SCX 3200 140511132607

Inne efekty wywoływane są przez dzwonki umieszczane w rękach ruchomych figur lub dzwonki zainstalowane jako tzw. „Zimbelstern", w którym silnik pneumatyczny lub elektryczny obraca widoczną w prospekcie ozdobną gwiazdę. Rozwiązania tego typu spotyka się głównie w organach zabytkowych siedemnasto- i osiemnastowiecznych. W organach współczesnych „Zimbelstern" budowany jest dość często.

Ruchome figury z dzwonkami w prospekcie organów stosowane były, ze względu na kosztowność tego typu rozwiązania, raczej rzadko — najbardziej znane są w Polsce ruchome figury aniołów i obracające się słońca w organach w Oliwie. Ruchomą gwiazdę z dzwonkami (Zimbelstern) spotyka się częściej (np. w Wąchocku). Również tego typu urządzenia nie mogą być uznane za głosy, podobnie jak „kukułki".

W literaturze na temat organów spotyka się często sformułowane w sposób różny definicje głosu organowego. Za nieprawidłowe należy uznać definicje w rodzaju „głos składa się z szeregu piszczałek o jednakowej budowie, barwie dźwięku, nastrojonych według skali muzycznej". Bardzo wiele powszechnie stosowanych głosów zawiera bowiem piszczałki o różnej konstrukcji — przykładowo głosy zwane „Rurflet" (na początku skali piszczałki kryte, w dalszym przebiegu zaopatrzone w rurki, jeszcze dalej stożkowe), głosy fletowe — z piszczałkami krytymi i otwartymi, głosy językowe w górnym zakresie skali posiadające piszczałki wargowe itp. O tym, że piszczałki głosów nie muszą być strojone według „skali muzycznej" świadczy praktyka strojenia głosów alikwotowych — co więcej, możliwy jest przypadek w którym piszczałki nie są strojone w ogóle — w ten sposób skonstruowany jest głos zwany „polskimi cymbałkami".

ad 2. Słowo „traktura" pochodzi od łacińskiego „traho — ciągnę (w obie strony)". Terminem „traktura" określa się system łączący klawisze z wentylami w wiatrowni wpuszczającymi powietrze do piszczałek. Ze względu na etymologię, prawidłowe użycie terminu „traktura" powinno mieć miejsce tylko w odniesieniu do systemu opartego na zasadzie mechanicznej. W takim znaczeniu używał też Albert Schweitzer terminu „traktura", inne systemy określając terminami „pneumatyka" lub „elektryka". W dzisiejszym budownictwie organowym termin „traktura" służy jednak do oznaczenia wszelkiego rodzajów systemów przenoszących sygnał z klawiatury do wentyla w wiatrowni. Traktura pełniąca tę funkcję zwana jest trakturą gry.

Podstawowymi rodzajami traktury gry są — mechaniczna, pneumatyczna i elektryczna. Rozpowszechniona jest również traktura elektro-pneumatyczna. Za kombinację systemu mechanicznego i pneumatycznego należy uznać tzw. dźwignię Barkera, wprowadzoną do organów w epoce romantycznej.

Zespół mechanizmów służący do otwierania i zamykania głosów nazywa się trakturą rejestrową. Traktura rejestrowa może być, podobnie jak traktura gry, skonstruowana na zasadzie mechanicznej, pneumatycznej (elektropneumatycznej) lub elektrycznej.

ad 3. W skład mechanizmu powietrznego wchodzą wiatrow-nie, miechy i kanały. Wiatrownie są niezmiernie ważnymi częściami organów, w nich dokonuje się bowiem zmagazynowanie i rozrząd powietrza zasilającego bezpośrednio piszczałki. Od właściwej konstrukcji wiatrowni zależy w sposób decydujący funkcjonowanie organów od strony muzycznej. Miechy służą do wytworzenia potrzebnej ilości sprężonego powietrza, które następnie przesyłane jest przy pomocy kanałów do wiatrowni.

ad. 4. Szafa organowa stanowi obudowę organów. Widoczna z zewnątrz część szafy organowej wraz z umieszczonymi w niej ozdobami i piszczałkami nazywana jest prospektem organów. Szafa organowa pełni rolę podwójną. W pierwszej z nich szafa jest ozdobną częścią instrumentu — wiele szaf organowych, zwłaszcza starszych, jest bogato zdobionych oraz rzeźbionych i stanowi dzieła sztuki. Z drugiej strony szafa organowa stanowi zabezpieczenie wnętrza organów przed wpływami zewnętrznymi, wpływa też korzystnie na wypromieniowanie dźwięku przez organy. Szafa zapewnia organom większą trwałość, chroniąc wnętrze przed kurzem i słońcem, pozwala też ukierunkować wydobywający się z organów dźwięk w sposób korzystny.

Budowane w swoim czasie organy bez szaf, z tzw. wolnostojącym prospektem należy uznać za rozwiązania niefortunne ze względu na brak zabezpieczenia budowanego w ten sposób instrumentu przed wpływami zewnętrznymi oraz gorsze, niż w przypadku organów z szafą warunki wypromieniowania dźwięku. W przypadku budowy nowych organów trzeba pamiętać o tym, że szafa jest ważną i konieczną częścią składową in-

29