451

antytoksym, antyperz, nazwy przedmiotów umieszczonych naprzeciwko tego, na co wskazuje temat słowotwórczy (rzadkie), np. antykatoda fiz., nazwy kierunków czy postaw przeciwstawiających się tym, które oznaczają tematy słowotwórcze, np. antyfeminizm, antyklerykalizm, antymilitaryzm, antyliberalizm.

Znaczenie walki, przeciwstawiania się temu, co oznacza podstawa, właściwe jest również kilku derywatom z przedrostkiem kontr-: kontrrewolucja, kontrreformacja, kontrwywiad.

Nieliczne derywaty z przedrostkami pre- i proto- oznaczają zjawiska wcześniejsze niż te, na które wskazują podstawy, a do nich podobne, por. preromantyzm, prereformacja, protorenesans, protogwiazda astr. ‘domniemany twór kosmiczny zmieniający się w gwiazdę lub grupę gwiazd’.

Dość liczne (ok. 25 w SJPD) są derywaty z przedrostkiem pod-, które nazywają ludzi piastujących stanowiska podporządkowane tym, na które wskazują podstawy; por. podporucznik, podpułkownik, podchorąży, podinspektor, podsekretarz. Odpowiednio derywaty z prefiksem nad- określają ludzi piastujących stanowiska nadrzędne wobec tych, na które wskazują podstawy; nadsztygar, nadleśniczy, nadburmistrz (jest ich mniej niż derywatów z pod-, ok. 10 w SJPD).

Formacje <e wykazują duże podobieństwo z derywatami modyfikacyjnymi (por. s. 431), mogą być bowiem interpretowane jako nazywające podklasę osób wskazanych przez podstawę. Derywaty nadinspektor i podinspektor to przy tej interpretacji różne ,.rodzaje” inspektorów.

Formacje z elementem śród-, który traktujemy jako przedrostek ze względu na jego wyraźną archaiczność jako przyimka, są nieliczne i należą do terminologii specjalnej; por. śródplon roln., śródtulów anat., śródtytuł poligr.

Istnieje niewielka grupka derywatów, w których formantein jest nie sam prefiks, ale prefiks i sufiks lub prefiks i element fleksyjny. Można tu zaliczyć derywaty odmiejscowe z prefiksem śród-: śródmieście, śródstopie anat., śródbrzusze anat., śródskómia bot. Z innymi prefiksami bardziej przypadkowo i sporadycznie, por. pogranicze 'teren wzdłuż granicy', podzwonne 'dzwonienie po czymś’. Por. 4.1.7., gdzie omówione były derywaty przedrostkowe modyfikacyjne, oraz 5.1., gdzie ukazuje się przyjętą granicę między derywatami od wyrażeń przyimkowych a derywatami prefiksainymi.

Do derywatów prefiksalnych zaliczyć można także formacje z elementem nie- typu nieład, niebyt, nieprzyjaciel o znaczeniu zaprzeczonym lub antoniinicznym w stosunku do podstawy: 'przeciwieństwo bytu’, 'brak ładu’, ‘wróg, ktoś będący przeciwieństwem przyjaciela'.

Klasę otwartą stanowią derywaty typu niepaienie, niespanie, niewidzenie, derywowane od podstawowych NA ‘zaprzeczenie palenia, spania’ itp. Formacje te mogłyby być także interpretowane jako złożenia, gdyż semantycznie rzeczowniki te wywodzą się od konstrukcji werbalnych 'to, że się nic pali’, 'to, że się nie śpi' itp. Szczególny wypadek stanowią rzadkie formacje typu nieuk, niemowlę, niemowa, które mogą być uznawane za derywaty paradygmatyczne od zaprzeczonych czasowników.

5. DERYWATY OD WYRAŻEŃ PRZYIMKOWYCH

Derywaty te można by traktować jako podgrupę wyrazów złożonych, ponieważ zawierają dwa tematy wyrazowe. Jednakże do tradycji słowotwórstwa polskiego należy wyodrębnianie ich jako osobnej klasy formacji. Wyrażenia przyimkowe

451