nowicka 5

50 Rozdział 2. Podstawowe pojęcia antropologii

Kultura jest zjawiskiem ponadjednostkowym (społecznym)    Kultura

związana jest przede wszystkim z człowiekiem jako istotą prowadzącą społeczny tryb życia. Wprawdzie kształtuje indywidualne życie ludzi, a poszczególne jednostki mogą wnosić do jej skarbnicy poważny wkład, ale istnieje tylko dzięki życiu zbiorowości. W ramach zbiorowości jest przekazywana w przestrzeni i w czasie, może też być kumulowana na drodze gromadzenia doświadczeń w procesie przekazu pokoleniowego. Kultura jest sposobem organizacji życia zbiorowego, choć zarazem organizuje życie jednostki w zbiorowości oraz tworzy jej profil psychiczny. Konkretne definicje mogą kłaść nacisk albo na jednostkowy, albo na społeczny aspekt kultury, ale jej istnienie bez istnienia zbiorowości ludzkiej nie byłoby możliwe. Zapleczem kultury mogą być oczywiście zbiorowości zarówno bardzo niewielkie, jak i bardzo duże.

Uczestnictwo poszczególnych jednostek, a częściej kategorii jednostek, w kulturze jest różne. Mogą znać, przeżywać i stosować w praktyce niektóre zasady, reguły i wzory, ale także mogą o ich istnieniu tylko mniej lub bardziej dokładnie wiedzieć. Elementami danej kultury są wobec tego różne fakty, których konkretne jednostki nie znają w szczegółach; przedmioty, z których nie korzystają, zachowania, których nie przejawiają; wystarczy niejasna nawet świadomość istnienia lub mniej czy bardziej regularne stosowanie się do pewnych norm, by zaliczyć je do sfery kultury. Jeśli chodzi o regularność w sensie zasięgu, mamy całkowitą jasność, że istnieje bardzo niewiele takich elementów kultury, które byłyby udziałem absolutnie wszystkich uczestników zbiorowości, nawet jeśli ograniczymy się do dorosłych, psychicznie zdrowych jej członków. Każdą zbiorowość, nawet najprostszą, cechuje pewne zróżnicowanie kulturowe, choćby związane z istnieniem płci, kategorii wieku, pozycji społecznych. Ponadto w każdej zbiorowości istnieje pewne zróżnicowanie wynikające z odmienności indywidualnych temperamentów, osobowości, doświadczeń' i losów. Inną przyczyną zróżnicowania zachowań, postaw, przeżyć indywidualnych jest to, że bodźce, na które są one reakcją, nigdy nie są identyczne. Badacza kultury interesują przede wszystkim pewne normy, zarówno uświadomione, jak i realizowane nieświadomie, ale stopień, typ i charakter kulturowych zróżnicowań, odchyleń od regularności i norm też należą do istotnych dla antropologa wymiarów opisu kultur ludzkich.

Opinia powyższa nie jest jednak powszechna. Dla Ralpha Lintona (1975b) do zaliczenia danego zjawiska do sfery kultury niezbędny jest jego związek z przynajmniej dwoma członkami określonej zbiorowości. Tak więc postawa, ocena, zachowanie lub przeżycie pojedynczej osoby, jeśli różnią się od ocen, zachowań lub przeżyć wszystkich innych członków danej zbiorowości, nie powinny być uznane za przejawy kultury, lecz traktowane jako zjawiska jednostkowe. Podejście to wzbudza jednak pewne wątpliwości, znamy bowiem głęboko zindywidualizowane przeżycia, zachowania czy oceny, które są niewątpliwie efektem kulturowych doświadczeń jednostki szczególnie wrażliwej emocjonalnie lub intelektualnie. Te przeżycia i zachowania mogą być przekazywane innym, choć

w określonych okolicznościach nie muszą się stać udziałem grupy, a nawet nie muszą być przez grupę poznane (por. Czarnowski 1956b). Jest to problem napisanego do szuflady lub pomyślanego zaledwie wiersza, głębokiego przeżycia w czasie górskiej wycieczki, nigdy nieopisanego i nieopowiedzianego.

Wahałabym się całkowicie wyeliminować tego rodzaju zjawiska ze sfery kultury. Wiadomo wszak, że każdy nowy element dorobku zbiorowego ma u swego podłoża odchylenie od tradycyjnego, obowiązującego lub po prostu powszechnego czy częstego sposobu, zachowania, myślenia lub wartościowania. Te kulturotwórcze funkcje przeżyć indywidualnych, które są zarazem kulturowo uwarunkowane, skłaniają mnie do zaliczenia do sfery kultury także tego rodzaju zjawisk jednostkowych.

Kultura jest regularna W charakterystyce nie budzących zastrzeżeń cech definicyjnych kultury kładzie się nacisk na ich regularność, częstotliwość czy, inaczej, powtarzalność. Tak więc do kultury zaliczamy zjawiska rozgrywające się w zbiorowości (zachowania, przeżycia oraz ich materialne i niematerialne efekty), które odznaczają się powtarzalnością i które w związku z tym można ujmować w prawa. Ze stwierdzeniem tym wiąże się problem stopnia rozpowszechnienia lub regularności zjawisk kulturowych w zbiórowościach ludzkich. Jak dalece rozpowszechnione musi być przekonanie, pogląd, zachowanie, odczucie, aby można je było uznać za przejaw kultury? Niektórzy badacze traktują tę cechę bardzo rygorystycznie (por. np. Czarnowski 1956b) i żądają powszechności lub przynajmniej związku danego zjawiska z większością zbiorowości o szerokim zasięgu, by zaklasyfikować je jako przejaw kultury. Dla innych uczonych nawet sporadyczne pojawienie się danego zachowania, przekonania itd. powtarzającego się z mniejszą lub większą regularnością w określonych sytuacjach jest warunkiem wystarczającym do takiego zaliczenia. Regularność zachowania lub reakcji nie musi bowiem być jednoznaczna z częstością ich występowania. Znakomitego przykładu dostarczył Philip Bag-by (1985), mówiąc o wzorze koronacji jako zjawisku kulturowym. Koronacja z natury rzeczy zdarza się rzadko. Również z natury rzeczy tylko niektóre jednostki biorą w niej aktywny udział, a tylko jedna jest w danym momencie koronowana. Część zbiorowości ma tylko niejasne wyobrażenie o tym, czym jest koronacja; w każdym razie większość społeczeństwa w niej nie uczestniczy. A jednak nie mamy wątpliwości, że koronacja to element kultury. Wzór ten istnieje bowiem w świadomości przeważającej części zbiorowości, jest dla niej sensowny i zrozumiały. Powtarzalność wzoru polega na trwałości jego znaczenia w umysłach członków społeczeństwa.

Kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych Inna cecha definicyjna kultury, z której istnieniem zgadzają się wszyscy badacze, to wyuczony charakter zjawisk kulturowych. Oznacza to, że kultura nie jest przekazywana na drodze biologicznej, za pośrednictwem genów, ale w procesie uczenia się. Do zjawisk