Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego6

Oprócz przedstawionego podziału na językoznawstwo szczegółowe i językoznawstwo ogólne istnieją jeszcze inne podziały językoznawstwa. W pierwszym rzędzie językoznawstwo dzieli się na wewnętrzne i zewnętrzne. Do pierwszego zalicza się badania nad samą budową języka. Drugie obejmuje zagadnienia związane ze stosunkiem języka do innych zjawisk, przede wszystkim takich jak kultura, zróżnicowanie społeczne i geograficzne, uwarunkowanie indywidualne produkcji mowy, nauczanie języków itd. Inny podział dotyczy rozróżnienia językoznawstwa teoretycznego, którego głównych zadań upatruje się w zbudowaniu teorii języka (nauka o istocie i strukturze języka; bardziej szczegółowo zadania językoznawstwa teoretycznego przedstawione zostały wyżej) i językoznawstwa stosowanego (nauka o możliwościach i sposobach wykorzystania osiągnięć językoznawstwa w różnych dziedzinach życia oraz w innych dziedzinach naukowych; do językoznawstwa stosowanego zalicza się przede wszystkim badania nad efektywnością nauczania języków obcych, badania nad poprawnością językową, pracę nad udoskonalaniem kodów do przekazywania informacji w telekomunikacji, badania nad udoskonalaniem tłumaczenia maszynowego, teorię przekładu, logopedię, badania w zakresie polityki językowej i kultury języka, opracowywanie alfabetów dla języków, które nie znały do tej pory piśmiennictwa, badania nad afazją i sposobami jej leczenia itd.). W związku z zastosowaniem badań lingwistycznych do rozwiązywania problemów istotnych dla innych gałęzi naukowych rozwijają się ostatnio nauki interdyscyplinarne, takie jak psycholingwistyka, socjolingwistyka. Szczególnie znaczącymi osiągnięciami może się poszczycić językoznawstwo stosowane w zakresie racjonalizacji i modernizacji języków obcych i języka ojczystego. Językoznawstwo stosowane zaczęło się burzliwie rozwijać dopiero w momencie upowszechnienia się założeń i metod strukturalizmu, tj. od czasów F. de Saussure’a (EJO 1999).

W ramach językoznawstwa ogólnego wyróżnia się językoznawstwo typologiczne. Typologia jest rodzajem językoznawstwa porównawczego o charakterze synchronicznym (zob. niżej), które zajmuje się porównywaniem wszystkich języków (rzadziej: wybranych języków), ustalaniem podobieństw i różnic między nimi. W językoznawstwie porównawczym wydziela się językoznawstwo historyczno-porównawcze (typ językoznawstwa diachronicznego, inaczej: komparatystyka) oraz językoznawstwo funk-cyjno-porównawcze. Językoznawstwo historyczno-porównawcze to metoda badania języka polegająca na analizie jego ewolucji przy równoczesnym porównywaniu jej z odnośnymi faktami języków pokrewnych. Pozrwala ona: 1. sięgnąć wstecz poza najstarsze teksty pisane języka na tej zasadzie, że poszczególne fakty danego języka są interpretowane za pomocą faktów innego języka pokrewnego, mającego zabytki starsze (np. fakty języka polskiego za pomocą faktów staro-cerkiewno-słowiańskich; w tym miejscu podkreślić wypada rolę np. języka litewskiego dla rekonstrukcji języka prasłowiańskiego, łaciny dla rekonstrukcji języków romańskich czy sanskrytu - dla języka praindoeuropejskiego); 2. ustalić stosunki pokrewieństwa, w jakich dany język pozostaje do innych języków tej samej rodziny językowej. Systematyczne zestawianie i porównywanie faktów językowych języków pokrewnych stanowi gramatykę porównawczą tych języków (np. gramatyka porównawcza języków słowiańskich, języków indoeuropejskich itd.). Zob. m.in.: Gołąb i in. 1968: 435.

Językoznawstwo typologiczne z kolei jest językoznawstwem funkcyjnym (a więc synchronicznym, jak powiedzieliśmy), które nie ogranicza się jednak do analizy synchronicznej jednego języka, lecz rozciąga swój zakres działania teoretycznie na wszystkie znane (żywe i martwe) języki, opisując je łącznie. Opierając się na materiale dostarczonym przez badania synchroniczne poszczególnych języków usiłuje ono konstruować wnioski dotyczące języka w ogóle lub określonych grup języków, reprezentujących różne typy językowe. Dzieje się to na zasadzie redukcji tego, co w danych porównywanych językach jest indywidualne i odrębne, i na odwrót, drogą sumowania tego, co jest wspólne i powszechnie obowiązujące. Stosunek, jaki tu zachodzi między elementami jednostkowymi a powszechnymi, jest stosunkiem różnorodnej formy do tej samej treści (= funkcji). Na zasadzie wspólnoty formy możemy poszczególne języki łączyć w grupy (czyli typy), a więc klasyfikować je typologicznie (por.: LES 1990: 512-514; Weins-berg 1983: 67-68).

Łączny opis wszystkich języków umożliwiają dwie okoliczności. Pierwsza z nich to fakt, że wszystkie języki naturalne mają pewne cechy wspólne. Cechy te nazywamy uniwersaliami językowymi. Uniwersalia językowe wynikają przede wszystkim ze stosunku, jaki zachodzi między językiem a myśleniem ludzkim, niektóre także ze stosunku między językiem a światem zewnętrznym (kulturą). Do uniwersaliów, których nikt nie kwestionuje, można zaliczyć m.in. takie, jak konwencjonalny charakter języka, jego dwuklasowość, występowanie w języku nazw własnych i elementów deiktycznych (wskazujących), a w zakresie systemu dźwiękowego - występowanie samogłosek i spółgłosek.

Uniwersalia językowe bywają dwojakiego rodzaju: aprioryczne (a priori, łac., niezależnie od doświadczenia, przed doświadczeniem, intuicyjnie) i empiryczne (empiryczny - oparty na doświadczeniu). Pierwsze z nich to cechy wspólne wszystkim językom naturalnym, które są wymienione w samej definicji języka naturalnego, przyjmowanej przez badacza. Uniwersalia tego typu mamy prawo przypisać wszystkim językom - także tym, które zaginęły bez śladu, a nawet tym, które powstaną dopiero w przyszłości. Inaczej jest z uniwersaliami empirycznymi. Są to cechy nie wynikające z definicji języka naturalnego, ale stwierdzone w znanych językach naturalnych w wyniku konkretnych badań. Cechą taką jest np. to, że żaden ze znanych języków naturalnych nie ma stałego akcentu na trzeciej sylabie od początku wyrazu (choć niektóre mają stały akcent na drugiej od początku, jak np. w języku lezgińskim z rodziny wschodniokaukaskiej, a inne na trzeciej od końca, jak np. współczesny język macedoński).

Wykrywanie uniwersaliów empirycznych (w przeciwieństwie do dedukcji apriorycznych) wzbogaca wiedzę o rzeczywistych językach. Z drugiej strony jednak w poszukiwaniu uniwersaliów empirycznych popełnia się czasem pomyłki określane w metodologii językoznawstwa nazwą absolutyzacji. Polegają one na tym, że ogłasza się za cechę uniwersalną coś, co nie okazuje się później powszechne, o czym przekonujemy się np. w rezultacie dalszych badań (Weinsberg 1983: 65-67; zob. też: LES 1990: 535-536).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. Dwuklasowość systemu języka jest jedną z istotnych cech języka jako takiego. Polega ona na tym, że język (w odróżnieniu od wszystkich innych systemów znaków, np. kodów żeglarskich, składających się tylko z jednej klasy znaków, tj. znaków jednostronnych, które nie mają nadawcy, a tylko odbiorcę) składa się z dwóch klas znaków, którymi są, mówiąc ogólnie: a) wyrazy, b) zdania, przy czym te drugie reprezentują struktury tworzone wg określonych norm z pierwszych.

2 - Cz. Lachur, Zarys językoznawstwa...