IMG86

14 Jadwigo Zacharska

Za część młodopolskiego dziedzictwa uznać można krańcowy indywidualizm poetów grupy, którzy posuwają się aż do rezygnacji z wszelkich, nawet przez nich samych tworzonych programów. Ich „programofobia” ¹ jest konsekwencją przyznania najwyższej wartości twórczości spontanicznej, swobodnej, deklarowaniem prawa do zajmowania się w poezji chwilowymi nastrojami i zdarzeniami znaczącymi tylko w prywatnej skali artystów, bez uzasadniania tych praktyk. Toteż indywidualizm skamandrytów przejawia się głównie dużym zróżnicowaniem i subiektywnym wyborem tematów, często prowokacyjnie błahych (co np. znajduje m. in. wyraz w tytułach pojedynczych wierszy i całych zbiorów Wierzyńskiego i Pawlikowskiej: Wiosna i wino, Wróble na dachu, Niebieskie migdały, Wachlarz) oraz niekonwencjonalnym traktowaniem przedmiotów i zdarzeń, demaskowaniem uznanych powag.

Młodzieńcza poezja skamandrytów stanowczo nie jest już rzeczą dostojną, a bywa zabawą i prowokacją. Posługując się schematem ze znanej rozprawy Marii Podrazy-Kwiatkowskiej o symbolice kreacji artystycznej w młodopolskiej sztuce ² stwierdzić można, że poetom grupy bliższa jest postawa błazna niż kapłana, jakkolwiek podobnie jak ich poprzednicy nie ograniczają się do jednej roli. Dla uniknięcia nieporozumień dodać należy, że zmiana wyobrażeń o funkcji sztuki i artysty, podobnie jak zmniejszanie roli tragizmu w wizji świata na rzecz komicznych i groteskowych przedstawień oraz nasycanie obrazów rzeczywistości konkretami jest zgodne z kierunkiem ewolucji literatury młodopolskiej i występuje już np. w twórczości Antoniego Muellera, Grzegorza Glassa, Leopolda Staffa czy Bronisławy Ostrowskiej.

Nawiązując do praktyk poprzedników wiersze skamandrytów utrwalają pojedyncze wrażenia, sytuacje i skojarzenia, których wybór jest całkowicie arbitralny i nie wymaga motywacji. Nie jest też ograniczony konsekwentnym realizowaniem jakiejś postawy czy roli życiowej, a nawet poglądami autorów. Często utwory mają charakter żartobliwy i jawnie opozycyjny w stosunku do jednej tylko, obowiązującej we wczesnych wierszach modernistycznych zasady, np. normy poetyckości, kreacji poety—kapłana absolutu czy pesymistycznej wizji świata, co nie musi prowadzić do zakwestionowania pozostałych składników, ani nawet obowiązywać w kolejnych wierszach.

Wierzyński w licznych wyznaniach daje wyraz euforycznym nastrojom radości i epatuje beztroską. Odrzucając względy logiki pozwala swobodnie bujać wyobraźni i werbalnie jeszcze podkreśla nonsensowność fantastycznych skojarzeń, które służą wyłącznie wyrażeniu przeżywanej emocji. Tuwim przekornie kreuje obraz Sokratesa tańczącego i (w Poezji) deklaruje równouprawnienie wszystkich tematów, a Słonimski w Sonetach kwestionuje wszelkie hierarchie, zapowiadając, że w jego poezji: „Rzecz ogromna czy mała będzie jednakowa / Nie istnieje wszak wielkość”...

Nie budując programowych uogólnień Iwaszkiewicz przyznaje w Prologu pierwszego tomiku, że dla niego najważniejsze w kunsztownych Ok-tostychach jest samo tworzenie, radość z gromadzenia pojedynczych, jak „pereł rząd” nizanych strof. W wielu utworach zbioru treść jest wręcz sprawą drugorzędną, bo służy tylko ilustracji muzycznego lub malarskiego skojarzenia (Primavera, Au bada, Serenada, Zabaweczki, Obertas. Cakewalk).

Skazującemu poezję na błahość odrzuceniu obowiązków społecznych i narodowych towarzyszy przejęty od poprzedników, chociaż odmiennie motywowany mit samotności i odrębności poety, który nie tyle nie chce, co nie potrafi nawiązać kontaktu z rzeczywistością, ogarnąć jej i zrozumieć. Nastawiony na chwytanie i rejestrowanie własnych wrażeń podobnie jak młodopolscy poszukiwacze absolutu nie uczestniczy w życiu zbiorowości, czuje się z niej wyobcowany, a niekiedy przez to gorszy od innych. J. M. Rymkiewicz uważający za jedyną cechę wspólną wszystkim poetom „wielkiej piątki" podejmowane przez nich próby „ustanowienia nowego «ja» poetyckiego w opozycji do «ja» romantycznego i modernistycznego" sam przyznaje, że: „całkowite zastąpienie wyjątkowego «ja» modernistycznego — «ja» powszechnym i zwróconym ku światu okazało się (...) niemożliwe" (...) ^{3 4}.

W stosunku młodych skamandrytów do rzeczywistości wiele jest ambi-walencji i niekonsekwencji. Wbrew deklaracjom, w których zapewniają, że chcą być poetami dnia dzisiejszego ^M, nawet mimo stosunkowo dużej liczby powstających w ich kręgu wierszy okolicznościowych (utrwalających takie wydarzenia, jak śmierć Narutowicza, pogrzeb Żeromskiego i Conrada czy sprowadzenie prochów Słowackiego) oraz znacznej roli realiów współ-

1

* Termin utworzony przez Karola Irzykowskiego i użyty w tytule artykułu komentującego wystąpienie Skamandrytów: K. Irzykowski. Programofobia, „Skamandcr" 1920 z. 1.

2

^v M. Podraza-Kwiatkowska. Bóg, ofiara, clown czy psychopata? O roli artysty na przełomie XIX i XX w., lw:J Młodopolskie harmonie i dysonanse. Warszawa 1969.

3

   J. M. Rymkiewicz. Skamander. [w:] Literatura polska 1918-1975, i. I. Warszawa 1975. s. 304.

4

   Słowo wstępne, „Skamander" 1920 z. I.