skanuj0026

jeśli chodzi o wzajemne interakcje pomiędzy poziomem wykonania, wartością stymulacyjną sytuacji a cechami temperamentu. Trudności te potęguje dodatkowo fakt, że właściwości układu nerwowego, doświadczenia życiowe, umiejętności i nawyki profesjonalne, styl działania nie sumują się arytmetycznie a współdziałają w ramach jakościowo odmiennego związku. Jednakże temperament niejako w sposób naturalny stanowi bazę odporności na stres. Przekonują nas o tym inne badania przeprowadzone w laboratorium Strelaua.

I tak, np. T. Klonowicz (1984) przeprowadziła badania eksperymentalne, których celem było określenie roli temperamentu (reaktywności) w funkcjonowaniu jednostki (poziom wykonania testów i ocena wielkości tzw. efektów następczych) w sytuacjach stresowych, charakteryzujących się różnym ładunkiem stymulacji (hałas) i trudnością zadania. Autorka weryfikowała m.in. następujące hipotezy:

-    Poziom wykonania i koszt adaptacji do warunków działania zależy od reaktywności: wraz ze wzrostem dawki stymulacji polepsza się poziom wykonania i obniża się koszt adaptacji osób nisko reaktywnych w porównaniu z wysoko reaktywnymi.

-    Zmienna stymulacja wymaga większej uwagi niż stała i w związku z tym, w warunkach zmiennej stymulacji poziom wykonania jest niższy a koszt adaptacji wyższy w porównaniu z warunkami stałej stymulacji.

-    Indywidualne doświadczenie z pracą w warunkach hałasu ulicznego modyfikuje zależność między poziomem reaktywności z jednej strony, a poziomem wykonania i kosztem adaptacji - z drugiej. U ludzi z dużego miasta różnice uwarunkowane reaktywnością będą niższe niż u ludzi żyjących w małych miastach.

Wskaźnikiem poziomu wykonania były ilościowe i jakościowe wyniki godzinnej „korektury tekstu”, wykonywanej w warunkach stresowych (hałas uliczny, 80-85 dB) i normalnych. Koszt adaptacji oceniono na podstawie kwestionariusza Thayera, różnicującego cztery stany aktywacji: gotowość działania, zmęczenie, niepokój i aktywację ogólną. Reaktywność oceniano na podstawie Kwestionariusza temperamentu Strelaua.

Uzyskane wyniki potwierdziły hipotezę pierwszą i trzecią. Stwierdzono - po pierwsze, że możliwości adąptacyjne zależą od poziomu reaktywności i indywidualnego doświadczenia człowieka, po drugie, że niski poziom reaktywności (rozumianej jako cecha temperamentu) sprzyja pracy w warunkach ekstremalnych stresu z punktu widzenia ładunku stymulacyjnego.

T. Klonowicz i współautorzy (1987) w innych badaniach potwierdzili, że odporność na stres jest wynikiem interakcji między reaktywnością, ogólną pobudliwością i charakterystyką stresu.

Szczegółowa dyskusja przedstawionych dotychczas wyników przekracza ramy niniejszego opracowania i jest m.in. przedmiotem rozważań monografii Strelaua (1985), która stanowi teoretyczną bazę i dyskusję wyników uzyskanych w zakresie temperamentalnych uwarunkowań odporności na stres.

Warto jednak jeszcze dodać, że w najnowszej koncepcji Strelaua (1996), ustalającej moderacyjną rolę temperamentu w odporności na stres i w procesach radzenia sobie ze stresem, Autor stoi na stanowisku, że za aktualny stan stresu odpowiedzialny jest zarówno temperament, który przejawia się głównie odpornością na stres w sytuacjach stresowych (stresorach) niezależnych od jednostki (np. katastrofy, wojny, zagrożenie ekologiczne, śmierć bliskich osób), jak również radzenie sobie ze stresem, które jest najskuteczniejsze w sytuacjach (stresorach) zależnych od jednostki (np. różnego typu konflikty interpersonalne, itp.). Konsekwencje stanu stresu, takie jak np. zaburzenia w zachowaniu, zmiany stanu zdrowia czy towarzyszące stresowi zmiany fizjologiczne i biochemiczne, są sumą odporności i radzenia sobie ze stresem. Temperamentalne uwarunkowania odporności na stres można prześledzić na przykładach różnych cech temperamentu, jak np. wysoka vs. niska neurotyczność, wysoka vs. niska emocjonalność (wg Eysencka), wysoka vs. niska aktywowalność (wg Strelaua) a intensywność stanu stresu (np. wysoka vs. niska stymulacja). Ogólnie z badań nad tempe-ramentalnymi wyznacznikami odporności na stres wynika, że bardziej odporni na stres są ludzie charakteryzujący się np. niską neurotyczno-ścią, niską emocjonalnością i aktywowalnością (Strelau, 1996).

Poświęciliśmy nieco więcej miejsca naturalnej bazie odporności na stres, gdyż badania prowadzone od łat w laboratorium Profesora Jana Strelaua dobrze ilustrują wkład psychologii temperamentu do teorii stresu. Nie wyczerpuje to oczywiście całej problematyki tempera-mentalnej w relacji do odporności na stres. W psychologii biorąc za podstawę ową bazę temperamentalną, przyjmuje się trzy podstawowe

339