Obraz1

Rozdział 9. Narzędzia pomiaru pozycji społecznej w Polsce

nia przy kodowaniu danych i na etapie analiz. Istotą socjologicznego opisu rzeczywistości jest dążenie do syntezy, stąd też klasyfikacje socjologiczne nie muszą się charakteryzować tak daleko idącą szczegółowością podziałów, jak ma to miejsce w przypadku klasyfikacji stosowanych przez ekonomistów i polityków społecznych zorientowanych bardziej na cele praktyczne. Rozwiązaniem idącym w tym kierunku jest Polska Społeczna Klasyfikacja Zawodów. PSKZ, który jest prostszym schematem kodowania zawodów, liczy bowiem 263 elementarne kategorie kodowe, pogrupowane w dwa zamiast trzech (jak w SKZ) wyższe szczeble podziału. Zainteresowanego czytelnika odsyłam do artykułu Domańskiego i Sawińskiego (1995b), zawierającego prezentację PSKZ i założenia tego schematu. Jeżeli chodzi o zastosowanie w praktyce, PSKZ użyto przy kodowaniu wyników Polskiego Generalnego Sondażu Społecznego z 1995 roku.

9.2. Polskie skale zawodów

Patrząc z perspektywy socjologii światowej, należy stwierdzić, że Społeczna Klasyfikacja Zawodów jest jednym z niewielu standardowych narzędzi analiz dostosowanych do krajowego kontekstu. Jeszcze lepiej wypada ocena polskiej metodologii odnośnie do skal zawodów. Oczywiście na czele jest socjologia amerykańska, gdzie oprócz skal społeczno-ekonomicznego statusu i prestiżu zawodów funkcjonuje też kilka innych, z których najbardziej znane identyfikują stopień złożoności wykonywanych zadań i różne wymiary ról zawodowych, traktowanych jako wyznaczniki pozycji społecznej jednostek (Parcel, Mueller 1983). W polskiej socjologii empirycznej funkcjonuje w sumie osiem skal. Ważna jest informacja praktyczna - że ich wartości przypisane są do podstawowych kategorii Społecznej Klasyfikacji Zawodów. Oznacza to, że warunkiem ich zastosowania na etapie analiz jest zakodowanie informacji o przynależności zawodowej według SKZ.

Skale te identyfikują pozycję społeczną jednostek w wymiarach uznawanych powszechnie za najważniejsze aspekty usytuowania w hierarchii społecznej, czyli prestiżu, złożoności pracy i hierarchii społeczno-ekonomicznego statusu. Wszystkie skale zamieszczone są w opracowaniu Skale zawodów, zawierającym również omówienie sposobu ich konstrukcji. Autorzy skal, Kazimierz M. Słomczyński i Grażyna Kacprowicz (1979), stwierdzają we wstępie: „w konstrukcji tych skal nie wyszliśmy na ogół poza utarte schematy. Czytelnik zauważy, iż niektóre sposoby postępowania zostały wprost przejęte z powszechnie znanej literatury”. Przypomnijmy je w skrócie.

Przy konstruowaniu skal prestiżu punktem wyjścia były wyniki ogólnopolskich badań nad prestiżem zawodów. Ponieważ dane te zawierały tylko oceny kilkudziesięciu zawodów, a chodziło o estymacje wartości dla kilkuset pozycji reprezentujących spektrum hierarchii społecznej, w kolejnym kroku poproszono o dokonanie ocen przez wybranych ekspertów mających specjalistyczną wiedzę

0    cechach zawodów decydujących o ich prestiżu. Eksperci dokonali oceny wybranych pięciuset kategorii zawodowych, na którym to materiale Słomczyński

1    Kacprowicz przeprowadzili analizy pozwalające dokonać estymacji wartości prestiżu dla pełnej skali zawodów. Posłużono się w tym celu równaniem regresji,

126 gdzie zmienną wyjaśnianą były oceny prestiżu z danych ogólnopolskich, a zmień-

ną wyjaśniającą-oceny ekspertów. Estymowane tą metodą wartości przypisano do szczegółowych kodów SKZ; zawierają się one w przedziale od 2,7 do 96 punktów ze średnią41,7. Niezależnie od tego, Słomczyński i Kacprowicz dostosowali do kategorii SKZ międzynarodową standardową skalę prestiżu zawodów opracowaną przez Treimana (SIOPS). Została ona zamieszczona w tej samej publikacji, dostarczając użytecznego narzędzia dla międzykrajowych analiz porównawczych nad stratyfikacją społeczną.

Polskie skale zawooów

Jeżeli chodzi o skale pozycji społeczno-ekonomicznej, skonstruowano ich dwie, odwołując się do nieco innego schematu analiz. W pierwszej z tych skal Słomczyński i Kacprowicz zastosowali znany (i omówiony w poprzednim rozdziale) schemat, którym swego czasu posłużył się Duncan - a mianowicie dokonali regresji prestiżu zawodów na wielkość miesięcznych zarobków i liczbę ukończonych klas szkolnych. Dane dotyczące wykształcenia i zarobków pochodziły ze spisu kadrowego GUS z 1973 roku, natomiast zmienną wyjaśnianą była omówiona powyżej standardowa skala prestiżu zawodów. Średnie wartości prestiżu, wykształcenia i zarobków przypisano do szczegółowych kodów SKZ i po przeprowadzeniu analizy regresji dokonano estymacji wartości generalnego indeksu pozycji społeczno-ekonomicznej, który jest polskim odpowiednikiem Duncanow-skiego SEI.

Dla drugiej skali społeczno-ekonomicznego statusu materiałem wyjściowym były dane z badań łódzko-szczecińsko-koszalińskich, prowadzonych w latach 1964—1967. Wchodząc z założenia, że pozycja społeczna jest wielowymiarowym zjawiskiem, cytowani autorzy wzięli pod uwagę jej siedem aspektów - oprócz prestiżu, liczby klas szkolnych i wielkości zarobków były to: miejsce w hierarchii stanowisk, poziom standardu mieszkaniowego, liczba posiadanych dóbr trwałego użytku i stopień uczestniczenia w kulturze. Zmienne te zoperacjonalizowano w postaci średnich dla 34 kategorii zawodowych SKZ (ze względu na ograniczone liczebności prób nie można było ich wyodrębnić więcej), a następnie, posługując się analizą czynnikową, utworzono z nich jeden sumaryczny wskaźnik statusu. Należało teraz uogólnić ten wynik, przechodząc z 34 kategorii wyjściowych na pełne spektrum kategorii SKZ. W tym celu cytowani autorzy dokonali regresji tego sumarycznego „czynnika" na liczbę klas szkolnych i zarobki Następnie wykorzystując parametry tego równania, dokonali estymaq'i indeksu pozycji społeczno-ekonomicznej dla wszystkich kategorii SKZ. Jego wartości zawierają się w przedziale od 3,3 do 93,2 punktów, ze średnią 38,9. Jest on prawie dokładnie skorelowany z indeksem uzyskanym za pomocą formuły Duncana (współczynnik korelacji wynosi 0,996) i - jak stwierdzają autorzy - potencjalny użytkownik musi między nimi wybierać.

Trzecia grupa skal dotyczy złożoności pracy. W analizach socjologicznych złożoność traktowana jest jako hierarchiczny wymiar usytuowania w strukturze społecznej, który jest ściśle związany z wymiarem wymagań kwalifikacyjnych potrzebnych do wykonywania zawodów (Kohn 1969; Wesołowski 1970). Odwołując się do bogatej tradycji tych badań Słomczyński i Kacprowicz (1979) zaczęli od wyodrębnienia trzech komponentów złożoności zawodów, charakteryzując ją od strony złożoności pracy z przedmiotami, symbolami i ludźmi. Do utworzenia tych zmiennych potrzebne były szczegółowe opisy sytuacji zawodowej - uzyskano je z ogólnopolskich badań zrealizowanych w 1972 roku. Złożoność pracy z przed-

127