20110130850

Rozdział 18

Zagrożenia gleb w Polsce

Gleba jest bardzo skomplikowaną częścią środowiska przyrodniczego. Składa się z nieorganicznego podłoża, próchnicy, wody z rozpuszczonymi w niej jonami, powietrza i żywych organizmów. Jest ona czymś więcej niż tylko podłożem dla roślin lub miejscem życia zwierząt - sama stanowi żywą część ekosystemu. To właśnie- w glebie zachodzi domknięcie obiegu węgla, azotu i innych pierwiastków w przyrodzie. Dzięki swoim sorpcyjnym właciwościom gleba zatrzymuje i unieszkodliwia rozmaite substancje toksyczne wytwarzane przez człowieka. Bardzo ważną funkcją gleby jest także kształtowanie bilansu wodnego w przyrodzie - to właśnie gleba jest głównym miejscem retencji, czyli czasowego zatrzymywania wód opadowych.

Wymagania większości (choć nie wszystkich) gatunków roślin, zwierząt i drobnoustrojów są następujące; gleba powinna być równocześnie zasobna w składniki pokarmowe, dobrze natleniona i zasobna w wodę. Spełnienie tych wszystkich warunków jest trudne chociażby dlatego, że gazy (w tym tlen) słabo rozpuszczają się w wodzie — gleba musi być więc przewiewna a zarazem nie może pozostawać w zasięgu wód gruntowych. Jednak zbyt przewiewna gleba jest narażona na wysychanie. Dobra gleba to gleba przesiąkliwa dla wody opadowej - jednak nie na tyle przesiąkliwa, by składniki pokarmowe były z niej wypłukiwane.

Te pozornie sprzeczne wymagania wobec gleby są możliwe do spełnienia pod warunkiem, że ma ona odpowiednią strukturę, kształtującą się w wyniku długotrwałych procesów liczonych w setkach i tysiącach lat. Właściwości gleby wynikają z:

-    właściwości minerałów tworzących stale podłoże; decyduje nie tylko ich skład chemiczny, ale także wielkość uziarnienia (w kolejności od najgrubszych do najdrobniejszych rodzajów ziam: żwir, piasek, glina, less),

-    ilości próchnicy,

-    działania organizmów glebowych.

Struktura mineralnego podłoża wynika z procesów geologicznych, hydrologicznych i klimatycznych (w Polsce najważniejszym czynnikiem określającym typ podłoża był lodowiec skandynawski). Gleby żwirowate i piaszczyste są przesiąkliwe i przewiewne, ale słabo zatrzymują wodę i składniki pokarmowe. Z kolei gleby gliniaste dobrze zatrzymują wodę i składniki pokarmowe, lecz są trudno przepuszczalne dla wody i nieprzewiewne. Zalety obu typów podłoża - przewiewność i zdolność do zatrzymywania wody — łączy less.

Niedoceniana i często niezrozumiana jest rolo próchnicy (humusu), czyli częściowo rozłożonych szczątków, głównie roślinnych. Ilość próchnicy w glebie nie jest stała. Zaleli 6 ży ona od równowagi między działaniem jej wytwórców - drobnych zwierząt, pierwotniaków, grzybów i bakterii - oraz stałym, powolnym jej rozkładem. Próchnica działa jak gąbka - chłonąc wodę i rozpuszczone w mej jony. Decyduje ona o połączeniu dwóch pozornie sprzecznych, pożądanych właściwości gleby—przesiąkiiwości i ptzewiewności. Dzięki próchnicy gleba jest stale zasobna w dostępną dla roślin wodę i składniki pokarmowe. Związki chemiczne wchodzące w skład próchnicy mają lekko kwaśny odczyn; jej duża ilość przyczynia się do stabilności pH gleby.

Aby gleba mogła zawierać jednocześnie dużo wody i powietrza, musi mieć strukturę grudkowatą (gruzclkowatą). Gruzełki powinny być trwałe w obecności wody, a przy tym na tyle duże, by między nie wnikało powietrze, docierała woda i mogły wrastać korzenie roślin. Taka gleba jest „tłusta** w dotyku, a jednocześnie łatwa do roztarcia w palcach na proszek. O takich właściwościach decyduje śluz wydzielany przez bakterie glebowe oraz działanie drobnych zwierząt, zwłaszcza dżdżownic przepuszczających glebę przez swój przewód pokarmowy.

Znając rodzaj podłoża mineralnego, stosunki wodne i ukształtowanie terenu, można przewidzieć naturalny kierunek przekształceń szary roślinnej, jakie nastąpiłyby po ustaniu ingerencji człowieka. Dzięki temu łatwiej jest wybrać właściwy sposób zagospodarowania terenów pozbawionych szaty roślinnej, w tym gatunki drzew i krzewów. Wiedzę tę wykorzystuje się w planowaniu właściwego sposobu zalesiania terenów porolnych, zakładania użytków zielonych w miastach, rekultywacji terenów poprzemysłowych itd.

Zasoby glebowe Polski są dokładnie zbadane i udokumentowane na mapach rolniczych. Stan i zmiany właściwości gleb są systematycznie badane. Czynniki naturalne sprawiły, że gleby w Polsce są na ogół niższej jakości niż w państwach zachodnioeuropejskich: Przydatność rolnicza (także i leśna) gleb wielu krajów Europy Zachodniej (Francja. Belgia, Holandia oraz zachodnia część RFN), położonych w strefie klimatu atlantyckiego, jest o około 25% wyższa od jakości gleb Polski. Pokrywa glebowa Polski jest bardzo różnorodna, w niektórych regionach wręcz mozaikowata — często na obszarze o powierzchni hektara występują obok siebie gleby dobre dla rolnictwa i bardzo słabe.

Powstawanie gleby to proces bardzo powolny, liczony w setkach i tysiącach lat- Pogorszenie jej właściwości lub nawet całkowite zniszczenie może jednak nastąpić bardzo szybko, nawet w ciągu jednego dnia. Działalność człowieka prowadzi do niszczenia lub degradacji¹ gleby na bardzo różne sposoby (tyś. 18.1).

Jak wynika ze schematu przedstawionego na rys. 18.1.. zagrożenia gleby nie sprowadzają się bynajmniej do jej skażenia substancjami toksycznymi. Równie groźne, a w Polsce praktycznie ważniejsze, $ą przekształcenia jej struktury związane z ograniczeniem dostępności wody lub powietrza, utratą próchnicy, zmniejszeniem liczebności organizmów glebowych oraz usuwaniem szaty roślinnej. Zagrożenia mogą wynikać zarówno ze zmiany formy użytkowania gruntu, jak i z nieodpowiednich metod gospodarki rolnej i. niewłaściwych melioracji. O podatności na rozmaite zagrożenia decydują także naturalne właściwości gleb.

Najważniejszą przyczyną dewastacji gleb w Polsce była w ostatnich dziesięcioleciach zmiana przeznaczenia — z leśnego i rolniczego na potrzeby budownictwa, transportu i przemysłu

Degradacja gleby - naturalne lob (powodowane przez człowieka pogorszenie właściwości fizykochemie*-nycb 1 biologicznych gleby, ważnych dla rozwoju roilin i działania ekosystemu. Do określenia całkowiatgo zniszczenia gleby używane jest pojęcie dewastacji!