filomaci filareci2

Ml.OMAO I ■" •“mm.

fl Towarzystwa w pierwszym roku d/tululności odbywały się co tydzień, później co mc. w niedzielę, najczęściej w mieszkaniu Piciruszkiewicza. Filomaci czytali i omawiali własne prace: oryginalne utwory* literackie, tłumaczenia, recenzje, referaty z zakresu różnorodnych dyscyplin naukowych. Każdy był obowiązany raz w miesiącu napisać pracę samodzielni! i zrccenzować pracę innego filomaty. Co kwartał przypadało zebranie sprawozdawczo-organizacyjne.

W dziejach Towarzystwa zarysowuje się wyraźna tendencja do zmian ideowych i organizacyjnych. Początkowo filomaci dążyli do stworzenia idealnej ..republiki młodzieńczej** poprzez przyjaźń, pracę, ofiarność. Po pewnym czasie rozszerzyli cele Towurzystwa na dążenia zmierzające ku dobru powszechnemu, ku naprawie świata, krystalizowały się ideały patriotyczne.

Ustawy ..drugie”, przyjęte 23 IV 1818, podzieliły Towarzystwo na dwa wydziały (literacki i fizyczno-matematyczny) oraz poszerzyły jego działalność na zewnątrz. Powołano 19 IV 1819 podległy filomatom Związek Przyjaciół liczący ponad 40 członków. Nazwa była zgodna z masońską tradycją tajnych związków: Socićtć des A mis — Związek Przyjaciół istniał w końcu XVIII w. w Besunęon. był najniższym stopniem Braterskiego Towarzystwa Filadelfów.

Ustawy „trzecie** zapowiadały pracę „dla dobra i pomyślności kraju**, wpływ na wychowanie narodowe młodzieży. Wiosną 1820 r. udało się filomatom doprowadzić do powstania Związku Promienistych (nazwa być może nawiązywała do istniejącej we Włoszech tajnej, radykalnej organizacji Raggionanti - Promieniści). Promieniści, prowadzeni przez Zana. stali się legalnym, jawnym związkiem studenckim nazywanym też Zgromadzeniem Przyjaciół Pożytecznej Zabawy. Było ich około 150. Związek już 30 V 1820 został zlikwidowany przez władze uniwersyteckie.

Towarzystwo Filomatów musiało ograniczyć się do działalności tajnej. W październiku 1820 r. założyło nowy tajny związek młodzieży studenckiej: Zgromadzenie Filaretów (nazwa ta występuje w Ustawach), nazywane potocznie Towarzystwem Filaretów. (Utworzona od słów greckich: phtleó — miłuję i arefe — cnota, nazwa powstała zapewne pod wpływem niemieckiego związku studenckiego Tugcndbundu — Związku Cnoty.) Prezydentem Zgromadzenia został Zan. Filareci stanowili najliczniejszy założony przez Towarzystwo Filomatów związek młodzieżowy, znane spisy członków obejmują 205 nazwisk, choć spisy to niepełne. Zgromadzenie Filaretów dzieliło się na 4 oddziały: matematyczno-fizyczny, moralny, literacki i medyczny: oddziały z kolei dzieliły się na liczące po kilkunastu lub kilkudziesięciu członków grona, czyli związki: Związek Amarantowy. Biały, Błękitny, Granatowy. Liliowy, Różowy. Zielony.

W jesieni 182! r. Towarzystwo Filomatów przerwało swoją działalność, projektując reorganizację wewnętrzną. Znaczenia nabrali działający Filareci i ukonstytuowany na nowo pod prezydenturą Zana Związek Przyjaciół, który przybrał nazwę Filadelfistów Błękitnych (przyjaciele braterstwa). W l. 1822—1823 sprawowali oni opiekę nad filaretami i nad całym ruchem młodzieżowym, bowiem najbardziej czynni filomaci, jak Mickiewicz, Malewski. Pietraszkiewicz, przez pewien czas również Jeżowski, byli wtedy poza Wilnem.

Pracę filaretów przerywa śledztwo zarządzone wiosną 1822 r. przez władze uniwersyteckie. Dla bezpieczeństwa Zan rozwiązał Zgromadzenie Filaretów i spalił jego archiwum. Dopiero po przerwie w grudniu tegoż roku rozpoczęto ponowne gromadzenie członków bardziej aktywnych i pewnych.

Filadelfiści. biorąc pod uwagę prowadzone dyskusje nad reorganizacją Towarzystwa, opracowują projekt wielostopniowego Związku Patriotycznego. Podkreślają jego polityczny charakter i niepodległościowe cele, zakładając ścisłą konspirację i charakter spiskowy.

Projekt nie zdążył jednak wejść w życie w związku ze zmianą sytuacji. Władze rosyjskie rozpoczęły aresztowania wśród młodzieży i długotrwałe śledztwo po incydencie w dniu 3 V 1823. kiedy to w gimnazjum wileńskim uczeń V klasy M. Plater napisał na tablicy: „Vivat Konstytucja 3 maja, o jak słodkie wspomnienie dla rodaków!** Inny uczeń dopisał: „lecz nie masz. kto by sic o nią upomniał”. Władzom szkolnym nie udało się sprawy zatuszować. W lipcu 1823 r. przyjechał do Wilna N. Nowosilcow — pełnomocnik carski przy rządzie Królestwa Kongresowego - i osobiście zajął się śledztwem. W czasie przeprowadzonych rewizji wpadł na trop filaretów. Zeznania studenta J. Jankowskiego doprowadziły do masowych aresztowań. Spośród filomatów najpierw 10 IX 1823 aresztowano Czeczota, w nocy z 23 na 24 X Mickiewicza, Zana. Jeżowskiego i innych.

Proces wytoczono 108 oskarżonym. Głównym zarzutem stawianym filaretom i filomatom były ich „bluźnicrcze**. antyrządowe poezje i zachęcanie do utrzymania odrębności narodowej, a w dalszej perspektywie do działalności zmierzającej do odzyskania niepodległego bytu ojczyzny. Więźniowie zdecydowanie odżegnywali się od oskarż.cń o działalność antyrządową i protestowali przeciw określaniu ich juko przestępców politycznych, choć bronili „zasady narodowości*’.

Wyrok sądu z 14 VIII 1824 skazywał na karę więzienia 2 filomatów: Zana na rok pobytu