Obraz1

MAX WEBER

środków zarobku. Zastosowanie to ma następujący charakter: dochód końcowy pojedynczego przedsięwzięcia, wyliczony w sposób bilansowy, w zakresie posiadanych dóbr mających wartość pieniężną (lub okresowo uzyskiwany metodą bilansowania szacunek wartości dóbr mających wartość pieniężną, posiadanych przez przedsiębiorstwo o ciągłym działaniu) musi w końcowym rozrachunku przewyższać ,kapitał”. Kapitałem jest tu wartość szacunkowa wyliczona za pomocą bilansowania, zastosowanego w tym celu, aby uzyskać zarobek przez wymianę rzeczowego środka zarobkowania (w wypadku przedsięwzięcia trwałego przewyższenie to musi być zjawiskiem permanent-n y m). I zarówno wtedy, gdy chodzi o kompleks towarów in natura oddanych w komendę wędrownemu kupcowi, którego dochód końcowy znowu może się składać z innych nabytych towarów in natura, jak i wtedy, gdy chodzi o fabrykę, której elementy (budynki, maszyny, zapasy pieniędzy, surowce, półprodukty i produkty gotowe) narzucają wymogi przeciwstawne do zobowiązań — zawsze decyduje to. że rachunek kapitałowy dokonywany jest w pieniądzu, w nowoczesny sposób zgodny z zasadami księgowości czy w sposób jeszcze prymitywny i powierzchowny. Tak jest zarówno na początku przedsięwzięcia (bilans początkowy), jak i przed każdą czynnością (kalkulacja), przy kontroli i rewizji celowości (wtórna kalkulacja) oraz przy końcu przedsięwzięcia w celu stwierdzenia, jaki jest zysk (bilans końcowy).

Bilansem początkowym komendy^{1 2} jest na przykład ustalenie przez partnera wartości pieniężnej oddanych towarów (jeśli nie mają już formy pieniężnej), jej bilansem końcowym — dokonany na końcu podział zysku lub straty na podstawie przyjętego szacunku. Kalkulacja ieży u podstaw — w wypadku racjonalności — każdego poszczególnego działania uczestników komendy. Rzeczywiście dokładny rachunek i szacunek na ogół nie występuje; aż do dzisiaj postępuje się czysto szacunkowo lub nawet tradycjonalnie i konwencjonalnie we wszelkiego rodzaju przedsięwzięciach kaptalistycznych, o ile okoliczności nic zmuszają do robienia dokładnego rachunku. Jednakże są to sprawy, które dotyczą wyłącznie stopnia racjonalności kapitalistycznego zarobku. Pojęcie rachunku kapitałowego oznacza jedynie to, że działanie gospodarcze jest rozstrzygająco wyznaczone jego rzeczywistą orientacją na porównywanie oszacowanego w pieniądzu wyniku z również oszacowanym pieniężnie nakładem, niezależnie od tego, w jak prymitywnej formie to porównywanie występuje. W tym sensie „kapitalizm” i kapitalistyczne przedsięwzięcia" wraz ze względną racjonalizacją rachunku kapitałowego istniały, jak świadczą o tym dokumenty ekonomiczne, we w s z y -s t k i c h kulturalnych krajach świata. W Chinach, Indiach, Babilonii, Egipcie, zarówno w czasach antycznych, jak też w średniowieczu i epoce nowożytnej. Istniały nie tylko całkowicie odizolowane poszczególne przedsięwzięcia, lecz także gospodarowania całkowicie nastawione na ciągłe odnawiane przedsięwzięcia kapitalistyczne, a także stałe „zakłady". Chociaż właśnie handel długo nic miał charakteru naszych stałych zakładów, lecz w zasadzie stanowił serię poszczególnych przedsięwzięć, między którymi dopiero stopniowo utrwaliła się wewnętrzna więź (branżowo zorientowana) w postaci zachowań wielkich kupców. W każdym razie kapitalistyczne przedsięwzięcia, jak równeż kapitalistyczni przedsiębiorcy, i to nic tylko jako przedsiębiorcy dorywczy, lecz także stali, istnieli od wieków i byli zjawiskiem, praktycznie biorąc, uniwersalnym.

Jednakże tylko na Zachodzie zjawiska te osiągnęły istotne znaczenie, wydając różne rodzaje, formy i kierunki kapitalizmu, które gdzie indziej nigdy nie powstały. Na całym święcie istnieli kupcy: wielcy i detaliczni, lokalni i działający na dużych obszarach, istniało pożyczkodawstwo wszelkiego rodzaju, banki spełniające najróżniejsze funkcje, ale w istocie podobne do funkcji, jakie spełniały banki w naszym XVI wieku; morskie pożyczkodawstwo, komendy i stowarzyszenia komendowe miały także charakter zakładów i istniały wszędzie. Gdzie tylko istniały pieniężne finanse ciał publicznych, tam pojawiali się ludzie oferujący pieniądze: w Babilonii, starożytnej Grecji, w Indiach, Chinach, Rzymie. Finansowali oni przede wszystkim wojny i piractwo, wszelkiego rodzaju dostawy i budownictwo, politykę zamorską (jako przedsiębiorcy kolonialni, jako nabywcy i kierownicy plantacji posługujący się niewolnikami lub robotnikami pracującymi pod bezpośrednim lub pośrednim przymusem), dzierżawę majątków państwowych, urzędów, a przede wszystkim podatków. Dostarczali pieniędzy, by finansować przywódców partyjnych w czasie wyborów i kondotierów w wojnach domowych, wreszcie występowali jako „spekulanci" tam, gdzie pojawiały się wszelkiego rodzaju szanse dające się ocenić w pieniądzach. Takie rodzaje przedsiębiorców, kapitalistycznych awanturników, istniały na całym święcie. Ich szanse — z wyjątkiem handlu oraz interesów kredytowych i bankowych — miały w swej istocie charakter czysto irracjonalno-spekulacyjny, albo też były zorientowane na zarobek uzyskany gwałtem, przede wszystkim zaś na zarobek łupieski: łupy wojenne albo trwałe łupy fiskalne (grabież poddanych). Tę cechę objawia często dziś na Zachodzie kapitalizm grunderów, wielkich spekulantów, kapitalizm kolonialny oraz nowoczesny kapitalizm finansowy juz w czasie pokoju, przysługuje ona jednak przede wszystkim kapitalizmowi specyficznie zorientowanemu na wojnę. Przysługuje ona w pewnym stopniu dziś. podobne jak dawniej, poszczególnym, choć tylko poszczególnym, gałęziom wielkiego handlu międzynarodowego. Od czasów nowożytnych zna jednak Zachód całkowicie inny i nigdzie

455

1

' Komenda— nazwo pieniędzy lub dóbr ulokowanych w spółce handlu morskiego składającej się z dwóch kategorii udziałowców: takich, którzy obsługiwali bezpośrednio proces sprzedaży dóbr

2

występowali najczęściej jako kupcy wędrowni, oraz takich, którzy powierzali spółce handlowe) jedynie towary, pieniądze pozostawiając w trakcie handlowej wyprawy morskiej w ojczystych portach uatkńw. Komenda jako typ ogranizacji handlu morskiego znana była już w starożytności, ale odgrywała szczególnie ważną rolę w średniowieczu.