IMG68

WłodzimierzSzturc ♦ Maria" Malawskiego...

partnerki. Woal magnetyzmu jako nowoczesnej terapii, tak bardzo znaczący dla u-zdrawiających zabiegów, jakim poddawała się Rucińska. był dla Malczewskiego, siłą prawdziwą, nie udaną, darem boskim, a nie umiejętnością, jaką mógł się posługiwać. by leczyć nerwowe napięcia erotycznie nieokiełznanej pacjentki.

Z drugiej jednak strony - trzeba widzieć całe pasmo udręczeń, jakich ofiarą była Rucińska Jej neuroza długotrwałe spazmy, a nawet uporczywe stany lękowe, w których widziała siebie już zamkniętą w zakonie, były podsycane przez twardego i nieczułego jej męża. Rucińska była w jakimś dramatycznym spleceniu psychicznym, żyła pod ciśnieniem okrutnej presji społecznej, domagającej się od niej spełniania roli matki i żony oraz w straszliwej tęsknocie do prawdziwej miłości, którą mógł jej dać jodynie Malczewski W tym splocie postawa Rucińskiego przybiera obraz ciemnego, a nawet nikczemnego pana i władcy, który obiecując rychły rozwód (mówi o nim w stanie wzburzenia), jednocześnie gra na najgłębszych uczuciach swej żony ⁷ Zaopatrzy! dzieci, kupując wioskę, w której już osiadł na stale, ale i wykorzystał mizerną sytuację materialną Malczewskiego i Zofii, łudząc ich obietnicami spłacenia żony.. Rucińska żyła więc tak. jakby była zaledwie pionkiem na szachownicy, której gracze, reprezentujący męski świat, bardzo silnie skonwencjonalizowany i obłudny, nie potrafili odsłonić swych prawdziwych intencji Zarówno gra Rucińskiego. jak i ucieczka od niego Zofii - stawiały Malczewskiego w sytuacji kozła ofiarnego całej tej tragicznej, a zarazem społecznie napiętnowanej, historii.

W takim klimacie, mającym coś z opętania, z gry pomiędzy erotyzmem -miłością - śmiercią - życiem, z tragicznego uwikłania cudu i umiejętności, naiwnego przywiązania do kobiety i drapieżnego podporządkowania sobie mężczyzny, powstaje Marta - powieść poetycka, w której przywołana opowieść o zabiciu kobiety. Gertrudy Komorowskiej, ale i każdej innej kobiety zanurzonej w świecie roi i powinności najzupełniej męskich, jest zaledwie pretekstem do wyrażenia stanu świata podmiotu, do odsłonięcia doświadczenia biograficznego jednostki.

n

Centralnym zdarzeniem Marii jest złożenie trupa bohaterki na łożu. próba nadania mu życia przez Wacława, a następnie szereg akcyjny rozpoczyna się od rozmowy z Pacholęciem, które zdradza tajemnicę śmierci Marii oraz uknucie wspólnego planu zemsty na Wojewodzie, z którego (zapewne) polecenia Maski utopiły kobietę w stawie. Nie widzimy ani śmierci Marii, ani nie wiemy, w jaki sposób doszło do obrania godziny mordu, ani jak to się stało, że dworek Miecznika był akurat wtedy pusty, a sam odźwierny nie obronił wejścia do domu. Wiemy natomiast, że Wacław walczy wówczas z zagrażającymi terytorium Wojewody Tatarami i że jego

Por. „Mana" I Aniom Malczewski, dz cyt., a. 290.

zwycięstwo ma być traktowane jako wymazanie winy zaślubienia Marii, co było kością niezgody pomiędzy ojcem i synem.

To, co jest oczywiste, to opuszczenie Marii właśnie w chwili dokonania zbrodni, i to zarówno przez najbliższych (Miecznik, Wacław), jak i przez dobry los (ironiczne jest to właśnie, że kiedy zwycięstwo odniesione w walce daje jej przewagę nad dramatycznym losem, ten sam los sprowadza na nią śmierć).

Zbyt dużo tu tajemnic. Sam tekst Marii nie zezwala na jednoznaczne rozwiązanie charakteru, a zwłaszcza przebiegu wydarzeń. Bo w istocie w powieści dzieje się niewiele, w sensie zdarzeń unaocznionych, zaś fabuła utworu, dzięki narratorowi, jest bardzo bogata. Fabuła zawiera bowiem zarówno symptomy, jak i efekty śmierci, podczas gdy akcja obejmuje jedynie czynności związane z codziennym życiem Wojewody i Miecznika oraz spotkanie Pacholęcia (i związane z nim działania bohatera). Powody riwodni oraz osoby zbrodniarzy są zamaskowane i ukryte, w sensie dosłownym nawet. Psychologiczne skutki „zetknięcia ze śmiercią" są ogromne: zmiana sposobu myślenia bohatera, ojca ofiary oraz, co ważne, samego narratora. Byłaby tu więc jakaś gra pomiędzy akcją a narracją, zdarzeniem a fabułą, bohaterem a narratorem, a wreszcie narratorem a autorem? Jeśli „gra” - to czemu służąca (?) i - przede wszystkim - czy miałaby ona głębsze znaczenie nie w sensie podporządkowania powieści historii autora? Czy da się wykazać pretekstowy charakter fabuły wobec doświadczenia biograficznego autora?

m

Kiedy się odkłada Marią, kiedy zamyka się jej okładkę, nieodparcie nasuwa się spostrzeżenie, że jest to (względnie powinna być) ostatnia księga, jaką o Ukrainie napisano. Nic dziwnego: jest to księga po życiu. Ma ona charakter zamknięty, losy bohaterów są ukończone, świat rozsypuje się w pyl i nicość bez cienia nadziei wygląda zewsząd. Ku takiemu obrazowi dąży Malczewski już od początku Ił części; ku nicości czy lepiej „znicestwieniu” przygotowuje czytelnika mająca ścisły związek z akcją powieści natrętna filozofia maksym, pseudoprzysłów i nieomal nagrobnych epitafiów, rytmizująca przebieg opowiadania. Chodzi więc o owe „robaki w kwiatach”, „robaki przewinienia”, ciemność w sercu, puste kurhany, smutek, które funkcjonują tak, jak napis na ścianie pojawiający się podczas uczty Baltazara lub jak maki śmierci, dane poprzez naturę w naturze, w Objawieniu iw. Jana.

Nie chodzi jednak tylko o psychologiczne odczucie smutku czy o nastrój przygnębienia, jaki pozostaje po lekturze Marii, lecz o to, że akcja realizuje to, co zapowiada narrator, kiedy przywołuje maksymy o powszechnej śmierci Powstająca tautologia (sens maksym zrównuje się z sensem akcji) czyni z powieści Malczewskiego fabułę skończoną i zamkniętą, o kodzie jednorodnym. Takie rozwiązanie jest właściwe poetyce powieści opatrzonych tezą lub powieści autobiograficznych, w których doświadczenie autora wyprzedza doświadczenie bohatera, stanowiąc jego wzorzec.

101