Papieska Akademia Teologiczna
w Krakowie
Wydział Nauk Społecznych
Kierunek: Dziennikarstwo i komunikacja społeczna
Przedmiot: Kultura języka
Prowadzi: mgr Maciej Malinowski
rok akad. 2008/2009 semestr zimowy;
studia dzienne/zaoczne
Norma językowa, błąd językowy
Wprowadzenie:
Cel przedmiotu Kultura języka to wyposażenie studentów dziennikarstwa w wiedzę z zakresu teorii kultury języka oraz w umiejętności praktyczne związane z tworzeniem poprawnych, zróżnicowanych funkcjonalnie i gatunkowo tekstów. Duży nacisk kładzie się podczas wykładów na wpojenie słuchaczom, że kultura i poprawność języka to niezwykle ważny element ogólnej kultury i inteligencji człowieka, niezawodny zarówno w pracy zawodowej, jak i w życiu codziennym. W czasie wykładów omówione zostaną rodzaje błędów i uchybień językowych najczęściej pojawiających się w mass mediach oraz inne zjawiska językowe sprawiające trudności użytkownikom polszczyzny, takie jak zapożyczenia, mody językowe, neologizmy i kolokwializmy (wraz z ich oceną normatywną). Sporo miejsca poświęci się kwestiom ortograficznym i interpunkcyjnych, gdyż świadomość młodych ludzi jest w tym zakresie niewielka (z tego powodu kilka godzin zajęć będzie przeznaczonych na ćwiczenia, testy i sprawdziany). Wykładom przyświecać będzie motto wybitnego, nieżyjącego już językoznawcy, prof. Witolda Doroszewskiego, że „Dobrze mówić i pisać po polsku potrafi każdy, komu na tym naprawdę zależy, każdy, kto zawsze będzie wiedział, co chce powiedzieć, i kto panuje nad słowami, nie dając słowom zapanować nad sobą. Panowanie nad słowami to pewna praca, w której nikt, żaden językowy regulator ruchu, nie może nikogo wyręczyć…”.
Kultura języka (z łac. cultura `uprawa', `pielęgnowanie'), czyli umiejętność świadomego, zgodnego z normami językowymi posługiwania sie językiem zarówno w mowie, jak i w piśmie we wszelkich sytuacjach komunikatywnych. Kultura języka w ujęciu normatywnym (ogół umiejętności praktycznych wyrażających się dążnością do mówienia i pisania sprawnego i poprawnego, czyli zgodnego z przyjętymi w pewnej społeczności regułami i wzorcami, normami językowymi), opisowym (zespół właściwości charakteryzujących postawę wobec języka osób, które się tym językiem posługują) oraz terminologiczno-językoznawczym (działalność kulturalnojęzykowa).
Pojęcie normy językowej, jej dwupoziomowość: norma ogólnoliteracka, inaczej wzorcowa, i norma użytkowa, potoczna. Kodyfikacja normy językowej, czyli ujmowanie zjawisk językowych w ramy określone przez kodyfikatora, choć zakreślone na podstawie zjawisk wewnętrznojęzykwych, pokazanie języka w określonym momencie jego rozwoju, czego wynikiem są wydawnictwa słownikowe i książkowe, utrwalające określony stan normy językowej.
Norma językowa to pojęcie z zakresu językoznawstwa normatywnego. Norma opisuje elementy systemu językowego uznawane za wzorcowe i poprawne, motywując to względami historycznymi, tradycją i kulturą językową, estetyką i uzusem. Powstanie normy językowej wymaga jej skodyfikowania i pojawia się w związku z powstaniem literatury piśmienniczej w danym języku. Norma językowa kodyfikuje przede wszystkim formę pisaną danego języka.
Kodyfikacja normatywna obejmuje gramatykę (normatywną), ortografię (zasady pisowni), ortofonię (zasad wymowy) oraz słowniki poprawnościowe. Tylko na gruncie normy możliwe jest mówienie o błędzie językowym.
Historycznie najwcześniejsze formy kodyfikacji polegały właśnie na przytaczaniu przykładów form niepoprawnych. Również pierwsze gramatyki oraz gramatyki szkolne miały często charakter normatywny.
3. Zgodnie ze starożytną jeszcze klasyfikacją opisaną przez Kwintyliana błędy językowe dzielą się na barbaryzmy i solecyzmy. Barbaryzm jest to użycie niepoprawnej formy wyrazu (np. wzięłem), solecyzm polega na połączeniu poprawnych formalnie wyrazów w niepoprawną konstrukcję składniową (np. używam długopis zamiast używam długopisu).
Błąd językowy to pojęcie z zakresu językoznawstwa normatywnego oznaczające odstępstwo od skodyfikowanej normy językowej. Kodyfikacja normy obejmuje istnienie gramatyki normatywnej, ortografii (zasad pisowni) i ortofonii (zasad wymowy starannej). Większość słowników ma charakter normatywny. O błędności czy poprawności danej formy można mówić tylko z punktu widzenia jakiejś normy.
Następujący przykład wyjaśnia zależność błędu od normy językowej.
Gramatyka normatywna (standardowej, starannej, pisanej) polszczyzny literackiej ustala regułę, wzór deklinacji zaimka wskazującego ten, ta, to; ci, te, podając paradygmat lub podaje, że odmienia się według deklinacji przymiotnikowej twardotematowej i wylicza formy mianownika rodzaju męskiego (ten), mianownika rodzaju nijakiego (to), biernika rodzaju żeńskiego (tę) jako odbiegające od tego wzorca. Regułę tę (właśnie ciągle jeszcze tę a nie tą) da się objaśnić tylko z punktu widzenia pewnej tradycji językowej, odczucia użytkowników, jej „prawność” uzasadnia duża liczba tekstów polszczyzny literackiej (sprzed okresu sformułowania reguły), gdzie taką a nie inną formę odnajdujemy.
Formy „wyjątkowe” są historycznie umotywowane, ale dla samej normy jest to obojętne. Skądinąd wiadomo, że historycznie umotywowaną formą dopełniacza rodzaju męskiego byłaby forma togo. W wyniku jednak procesu wyrównywania powstała forma tego (przez analogie do np. otwartego), tę też formę rejestruje norma. Z punktu widzenia gramatyki nienormatywnej, opisowej w formie biernika rodzaju żeńskiego tą nie ma nic szczególnego, jest ona wyrazem faktu, że proces wyrównywania deklinacji zaimka ten,... do deklinacji przymiotnikowej jeszcze się nie zakończył. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że norma starannej polszczyzny pisanej rejestruje stan sprzed zakończeniem tego procesu.
Z punktu widzenia języka jako systemu zmiana tę > tą jest przejawem tendencji do usuwania form wyjątkowych. O żywotności tego procesu świadczą też nowsze rozwiązania normatywne, dopuszczającą użycie tej formy w normie użytkowej (swobodnej, ustnej). Formę tą zamiast tę spotyka się coraz częściej w tekstach pisanych, np. prasowych, co świadczyć może, że również norma języka starannego, pisanego w niedalekiej przyszłości ulegnie zmianie (jak to już miało miejsce w przypadku tego zaimka). Poza tym forma tą (np. z tą kobietą) jest formą narzędnika rodzaju żeńskiego, użycie formy tę w tej funkcji byłoby błędem przesadnej poprawności (hiperpoprawności). Przykłady:
1. Widziałem tę piękną kobietę. (forma zgodna z normą polszczyzny wzorcowej, staranna)
2. Widziałem tą piekną kobietę. (forma niezgodna z normą wzorcowej, zgodna z normą użytkową, swobodną, potoczną, coraz częściej też pisaną)
3. Widziałem go z tą kobietą. (forma zgodna z normą wzorcową i użytkową)
4. Widziałem go z tę kobietą. (forma hiperpoprawna na gruncie normy wzorcowej, utworzona przez analogię do tę w bierniku).
Przykładem często spotykanych błędów językowych w języku polskim (niezgodnych z normą polszczyzny starannej i użytkowej) są wyrażenia: poszłem, wzięłem (przez analogia do poszłam, wzięłam, formy poprawne to poszedłem, wziąłem), wziąść (przez analogię do siąść, zamiast wziąć).
Podsumujmy: Wciąż za poprawną w piśmie (czyli w normie wzorcowej) uchodzi biernikowa forma rodzaju żeńskiego zaimka ta, czyli tę, np. mam tę książkę, a nie: mam tą książkę. Jeszcze do połowy XIX w. wszystkie zaimki przymiotne miały w bierniku końcówkę -ę. Mówiło się nie tylko tę książkę, ale także moję książkę, twoję książkę, naszę książkę, tamtę książkę, swojej książkę, owę książkę. Ponieważ jednak przymiotniki zawsze miały w tym wypadku końcówkę -ą (od wieków znano zdrową dziewczynę, kolorową chatę, dobrą gospodynię, wesołą rozmowę), właśnie pod ich wpływem zamki przyjęły z czasem końcówkę -ą.
Dlatego dzisiaj mówimy: Rozwiązuję tamtą sprawę; Przedstawiam moją dziewczynę; Stawiam za wzór naszą mamę. Wyjątkowo zaimek ta uparcie trzyma się w bierniku starej postaci -tę z tego względu, że tego zaimka używa się bardzo często, o wiele częściej niż zaimków moja, twoja, nasza, wasza, a formy, którymi się najczęściej posługujemy, zmieniają się najwolniej. Dziś językoznawcy zezwalają już na tą książkę w mowie, ale pisać ciągle musimy tę książkę. Może kiedyś będzie można także pisać tą książkę?