaczanie popiołu,
-ilościowe i jakościowe oznaczenie substancji czynnych (alkaloidów, olejków eterycznych itp.),
-współczynnik załamania światła,
-gęstość.
Wilgotność-badania surowca na zawartość wilgoci musi być prowadzona bardzo starannie, gdyż stopień dosuszenia ma poważny wpływ na przechowywanie. Zioła po zbiorze powinny być jak najszybciej wysuszone w odpowiednich warunkach termicznych (określonych przez normę dla każdego gatunku), gdyż substancje czynne zawarte w zebranym surowcu wilgotnym ulegają rozkładowi przez zawarte w roślinie enzymy.
Badania fizyko-chemiczne prowadzi się w oparciu o Normy Polskie np.glony suszone.
Ze względu na przeznaczenie surowca, który posłuży do produkcji leków, obecnie prowadzi się badania na zawartość metali ciężkich i pozostałości pestycydów.
Badania biologiczne:
stosuje się do oceny surowców zawierających nieznane lub trudne do wyizolowania składniki, ale o znanym działaniu fizjologicznym. Badania te prowadzi się na zwierzętach lub na żywych tkankach zwierzęcych np. surowce zawierające glikozydy nasercowe można badać na kotach lub gołębiach.
Kontaminacja surowców zielarskich
Kontaminantem nazywamy zanieczyszczenie substancją, która znalazła się w surowcu w sposób niezamierzony przez człowieka, a obecna jest tam wskutek procesów przetwórstwa, obróbki, pakowania, transportu, przechowywania lub zanieczyszczenia środowiska.
Najczęściej są to:
-części innych roślin,
-szkodniki,
-pleśnie,
-bakterie i inne mikroorganizmy,
-pestycydy,
-metale ciężkie.
Zanieczyszczenia mikrobiologiczne i mikologiczne, źródła:
-gleba,
-choroby wywołane przez bakterie i grzyby patogenne dla roślin,
-niewłaściwe przechowywanie surowców przed ich suszeniem,
-magazynowanie surowców zielarskich w nieodpowiednich opakowaniach.
Przechowywanie surowców, podział:
-surowce obojętne,
-surowce aromatyczne o ostrym działaniu,
-surowce aromatyczne o łagodnym działaniu
-surowce zawierające związki silnie dzialające
Temperatura powinna wahać się w granicach 4-14st.C?, a wilgotność względna powietrza wynosi ok.65st.C
Przed umieszczeniem ziół pomieszczenia powinny być wyczyszczone, wymyte i wydezynfekowane.
Pakowanie dzielimy na:
-opakowanie szczelne,
-opakowanie półszczelne,
-opakowanie przemienne.
Pakuje się w celu zabezpieczenia przez zanieczyszczeniem, rozkładem związków czynnych i pleśnieniem. Duże niebezpieczeństwo dla surowców pakowanych stanowią szkodniki.
Najbardziej pozyskiwane rośliny w Polsce to:
-kasztanowiec zwyczajny,
-lipa drobnolistna,
-jemioła pospolita,
-brzoza brodawkowata.
Rośliny lecznicze zbiera się na różnych siedliskach:
Na brzegach zbiorników:
-liść bobrka trójlistnego.
*Na terenach podmokłych i bagiennych oraz torfowiskach:
-ziele rdestu ostrogorzkiego,
-kłącze pięciornika kurzego ziela,
-kwiat wiązówki błotnej,
-ziele bagna zwyczajnego,
-liść bobrka trójlistkowego.
*W olsach i łęgach:
-korę kruszyny pospolitej,
-korę wierzby purpurowej,
-liście i owoce porzeczki czarnej,
-kłącze lub liście lepiężnika różowego.
*Na wilgotnych łąkach i murawach:
-ziele krwawnika pospolitego,
-kwiat stokrotki,
-ziele świetlika łąkowego,
-korzeń i ziele mniszka pospolitego,
-ziele przywrotnika pasterskiego.
*Na suchych ugorach i pastwiskach:
-ziele dziurawca zwyczajnego,
-ziele mareczanki piaskowej,
-kwiatostan koronki piaskowej,
-korzenie i kłącze mydlnicy lekarskiej.
*W lasach mieszanych w miejscach po wyrębach i wycinkach leśnych pozyskiwać można:
-owoce jałowca,
-owoce i kwiaty jarzębiny pospolitej,
-owoce i kwiaty bzu czarnego,
-liście i owoce maliny właściwej oraz jeżyny fałdowanej,
-liście i pączki brzozy brodawkowatej,
-ziele konwalii majowej,
-korę dębu szypułkowego,
-korę kruszyny pospolitej.
Ochrona gatunkowa roślin-czyli prawny sposób zabezpieczenia rzadko występujących gatunków dziko rosnących roślin zagrożonych wyginięciem.
-Ochrona ścisła-zagrożone lub rzadkie,
-Ochrona częściowa-nie są jeszcze zagrożone.
Nie wolno zgodnie z zasadami ochrony gat.roślin dziko występujących (pod ochroną): niszczyć, zrywać, zbierać, niszczyć siedlisk, stosować środków chemicznych, pozyskiwać, nabywać, sprzedawać, przetwarzać, przewozić poza granice państwa.
Gatunki z ochroną ścisłą mogą być pozyskiwane, gdy pozwoli na to Główny Dyrektor Ochrony Środowiska. Z ochroną częściową-Regionalny Dyrektor Środowiska.
Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska określa:
-kto,
-kiedy,
-gdzie,
-jaki gatunek,
-w jakiej liczbie, ile może pozyskać,
-termin pozwolenia.
Naturalne siedliska roślin leczniczych narażone są na wiele zagrożeń:
-urbanizacja kraju (ubywanie ekosystemów przyrodniczych),
-skażenie środowiska (komunalne, przemysłowe),
-obniżenie się poziomu wód gruntowych (melioracje),
-bezrobocie przyczyniające się do podejmowania zbieractwa ziół z naruszeniem zasad ochrony gatunkowej roślin i zakazów obowiązujących na obszarach objętych ochroną przyrody.
Celem zachowania stanowisk naturalnych roślin leczniczych zbierach powinien prowadzić:
-podsiewy,
-półuprawy,
-nasadzenia roślin na miejscach występowania danych gatunków.
Obecnie możliwe jest pozyskiwanie m.in.:
-bobrka (ręczne narzędzia),
-kopytnika pospolitego (ręczny zbiór),
-marenki wonnej (ścinane narzędziami ręcznymi),
-kruszyny pospolitej (jedynie ze ściętych pędów),
-kocanki piaskowej (ścinanie, zrywanie pędów kwiatostanowych),
-porzeczki czarnej (ręczny zbiór liści),
-turówki leśnej (ścinanie narzędziami ręcznymi),
-konwalii majowej (zbiór ręczny kwiatostanów).
Biochora-przestrzeń jaką zajmuje jedno konkretne zbiorowisko.
Wierzba (Salix)-rodzaj ten obejmuje drzewa, krzewy czy też płożące krzewinki z rodz. wierzbowatych.
Występuje w Europie, Azji i Ameryce Północnej-ponad 300gat. W Polsce ok. 30gat.
Charakterystyka morfologiczna:
-drzewa, krzewy czy też płożące krzewinki,
-liście zwykle wąskie, lancetowate, pikowane, zazwyczaj krótkoogonkowe, na ogonkach często występują gruczołki,
-zazwyczaj dwupienne,
-kwiaty zebrane w kotki (bazie),
-kwiaty zwykle owadopylne, bez okwiatu,
-wiatropylne u gatunków alpejskich i arktycznych.
Znaczenie gospodarcze:
-plecionkarstwo,
-wykorzystanie do celów energetycznych,
-przemysł farmaceutyczny,
-ochrona środowiska,
-mała architektura.
Wierzba w fitoterapii:
-wierzba biała (złotocha),
-Salix alba (wierzba biała),
-wierzba purpurowa,
-wierzba wawrzynkowa,
-wierzba czarniawa.
Surowiec:
-kora wierzby- Salix Cortex
Cechy surowca:
-kora grubości do 2mm w postaci cienkich rynienek,
-na zewnątrz szarozielona, jasnobrunatna lub brunatna, gładko lub lekko pomarszczona czasem lekko błyszcząca, matowa z owalnymi przetchlinkami lub z występującymi niekiedy ciemnopurpurowymi śpiącymi pączkami,
-wewnątrz-szarobiaława lub jasnobrunatna, niekiedy z odcieniem czerwonawym, gładka (w.biała) lub jasno lub ciemnobrunatna, z czarnobrunatnymi plamami, przełam włóknisty, zapach swoisty.
Wymagania:
-nie mniej niż 1,5% sumy pochodnych salicylowych w przeliczeniu na salicynę w korze, nie mniej niż 5% w suchym ekstrakcie,
-zanieczyszczenie: nie więcej niż 3% gałązek o średnicy większej niż 10mm, nie więcej niż 2% innych zanieczyszczeń,
-wilgotność nie więcej niż 11%.
Substancje czynne:
-glikozydy fenolowe,
-garbniki katechinowe,
-glikozydy flawonowe,
-fenolokwasy,
-zw.terpenowe,
-sterole,
-olejki eteryczne,
-kwasy organiczne.
Działanie i zastosowanie:
-przeciwgorączkowo, przeciwbólowo, przeciwzapalnie,
-przeciwdziała osteoporozie,
-przeciwagregacyjnie,
-leczy zapalenie stawów, ścięgien, tętnic, zmiany zwyrodnienia kręgosłupa i stawów.
Zespół roślinny-naturalne zbiorowisko roślinne o charakterystycznym, określonym składzie gatunkowym i charakterystycznej kombinacji gatunków, wśród których szczególną ważną rolę odgrywają tzw.gatunki charakterystyczne, występujące niemal wyłącznie w tym zespole.
Wykorzystanie wierzby w kształtowaniu i ochronie środowiska
Duża plastyczność ekologiczna krzewiastych gat. wierzb oraz możliwość ich do:
-ochrony gleb (zagospodarowania odłogów, umacniania wydm nadmorskich, działanie przeciwerozyjne, stabilizacyjne, rekultywacja stanowisk zdewastowanych działalnością przemysłową i komunalną),
-ochrona powietrza (osłony przeciwwiatrowe i przeciwśniegowe, tworzenie ekranów stłumiających hałas),
-ochrona wód (oczyszczalnie ścieków, inżynieria melioracyjna, strefy buforowe wokół ujęć wody).
\
Kruszyna pospolita (Frangula alnus), rodzina: szakłakowate
Występowanie-w Polsce na niżu i w dolnych partiach górskich, krzew typowo leśny.
Występuje jako:
-podszycie wielu typów lasów,
-rośnie w zaroślach,
-lubi gleby torfowe,wilgotne,
-niekiedy pokrywa duże obszary leśne.
Półuprawy-stosuje się do roślin wymagających specjalnych warunków siedliskowych np. współżyją z grzybami, wymagają obecności próchnicy leśnej w glebie.
Surowiec: kora kruszyny.
Zbiór wczesną wiosną z uprzednio ściętych młodych pędów, gałązek. Kora-szarobrunatna. Pozyskana kora powinna być gładka bez porostów. Pozyskiwanie w miejscach wyrębów, trzebieży podszycia leśnego.
Substancje czynne:
-flawonoidy,
-garbniki,
-saponiny,
-glikozydy antranoidowe,
-alkaloidy peptydowe.
Owoce:
-cukry i sole mineralne,
-antrazwiązki.
Działanie i zastosowanie:
-kora jest jednym z najczęściej stosowanych naturalnych środków przeczyszczających,
-jako łagodny lek przeczyszczający pobudzający perystaltykę jelita grubego.
Sosna zwyczajna (Pinus silvestris), rodzina sosnowate.
Występuje na glebach piaszczystych, ubogich, w strefie klimatu umiarkowanego, na półkuli północnej.
Surowiec:
-Pini gemmae-pączki sosny,
-Pini Turiones-wypustki-młode pędy,
-Pini silvestris cortex-kora z młodszych gałęzi,
-Pini silvestris balsamum-balsam sosnowy,
-Pini silvestris oleum
-Terebinthinae oleum-olejek terpentynowy,
-Colophonium-kalafonia-zestalona pozostałość z kotła,
-Pini liquida pix- dziegieć sosnowy-przez suchą destylację drewna.
Skład: olejek eteryczny, garbniki, związki żywicowe.
Działanie i zastosowanie:
-działanie bakteriobójcze- pączki i pędy,
-wykrztuśne-olejek sosnowy,
-rozkurczowe, odkażające-olejek terpentynowy,
-przeciwgrzybicze-dziegieć.
Dąb szypułkowy (Quercus Robur)-rodzina:bukowate.
W Polsce w całym kraju, w górach do 700 m n.p.m.
Surowiec: kora dębu: Quercus cortex.
Substancje czynne: garbniki min.9%, pochodne katechiny i kw. elanowego, katechina, epikatechina i małe ilości trójterpenów.
Cechy surowca:
Kora ma postać rurek lub rynienek.
Działanie i zastosowanie:
-surowiec garbarski,
-działanie bakteriobójcze,
-właściwości zapierające i przeciwbiegunkowe,
-hamuje krwawienia z drobnych naczyń,
-działa przeciwzapalnie, ściągająco,
-do płukania ciemnych włosów.
Kozłek lekarski (Valeriana officinalis), rodzina: kozłkowate
Występuje na wilgotnych łąkach i niskich torfiarkach nad brzegiem rzek i w zaroślach.
Składa się z kłącza otoczonego pękiem workowatych korzeni o grubości do 3mm, barwa kłącza jest szarobrunatna, korzenie zaś jasnożółte lub żółtobrunatne, silny charakterystyczny zapach, świeży surowiec pachnie słabo, smak początkowo słodkawy,potem gorzkawy.
Substancje czynne:
-olejek eteryczny,
-kwas seskwiterpenowy.
Arcydzięgiel litwor, rodzina: selerowate-Apiaceae baldaszkowate-Umbelliferae.
Występuje w Tatrach i Sudetach nad brzegami potoków.
Morfologia: cz.podziemne krótkie walcowate kłącze przechodzące w korzeń główny, od którego odchodzą liczne korzenie boczne.
cz.nadziemne-w pierwszym roku wykształca bujną rozetę długoogonkowych liści, w drugim roku łodygi proste, grube wewnątrz puste, sinozielone, podłużne bruzdkowane, w górnej części rozgałęzione, dorastające do wysokości 2-2,5m.
Liście duże, podwójne lub potrójne pierzaste, o gługiej, wydętej pochwiastej nasadzie, a poszczególne listki-jajowate, ciemnozielone, pod spodem sinozielone.
Kwiatostan-duże prawie kuliste baldachy, kwiaty drobne, zielonkawożółte,.
Owoce duże, rozłupki składające się z dwóch niełupek.
Surowiec:
kłącze-Archangelicae rhizoma,
korzeń-Archagelicae radix syn.Angelicae radix.
Cechy surowca:
-kłącze grubości do 5 cm, przechodzące stopniowo w korzeń,
-korzenie walcowale, grubości 0,3 do 3cm,
-przełom korzenia i kłącza jest gładki, białawy o żółtym rdzeni,
-barwa szarobrunatna do czerwonobrunatnej,
-korzenie podłużne bruzdkowane,
-zapach silnie aromatyczny, swoisty,
-smak początkowo słodkawy, a następnie palący i gorzki,
-korzenie (tylko z uprawy) wykopuje się na jesień w II roku wegetacji, a następnie suszy w temp.35st.C.
Substancje czynne:
-olejki eteryczne (min.2%) główne: felandren, pinen, p-cymen,
-furanokumaryny (m.in. angelicyna i bergapten),
-żywice (6%),
-cukry (23%),
-kw.organiczne, flawonoidy, fitosterole, garbniki, kwasy polifenolowe.
Działanie:
-pobudzające czynności trawienne,
-rozkurczowe,
-odtruwające,
-wiatropędne,
-uspokajające,
-przeciwbólowe,
-bakteriobójcze,
-grzybobójcze.
Zastosowanie:
Odwary:
-w zaburzeniach czynności przewodu pokarmowego, takich jak: brak apetytu, nerwica żołądka, zatrucia pokarmowe,
-w bezsenności,
-w zawrotach głowy.
-wyciągi alkoholowe, podobne zastosowanie jak odwary, ale o silniejszym działaniu,
-kandyzowane ogonki liściowe stanowią ozdobę do tortów i ciast,
-zielone pędy mogą być stosowane jako jarzyna,
-olejek dzięglowy obok właściwości leczniczych używany jest: w przemyśle spożywczym do produkcji cennych alkoholi gatunkowych, aromatyzowanie wyrobów kosmetycznych.
Pokrzyk wilcza jagoda-Atropa Belladonna, rodzina:psiankowate-Solanaceae.
Bylina, roślina silnie trująca. W Polsce rzadko spotykany, na Podkarpaciu, Karpatach i Sudetach, na Wyżynie Lubelskiej. Występuje na brzegach lasów liściastych, zwłaszcza bukowych oraz mieszanych, w zaroślach, na polanach, porębach i zboczach gór. Ochrona całkowita.
Morfologia: część podziemna-grube kłącze przechodzące w silny walcowaty korzeń, łodyga wzniesiona, rozgałęziona, dorastająca do 2m, gruczołowato owłosiona. Liście duże do 30cm, ogonkowe, jajowate lub eliptyczne, całobrzegie zaostrzone, wyrastające parami, ułożone naprzeciwlegle. Kwiaty o koronie dzwonkowatej o dł.do 5cm, osadzone w kątach liści o barwie fioletowej z ciemnymi żyłkami. Kwitnienie VI-VII. Owoc-dwukomorowa jagoda czarna lub fioletowoczarna w rozrośnięty kielich z którego po dojrzeniu łatwo wypada.
Surowce:
-korzeń pokrzyku-Belladonnae radix,
-ziele pokrzyku-Belladonnae herba,
-liść pokrzyku-Belladonnae folium.
Liście pozyskuje się w okresie kwitnienia roślin, zrywając jednorazowo nie więcej niż 1/3 wszystkich liści z rośliny, ziele ścina się w okresie zakwitania. Oba surowce można suszyć w warunkach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych.
Korzenie pozyskuje się jesienią, po zbiorze oczyszcza się je i myje, a następnie kroi, aby szybciej wyschły. Suszy się je w suszarniach ogrzewanych w temp. 50-60st.C. Korzenie pozyskuje się z plantacji starszych niż 3 letnie.
Cechy surowca:
Liście pokrzyku-ciemnozielone, o swoistym zapachu i słonogorzkim smaku.
Korzeń pokrzyku-szary lub szarobrunatny, na przełomie jaśniejsze, bez zapachu, smak początkowo gorzkawy.
Substancje czynne:
Liście i ziele:
-alkaloidy tropenowe 0,2-1% (przeciętne 0,6%), głównie atropina, hioscyzamina, skopolamina, belladonina,
-kumaryny,
-flawonoidy,
-małe ilości nikotyny.
Korzeń:
-alkaloidy tropanowe 0,4-1,8% (przeciętnie 0,9%), głównie atropina, hioscyamina, skopolamina,
-kumaryny.
Działanie:
-farmakologiczne związane z obecnością atropiny,
-rozszerza źrenice, jest używany w okulistyce przy operacji oka,
-zmniejsza napięcie mięśni gładkich,
-działanie przeciwskurczowe, podawany w kolce jelitowej i nerkowej,
-zmniejsza sekrecję śliny, soku żołądkowego, żółci, zalecany jest przy nadmiernym poceniu, nadkwaśności, wrzodach żołądka, ślinotoku, wymiotach,
-posiada właściwości uspokajające.
Tatarak zwyczajny-Acorus calamus, rodzina obrazkowate-Araceae.
Roślina wieloletnia, pochodzi z Azji Środkowej, występuje w Azji, Europie i Ameryce Północnej. W Polsce rośnie pospolicie w:
-szuwarach,
-nad brzegami stawów, jezior, rzek,
-na mokradłach,
-na wilgotnych łąkach i w rowach.
Zbierając kłącze tataraku należy pamiętać, aby podczas pozyskiwania surowca część roślin pozostawić nie naruszając ich dla podtrzymania stanowisk tataraku, a fragmenty kłączy nie nadające się na surowiec należy ponownie zakopać w celu rozmnożenia.
Surowiec:
-kłącze tataraku nieokorkowane-Calani rhizona crudum,
-kłącze tataraku okorkowane-Calani rhizona mundatum,
-olejek tatarakowy-Calani oleum.
Cechy surowca:
-powierzchnia wysuszonego kłącza jest lekko pomarszczona,
-barwa piaskowobrunatna lub brunatnozielonkawa,
-przełam jest równy, drobnoziarnisty, żółtawobiały lub różowawy,
-zapach swoisty, silny, aromatyczny, smak lekko palący, gorzki.
Substancje czynne:
-olejki eteryczne ok.4% głównie: azaron, kolamen, eugenol, alfa-pinen, kamfen, akoron,
-związki gorzkie
-garbniki,
-ślizy,
-węglowodany.
Uwaga: kłącze tego surowca można używać tylko w stanie suchym, inaczej wywołuje silne wymioty.
Działanie i zastosowanie:
-odwary z kłącza tataraku stosuje się w przewlekłych zaburzeniach trawienia, z objawami braku łaknienia, w bezkwaśności żołądka, kolce jelitowej, a także w owrzodzeniach żołądka i jelit,
-jako środek ogólnie wzmacniający, zwiększający sprawność fizyczną u osób starszych, a także sportowców przed wyczynami i po wielkich wysiłkach fizycznych.
Ślaz dziki-Malva silvestris
Surowiec:
-kwiaty ślazu dzikiego-Malvae silvestris flos,
-liście ślazu-Malvae silvestris folium.
Prawoślaz lekarski-Althaea officinalis L., rodzina śluzowate-malvaceae.
Roślina wieloletnia, występuje w stanie naturalnym prawie w całej Europie, w Polsce rośnie dziko na łąkach, rowach przydrożnych, szczególnie w miejscach zasolonych.
Surowiec:
-korzeń-Althaeae radix,
-liście-Althaeae folum,
-kwiaty-Althaeae flos.
Największe znaczenie mają korzenie:
-zbierane na jesieni w II lub III roku wegetacji,
-jest walcowaty, jasnobrunatny, o śluzowato-słodkawym smaku i słabym swoistym zapachu, na przekroju mączysty,
-korzeń może być okorowany, wówczas ma białe lub żółtawo-białe zabarwienie powierzchni.
Liście:
-zbiera się przed kwitnieniem roślin (VII i VIII) i suszy w przewiewnym miejscu w cieniu lub suszarniach,
-powinny być zdrowe,
-bez zapachu.
Kwiaty:
-barwa płatków biało-różowa.
Związki czynne;
Korzeń:
-śluzy (5-10%),
-pektyny,
-skrobia,
-sole mineralne.
Liście:
-śluzy (ok.10%),
-związki flawonoidowe,
-fenolokwasy,
-kumaryny.
Działanie:
-powlekające, osłaniające, zmiękczające, wykrztuśne, przeciwkaszlowe, przeciwzapalne, przyspieszające gojenie,
-napar z kwiatów i liści: w nieżytach żołądka i jelit, w schorzeniach górnych dróg oddechowych, w przewlekłym, suchym kaszlu,
-odwar z korzeni: w uszkodzeniach błon śluzowych jamy ustnej, gardła i krtani gorącymi i żrącymi płynami, w nieżytach przewodu pokarmowego.
Łopian większy-Arctum lappa, rodzina: astrowate-Asteraceae, złożone-Compositae.
Roślina dwuletnia, występuje w całej strefie klimatu umiarkowanego. W Polsce rośnie pospolicie na terenie całego kraju, w pobliżu zabudowań, na rumowiskach, w zaroślach, nad brzegami wód, w zaniedbanych ogrodach.
Surowiec:
-korzeń łopianu-Bardanae radix,
-liście łopianu-Bardanae folium,
-owoc łopianu-Bardanae fructus,
-sok z korzeniu łopianu-Bardanae succus.
Korzenie łopianu wykopuje się jesienią lub bardzo wczesną wiosną, tylko z roślin jednorocznych. Liście w czerwcu i lipcu, a owoce we wrześniu.
Mniszek pospolity-Taraxacum officinale, rodzina: astrowate-Astraceae, złożone-Compositae.
Roślina zawiera biały, gorzki sok mleczny.
Surowiec:
-korzeń mniszka-Taraxaci radix,
-korzeń mniszka z zielem-Taraxaci radix cum herba,
-liść mniszka-Taraxaci folium,
-kwiaty mniszka-Taraxaci flos.
Surowce z mniszka lekarskiego są pozyskiwane ze stanu naturalnego, bardzo duże zapotrzebowanie przemysłu zielarskiego na surowiec spowodował przeniesienie mniszka do upraw. Zbiór korzeni przeprowadza się późną jesienią.
Żeń-szeń-Panax, rodzina: araliowate-Araliaceae.
Spośród kilkunastu znanych gatunków żeń-szenia uprawia się kilka:
-Panax ginseng C.A. Meyer-żeń-szeń właściwy, nazywany azjatyckim,
-Panax quinqe folium L.-żeń-szeń pięciolistny, zwany amerykańskim,
-Panax japonicus C.A. Meyer-żeń szeń japoński.
Żeń-szeń jest byliną, organy:korzeń i kłącze.
Działanie:
-poprawia ogólną przemianę materii,
-zwiększa wydajność fizyczną i umysłową,
-przeciwdziała zmęczeniu,
-poprawia pamięć,
-reguluje ciśnienie tętnicze krwi,
-działa uodparniająco na choroby (poprzez aktywację białych ciałek krwi),
-wzmaga działanie enzymów ustrojowych
-reguluje zawartości cholesterolu i cukru we krwi,
-zmniejsza uszkodzenia wątroby orzez związki toksyczne m.in.alkohol i narkotyki,
-wzmacnia system nerwowy,
-przedłuża życie.