skanuj0036

bezrobocie itp.). Trzeci element wiąże się ze zmianami zamiarów lub aktów myślowych w związku z napotykanymi zdarzeniami stresowymi.

Odwołując się do opisanej w rozdziale 1.3.5. transakcyjnej teorii stresu Lazarusa przypomnijmy, że radzenie sobie ze stresem jest funkcją procesu pierwotnej oceny poznawczej zagrożenia. Jeśli w wyniku tej oceny oraz oceny swoich możliwości osoba klasyfikuje daną transakcję jako stresującą, to zostaje uruchomiony podstawowy proces adaptacyjny - radzenie sobie. Zaś sam przebieg procesu radzenia sobie ze stresem zależy głównie od wtórnej oceny zagrożenia, w której człowiek szacuje, co może zrobić, by sprostać wymaganiom sytuacji. Oznacza to, że oceniane są różne możliwości radzenia sobie w zaistniałej sytuacji (np. zaakceptowanie sytuacji, poszukiwanie dokładniejszych informacji o sytuacji itp.).

Radzenie sobie obejmuje behawioralne i poznawcze akty działania, których podstawowymi funkcjami są: (a) zmiana sytuacji na lepszą poprzez zmianę własnego destrukcyjnego działania (koncentracja na ja) albo przez zmianę niszczącego lub zagrażającego otoczenia; (b) regulacja emocji (samouspokojenie). Funkcje te mogą wchodzić w konflikt. Wówczas istnieje niebezpieczeństwo nieprzystosowania. Dzieje się tak np. w sytuacji, gdy funkcja samouspokojenia uniemożliwia podjęcie działań koniecznych do przystosowania (zaprzeczanie, racjonalizacja, unikanie przykrych myśli, zażywanie środków uspokajających). Jeśli funkcja uspokajania nie blokuje działań przystosowawczych, to w pewnych sytuacjach może być bardzo pomocna (Lazarus, 1986).

Wyróżniono cztery zasadnicze sposoby radzenia sobie ze stresem, z których każdy spełnia podwójną funkcję, a mianowicie zarówno funkcję rozwiązania problemu, jak i funkcję regulacji emocji. Mogą być ponadto ukierunkowane na własne ja bądź na otoczenie oraz mogą odnosić się do przeszłości i teraźniejszości (szkoda-strata) lub do przyszłości (zagrożenie lub wyzwania). Do sposobów tych zalicza Lazarus (1986): poszukiwanie informacji, bezpośrednie działanie, powstrzymywanie się od działania i procesy intrapsychiczne. Poszukiwanie informacji polega na przeglądzie sytuacji stresowej w celu zdobycia wiedzy potrzebnej do podjęcia racjonalnej decyzji zaradczej bądź do przewartościowania szkody lub zagrożenia. Poszukiwanie informacji wiąże się głównie z funkcją rozwiązywania problemów, natomiast regulacja emocji często wymaga od jednostki niedostrzegania informacji związanych z zagrożeniem. Bezpośrednie działanie obejmuje czynności jednostki, których celem jest uporanie się ze stresującą transakcją. Działa-nie to może być zdeterminowane przez specyficzne cechy sytuacji i przez osobowościowe dyspozycje. Może dotyczyć zmian w obrębie jednostki lub w otoczeniu. Powstrzymywanie się od działania ze względu na wymagania transakcji jest często korzystniejsze aniżeli jakakolwiek aktywność. Procesy intrapsychiczne obejmują wszystkie procesy poznawcze mające na celu regulację emocji. Zalicza się do nich takie mechanizmy obronne, jak np. zaprzeczanie, projekcje, unikanie zagrożenia.

Poza tymi czterema podstawowymi kategoriami radzenia sobie ze stresem wyróżniono także, na drodze badań empirycznych, wiele innych kategorii radzenia sobie, jak np. konfrontację, dystansowanie się, szukanie wsparcia społecznego, samokontrolę, planowe rozwiązywanie problemów, przyjmowanie odpowiedzialności, pozytywne przewartościowanie, myślenie życzeniowe, ucieczkę/omijanie, obwinianie się (Lazarus i Folkman, 1987). W polskich badaniach empirycznych I. He-szen-Niejodek (1991) wyodrębniła sześć wymiarów radzenia sobie ze stresem; poszukiwanie informacji vs. unikanie informacji, poszukiwanie wsparcia społecznego vs. unikanie wsparcia społecznego, aktywność vs. powstrzymywanie się od działania, dążenie do spowodowania zmian w sobie vs. dążenie do spowodowania zmian w otoczeniu, percepcja rzeczywistości realistyczna vs percepcja rzeczywistości nierealistyczna, orientacja temporalna prezenty styczna (koncentracja na celach doraźnych) vs orientacja temporalna futurystyczna (koncentracja na celach odległych). Opisane powyżej podejście dymensyjne jest w rzeczywistości mało przydatne do opisu radzenia sobie ze stresem w konkretnej sytuacji (np. w przypadku choroby psychosomatycznej, nerwicy itp.), gdyż przestrzeń życiowa człowieka jest wielowymiarowa.

Badania nad stresem można prowadzić na trzech odrębnych lecz częściowo skorelowanych poziomach: społecznym, psychologicznym i fizjologicznym. Rozróżnienie owych poziomów ma szczególne znaczenie przy próbach pomiaru radzenia sobie ze stresem. Wszystkie te aspekty uwzględniają liczne kwestionariusze pomiaru i efektywności radzenia sobie ze stresem, spośród których najbardziej znany jest kwestionariusz Lazarusa i Folkman (1984) pt. Ways ofCoping Questionna~ ire (WCQ) przeznaczony do badania radzenia sobie ze stresem jako procesu oraz Kwestionariusz stylów radzenia sobie ze stresem N. S. End-

359