P1020363

152 Ryszard Szarfenberg

jącym: jakie kwestia edukacyjna rodzi zadania dla pracy socjalnej, jakie problemy mogą wynikać z jej istnienia dla osób korzystających z pomocy społecznej i dla samego pracownika socjalnego.

Kilka punktów widzenia

Problematykę oświaty można analizować w różnych wymiarach — historycznym, ekonomicznym, socjologicznym, prawnym, instytucjonalnym. demograficznym itd. Każda z tych perspektyw pozwala zidentyfikować odmienne obszary, w ramach których mogą występować specyficzne zjawiska. Spróbujmy zatem spojrzeć na edukację z kilku wybranych punktów widzenia, pamiętając o tym, że jedynie wielostronna diagnoza jest warunkiem powodzenia szeroko zakrojonych działań naprawczych. Istnieje również dział nauki, który uczynił procesy wychowania. a jednym z nich jest niewątpliwie edukacja, swoim głównym przedmiotem —jest to pedagogika. W jej ramach działają szczegółowe subdyscypliny — socjologia wychowania, ekonomika oświaty, historia oświaty itp. Widzimy więc, że w samej pedagogice także obiera się rozmaite punkty obserwacji.

Gdy ekonomiści rozmawiają o edukacji, można się spodziewać, że będą poruszać problemy jej efektywności (porównanie kosztów kształcenia i odnoszonych dzięki niemu korzyści tak w perspektywie indywidualnej, jak i społecznej), kwestię inwestycji w kapitał ludzki (związek między wykształceniem a rozwojem gospodarczym), a także rolę rynku w przypadku świadczenia usług oświatowych (np. skutki konkurencji między szkolnictwem publicznym i prywatnym).

Socjologowie z kolei będą się interesować rolami społecznymi i ich zespołami, które niezbędnie towarzyszą funkcjonowaniu instytucji szkolnych (najważniejszy jest oczywiście zespół ról uczeń—nauczyciel. ale również interesujące są układy ról kształtujących się w klasie jako pewnej specyficznej grupie społecznej). Od dawna również przedmiotem socjologicznej penetracji są mechanizmy selekcji szkolnej (jukie grupy przede wszystkim i dlaczego właśnie one kończą edukację na najwyższym poziomie, ogólniejszy problem z tego zakresu to procesy wyłaniania się elit w społeczeństwie). Szczegółowym zagadnieniem, odnoszącym się do problemu selekcji w oświacie, jest równość szans edukacyjnych (zwykłe podnosi się w tym miejscu kwestie nierówności szans w osiąganiu wyższych poziomów kształcenia przez

młodzież ze wsi i małych miast, przez dziewczęta i chłopców oraz różnice w tym względzie wynikające z przynależności do określonej warstwy społecznej).

Naukowcy zainteresowani aspektami instytucjonalnymi będą analizować strukturę systemu oświatowego (np. typy placówek i wzajemne między nimi powiązania), rolę państwa i sposoby jego oddziaływania na instytucje edukacyjne (dyskutowane są w tym kontekście kwestie centralizacji — decentralizacji oraz zarządzania w systemie kształcenia). Problematyka stanu technicznego placówek i dostosowania ich liczby do potrzeb wydaje się również charakterystyczna dla tego nurtu. Skoro o potrzebach mowa, najlepiej mogą nas o ich skali w przyszłości poinformować demografowie, wskazując na falowanie demograficzne — wyże i niże, czyli większą lub mniejszą niż przeciętnie liczbę ludności w danym wieku; zjawisko to generuje wiele problemów w dziedzinie oświaty i nie tylko, na przykład niedostateczna liczba określonego typu szkół (wyż demograficzny) albo bezrobocie wśród nauczycieli (niż demograficzny).

Oczywiście jest to niepełna lista płaszczyzn, na których dyskutuje się o edukacji, ale nawet tak okrojona ukazuje różnorodność i złożoność tej problematyki. Do zagadnień tu poruszonych będziemy wracać w dalszej części rozdziału.

Wskaźniki

Przy badaniu procesów i zjawisk z dziedziny edukacji, zwykle odwołujemy się do pewnych miar, które zostały uznane za bardziej od innych adekwatne. Każda z nich opiera się na jednej z podstawowych wartości, które oświata ma realizować. Przedstawimy dalej kilka wskaźników wraz z przykładowymi danymi, które porównane w przekroju czasowym lub przestrzennym dadzą nam możliwość oceny stopnia natężenia kwestii edukacyjnej w naszym kraju pod koniec XX wieku.

ONZ stosuje w międzynarodowych badaniach porównawczych wskaźnik rozwoju społecznego (Humań Development lndex), na który składają się trzy wymiary dobrobytu: zdrowie (miara — przeciętne dalsze trwanie życia), edukacja (miary — poziom skolaryzacji i altabetyzacji) oraz rozwój gospodarczy (miara — produkt krajowy brutto na głowę mieszkańca). Jak widzimy jednym z trzech najistotniejszych czy nników decydujących o tym, czy dany kraj będzie zaliczony do wysoko rozwi-