Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego6

drycznym do nawijania np. lin’; c) ‘wielka szpula do nawijania kabli, lin, drutu’;

d)    architektoniczne ‘podstawa kopuły o kształcie cylindrycznym lub wielobocznym’;

e)    architektoniczne ‘cylindryczny blok w kolumnie wykonanej z kilku segmentów’;

f)    techniczne ‘element konstrukcyjny maszyn w postaci obracającego się walca’; g) potocznie ‘duży, wydatny brzuch’; h) potocznie ‘małe dziecko, zwłaszcza chłopiec’.

2.    Wieloznaczność „łańcuszkowa”, w której od znaczenia podstawowego pochodzi pierwsze znaczenie wtórne, a od niego następne znaczenie. Taką organizację posiada np. wyraz zielony: a) znaczenie podstawowe ‘mający barwę świeżej trawy’, np. zielony liść; b) ‘niedojrzały’, np. zielone owoce; c) potocznie ‘niedoświadczony, nie mający odpowiedniej wiedzy’, np. zielony zawodnik; on jest zielony ‘o nieprzygotowanym do lekcji uczniu’.

3.    Wieloznaczność, w której znaczenie podstawowe wyrazu ma najwęższy zakres, pierwsze znaczenie wtórne ma szerszy zakres, drugie znaczenie wtórne ma jeszcze szerszy zakres od poprzedniego itd. Taki typ wieloznaczności charakterystyczny jest np. dla wyrazu rodzina: a) znaczenie podstawowe ‘rodzice i dzieci’; b) znaczenie wtórne ‘rodzice, dzieci i ich krewni oraz powinowaci, ród’; c) znaczenie wtórne ‘osoby mieszkające razem, prowadzące wspólne gospodarstwo, choć niekoniecznie spokrewnione ze sobą’; d) znaczenie wtórne ‘grupa przedmiotów jednorodnych, zgodnie z jakąś klasyfikacją naukową lub techniczną’, np. rodzina krukowatych w zoologii, rodzina silników.

4.    Wieloznaczność, w której znaczenie podstawowe ogarnia swym zakresem kilka znaczeń wtórnych, szczegółowych, o dużo węższych zakresach, wzajemnie ze sobą nie powiązanych, np. numer: a) znaczenie podstawowe ‘liczba określająca kolejność przedmiotu w jakimś porządku’; b) ‘rozmiar, wielkość’, np. numer butów; c) ‘kolejny egzemplarz’, np. numer gazety; d) ‘kolejny punkt programu artystycznego’, np. numer w cyrku, w kabarecie; e) przestarzałe ‘pokój hotelowy’.

Struktury wieloznaczności poszczególnych wyrazów są najczęściej dość skomplikowaną kombinacją powyższych czterech głównych typów (D. Buttler, Struktura znaczeniowa wyrazów, „Prace Filologiczne”, 1976).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Wieloznaczność jest wykorzystywana jako świadomy chwyt stylistyczny, zwłaszcza w poezji. Poeta celowo używa wyrazów w rzadkich, nietypowych kontekstach, zderza nieoczekiwanie wyrazy, prowokując odbiorcę do poszukiwania właściwych znaczeń, często każąc mu przywoływać wiele różnych sensów naraz. Igranie wieloznacznością charakterystyczne jest szczególnie dla aforyzmów, np. Trzeba być prawym, nie przestając być lewym (Tadeusz Kotarbiński). Jest ona często źródłem dowcipów, por.: - Jakie to sąjagody? - Czarne. - A dlaczego one są czerwone? - Bo są jeszcze zielone.

Polisemia wyrazu w jednym języku często ma wiele wspólnego z polisemią tego samego wyrazu w innych językach, co świadczy o prawidłowościach rozwojowych semantyki. Np. w wyrazie stół w licznych językach znajdujemy dwa podstawowe znaczenia ogólne - ‘mebel’ i ‘jedzenie’, chociaż w innych znaczeniach wyraz ten może być różnicowany. A więc ang. labie posiada również znaczenie ‘tablica’, nieobecne w ros. cmojt. W języku niemieckim wyraz Fuchs ‘lis’ oznacza nie tylko zwierzę i jego futro, nie tylko człowieka sprytnego (chytrusa, cwaniaka), lecz też człowieka o rudych włosach, konia maści rudawobrązowej (kasztanowej), złotą monetę i wreszcie, nie wiadomo dlaczego, - studenta pierwszego roku.

Aktualizacja określonego znaczenia wyrazu polisemicznego jest dokonywana w jego połączeniu z innymi wyrazami, a także w szerszym kontekście (lub konsytuacji), który eliminuje wieloznaczność. Por. dwuwiersz Puszkina, w którym absolutnie wyraźnie przejawia się znaczenie wyrazu cojib nie jako 'przyprawy do jedzenia’, lecz czegoś ‘błyskotliwego, celnego’: Bom Kpynuou co.ibio ceemcKou 3.iocmu Cman ootcuammbcH pa3eo8op.

Treść wyrazu, jak zaznaczyliśmy, może z czasem ulegać zmianom - w wyrazie mogą pojawiać się nowe znaczenia, stopniowo zmieniać się stare. Wśród zmian semantycznych najłatwiej jest wyodrębnić wypadek najprostszy (i najbardziej powszechny) -przeniesienie nazwy (rozumiane w znaczeniu węższym niż wyżej). Mechanizm przeniesienia nazwy jest bardzo prosty: w razie konieczności oznaczenia jakiegoś desygnatu (nowego bądź już istniejącego w praktyce społecznej) można wykorzystać do tego celu wyraz istniejący. Kiedy wyprodukowano urządzenie do podnoszenia ciężarów, jego zewnętrzne podobieństwo do znanego ptaka pozwoliło w języku rosyjskim na wykorzystanie jego nazwy dla oznaczenia tego urządzenia technicznego: oKypaenb ‘żuraw’, por. w bliskim znaczeniu neóedKa ‘dźwig, wyciąg’ < .leóedb ‘łabędź’, franc. grue, ang. orane, niem. Kran (stąd ros. Kpau ‘dźwig, żuraw, suwnica’). W rezultacie przeniesienia nazwy stary wyraz zyskuje nowe znaczenie (motywowane).

Nowe znaczenia zatem powstają zwykle przy wykorzystaniu wyrazu już istniejącego w języku. Między znaczeniami wyrazu polisemicznego istnieją określone związki semantyczne zachowujące w znaczeniu przenośnym taką czy inną cechę znaczenia konkretnego. Charakter związku między znaczeniami wyrazu wieloznacznego, właściwości relacji znaczeniowych wewnątrz jego struktury semantycznej stwarzają podstawy do wyróżnienia trzech podstawowych sposobów przekształceń semantycznych i rozwoju znaczeń: metafory, metonimii i synekdochy.

Metafora (grec. metaphora ‘przeniesienie’) to przenośne użycie wyrazu na oznaczenie czegoś, co jest tylko pod pewnym względem podobne do rzeczy czy zjawisk, które są normalnie obejmowane znaczeniem tego wyrazu, por. np. wyraz mrowisko w odniesieniu do ludzi czy wyrażenie jesień życia w znaczeniu ‘starość’. Metaforę można określić jako skrócone (ukryte) porównanie, gdyż u jej podstaw zawsze leży jakieś porównanie, por. np. wyraz osioł użyty w odniesieniu do jakiejś osoby: Ten osioł znów nagadał głupstw. Podstawą do tego użycia jest porównanie w rodzaju On jest głupi jak osioł lub w skrócie On jest osioł. Podstawą do metaforycznego użycia wyrazu może być podobieństwo zewnętrzne (tj. podobieństwo kształtu), podobieństwo w sposobie zachowania czy działania, podobieństwo funkcji itp. W tym ostatnim wypadku powstaje rodzaj proporcji, por. np. użycie wyrazu szyjka na oznaczenie części flaszki (ta część flaszki do całej flaszki ma się tak jak szyja człowieka do całego człowieka) [EJO 1999],

Metafory oparte na podobieństwie są stosunkowo najmniej skomplikowane i najczęściej dotyczą: podobieństwa kształtu, np, sierp księżyca, muszla ucha, szabla tęczy, podobieństwa barwy, np. koral ust; podobieństwa działania, np. wybuch uczucia; podobieństwie ruchu, np. fale zbóż, kaskady kwiatów; podobieństwa intensywności, np. burza oklasków, deszcz nagród.

Zmiana odniesienia wyrazu (przeniesienie) dokonuje się zatem dzięki osadzeniu go w nowym otoczeniu słownym i użyciu w nowej sytuacji komunikacyjnej. Każde nowe

12 - Cz. Lachur, Zarys językoznawstwa...

177