ED (68)

176 VI. Zasady przeprowadzania dowodu

nieprzerwanym ciągiem przekształceń warunków bytu zbiorowego. Nie tylko są nam dostępne zjawiska ostatniego okresu, lecz również dotarło do nas wiele zjawisk z życia wymarłych już ludów. Pomimo swoich braków historia ludzkości jest w odróżnieniu od historii gatunków zwierzęcych jasna i pełna. Co więcej, wiele zjawisk społecznych, występując na całym obszarze społeczeństwa, przybiera rozmaite formy w zależności od regionów, zawodów, wyznań itp. Takimi zjawiskami są np. zbrodnia, samobójstwo, małżeństwo, oszczędność. Z powodu zróżnicowania owych szczególnych środowisk do odmian zjawisk społecznych wytworzonych przez ewolucję historyczną dołączają się nowe. Jeśli zatem socjolog nie może z jednakowym powodzeniem stosować wszystkich metod badań eksperymentalnych, to ta jedna metoda, którą musi się posługiwać niemal wyłącznie, może stać się w jego rękach bardzo płodna, gdyż ma on niezrównane możliwości jej stosowania.

Metoda ta przynosi wszakże wyniki tylko wtedy, gdy korzysta się z niej ze ścisłością. Samo pokazanie na mniej lub bardziej licznych przykładach, że w różnych rozproszonych wypadkach fakty zmieniły się zgodnie z hipotezą, nie dowodzi jeszcze niczego, chociaż jest często traktowane jak dowód. Z tych sporadycznych i fragmentarycznych zbieżności nie można wyciągać żadnego ogólnego wniosku. Ilustracja nie jest dowodem. Należy porównywać nie oddzielne zmiany, lecz całe, metodycznie tworzone, serie zmian, których krańce łączą się ze sobą za pośrednictwem możliwie ciągłego szeregu stopni pośrednich i które odznaczają się ponadto dostateczną długością. Ze zmian zjawiska można bowiem wyprowadzić prawo jedynie wtedy, gdy zmiany wyrażają jasno sposób rozwoju zjawiska w danych warunkach. Otóż w tym celu musimy między nimi ustalić takie samo następstwo, jakie istnieje między różnymi momentami ewolucji przyrody. Ponadto, przedstawiana przez nie ewolucja musi być dostatecznie długa, aby jej kierunek nie budził wątpliwości.

3

Sposoby tworzenia owych serii bywają jednak różne w zależności od podjętego tematu. Mogą one obejmować fakty wzięte już to z jednego jedynego społeczeństwa, już to z wielu społeczeństw tego samego rodzaju, już to z wielu różnych rodzajów społecznych.

Pierwszy sposób może wystarczyć, jeżeli to konieczne, wtedy, gdy chodzi o fakty bardzo rozpowszechnione, o których mamy obszerne i bogate informacje statystyczne. Na przykład, porównując krzywą samobójstw za dostatecznie długi okres z odchyleniami od niej charakterystycznymi dla różnych prowincji, klas, ludności miast lub wsi, płci, grup wieku, sytuacji rodzinnych itp., można dojść do ustalenia prawdziwych praw nawet przy ograniczeniu badań do jednego tylko kraju. Lepiej, co prawda, zawsze potwierdzić uzyskane wyniki za pomocą innych obserwacji poczynionych na innych ludach tego samego rodzaju. Tak ograniczonymi porównaniami można jednak się zadowolić tylko wtedy, gdy badamy jeden z tych prądów społecznych, które przebiegają przez całe społeczeństwo, zmieniając się wszakże w różnych jego punktach. Kiedy natomiast chodzi o instytucję, normę moralną lub prawną, ustalony obyczaj,

14 - Zasady metody socjologicznej