2012 04 25";40;062

inicjujący: dziedzictwo Kulturowe — prawie pełne, postawa wobec przeszłości — aprobująca, transmisja — pełna, bezpośrednia i pośrednia. Charakteryzuje go „usługowość” kultury ludowej na potrzeby rozwoju przemysłu. Okres ten to początki rozwoju organizacji górnictwa (którego geneza sięga wczesnego średniowiecza) i przemysłu na terenach dotąd rolniczych, w XVIII wieku do pierwszej połowy lat trzydziestych XIX wieku. Etap ten określony jest przez historyków jako p r e industrialny z racji utrzymujących się jeszcze na Śląsku stosunków feudalnych¹ bądź jako okres protoindustrialny^{2 3 4} — wstępny etap procesu industrializacji, w związku z uruchomieniem kopalń i hut odznaczających się stosunkowo wysokim poziomem technicznym. Zmiany w systemie kulturowym obejmowały tu okres nieco dłuższy, bo sięgający swą genezą średniowiecza i trwający do drugiej połowy XIX wieku.

Drugi etap, w którym zrodziły się wyraźne podstawy nowego systemu kulturowego i powstały społeczności industrialne, określić można jako dynamiczno-stymulujący i kontestujący: dziedzictwo kulturowe — selektywne i zmodyfikowane, stanowiące wartość rodzinną, regionalną i narodową, postawa wobec przeszłości — nadal aprobująca, lecz refleksyjna, świadomość tożsamości regionalnej i narodowej, transmisja — częściowo selektywna i zmodyfikowana, bezpośrednia i pośrednia. Charakteryzuje go świadome i celowe łączenie różnych aspektów tradycji dawnej i nowo tworzonej, co zaspokajało potrzeby bytowe, społeczne i kulturalne, i co było narzędziem oporu przeciw germanizacji. Okres ten przypada na kulminację przemysłu i przewrotu technicznego, tj. na okres procesu industrializacji w drugiej połowie łat trzydziestych XIX wieku do początku XX wieku (do 1914 roku — wybuchu I wojny światowej). Cechowały go: gwałtowne przyspieszenie rozwoju górnictwa i przemysłu, zwiększenie zatrudnienia, rozbudowa osiedli i miast. Okres ten zapoczątkował nasilenie zmian w tradycyjnym systemie kulturowym oraz powstanie i rozwój nowego systemu kulturowego tworzących się społeczności industrialnych. Procesy kulturowe obejmowały także okres dłuższy, bo od drugiej połowy XIX wieku do pierwszej połowy XX wieku, w którym w latach trzydziestych utrwaliły się te zmiany. Nastąpił też rozwój życia kulturalnego, które ożywiło się po 1922 roku (tj. po trzech powstaniach śląskich), gdy część Górnego Śląska powróciła do Polski. Lata trzydzieste XX wieku charakteryzował zatem dalszy rozwój już istniejących procesów zmian ekonomicznych i społeczno-kulturowych. Od 1939 do 1945 roku — w okresie II wojny światowej — okupant skiej ludności poddawana była najsilniejszym procesom germanizacji. Toteż regionalne i narodowe tradycje kontynuowano w ukryciu, w życiu rodzinnym³.

Trzeci etap, w którym utrwaliła się i nadal rozwija specyfika systemu kulturowego społeczności industrialnych, określić można jako dynamiczny oraz refleksyjno-konserwujący: dziedzictwo kulturowe — o wzmożonej selekcji i modyfikacji stanowi wartość rodzinną, środowiskową, regionalną i narodową; postawa wobec przeszłości — refleksyjno-aprobująca, świadoma dbałość o funkcjonowanie systemu wartości i form zaspokajania potrzeb kulturalnych na podstawie tradycyjnych wzorów postaw i zachowań jako siły etycznej integrującej i punktu odniesienia (np. kultywowanie pamięci społecznej

0    walkach o wolność Śląska, świadome przestrzeganie dorocznej obrzędowości religijnej, zwyczajów rodzinnych, norm obyczajowych, sposobu spędzania wolnego czasu itp.); transmisja — bezpośrednia i pośrednia, w kręgu rodzinnym, zawodowym, wyznaniowym i organizacyjnym; świadome i celowe łączenie przeszłości z teraźniejszością w życiu codziennym, przy preferowaniu materialnych wartości nowoczesnych

1    etycznych wartości tradycyjnych. Trzeci etap to okres pogłębionej industrializacji, który przypada na drugą połowę XX wieku. Zapoczątkowany w 1945 roku wyzwoleniem i całkowitym powrotem Śląska do Macierzy, jest okresem dalszego rozwoju przemysłu i procesów z tym związanych: pogłębiającego się procesu industrializacji i urbanizacji, wynikających z rozwoju wielu gałęzi przemysłu, przy wyraźnej dominacji górnictwa i hutnictwa. Doprowadziło to do wyłonienia Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego obejmującego teren dawnego Zagłębia Górnośląskiego i Zagłębia Dąbrowskiego wraz z obrzeżami oraz Rybnickiego Okręgu Węglowego obejmującego teren ziemi rybnicko--wodzisławskiej po Kaczyce. Jest to też okres wzmożonego napływu ludności do pracy w górnictwie i przemyśle z innych regionów kraju, zmian w strukturach ludności, pogłębionych zmian społeczno-kulturowych i rozwoju systemu kulturowego społeczności industrialnych.

W^T części tej zajmiemy się problemem tworzenia się i rozwoju kultury społeczności, z których wywodzą się współczesne społeczności industrialne. Będzie nas tu także interesował mechanizm zmian, trwania, przekazu i tworzenia się „nowej tradycji” pod wpływem czynników związanych z uprzemysławianiem Górnego Śląska w pierwszym i drugim etapie. Mówiąc o rozwoju górnictwa i przemysłu, starano się zwrócić uwagę na fakty empiryczne, wyjaśniające: ⁵

5.:

1

Historia chłopów śląskich. Red. S. Ingi ot. Warszawa 1979, s. 189; T. Ła-

2

dogórski: Demograficzny obraz Górnego Śląska w epoce feudalnej. W: Górny

3

Śląsk. Prace i materiały geograficzne. Kraków 1956.

4

S. Michalkiewicz: Przemyśl i robotnicy na Śląsku. Katowice 1984, 12 s. 297.

5

D. Simonides: Rodzinny folklor a polska świadomość narodowa na Śląsku. „Studia Śląskie”. Seria nowa. T. 39. Opole 1981, s. 165—191.