00367

Inną zasadą porządkującą różnolite koncepcje utopijne może być ich przypisy wan ie- różnym ..grupmnczy klasom społecznym, jakie zjawiały się na historycznej scenie! Istotnie rozbiór poszczególnych utopii ujawnia przeważnie ich związek z interesami i aspiracjami takich lub innych klas, warstw i grup. Były to utopie właścicieli niewolników i utopie ziemskiej arystokracji, były to utopie burżuazyjne i proletariackie, chłopskie i drobnomieszczańskie, biurokratyczne i technokratyczne. Co prawda, takie kwalifikacje są przeważnie mocno dyskusyjne i, co ważniejsze, nie podobna założyć, iż każdy wytwór myśli ludzkiej daje się zakwalifikować w ten sposób. Klasyfikacje takie nie są jednak pozbawione sensu.

Jeśli przyjmujemy, że każda trwała grupa społeczna wytwarza określoną świadomość, i temu faktowi przypisujemy doniosłe znaczenie historyczne, nie ma powodu uważać, że utopie należą do jakiegoś zupełnie innego porządku i nie mogą być analizowane w kontekście przemian świadomości grupowych. Faktycznie zresztą badacze, zajmujący się analizą poszczególnych utopii, dają zwykle ich takie lub inne społeczne charakterystyki.

Tak postępują ma przykład Marks i Engels, analizując w Manifeście komunistycznym różne rodzaje utopii antykapitalistycznych. W pewnych przypadkach bez specjalnego nawet trudu jesteśmy w stanie wyróżnić w myśleniu utopijnym danej epoki nurty odpowiadające aspiracjom różnych klas społecznych, choć i tutaj sprawdza się znana opinia Marksa, iż klasa walcząca o swoje własne wyzwolenie podawać się musi za wy-razicielkę interesów całej cierpiącej ludzkości.

Inną, choć nie pozbawioną związku z poprzednimi, zasadą porządkowania utopii może też być ich klasyfikacja ze względu na dominujące zainteresowania.

Mamy na przykład bardzo liczne utopie (zwane zwykle komunistycznymi i socjalistycznymi), w których na pierwszy plan wysuwa się kwestia własności prywatnej, a raczej jej pożądanej likwidacji. Inne utopie (nazwijmy je anarchistycznymi) koncentrują się na uwolnieniu człowieka, od politycznej przemocy, czyli sprawie zniesienia państwa oraz wprowadzenia na jego miejsce pełnej samorządności. Inne uwydatniają problemy rozwoju i wykorzystania nauki lub upowszechnienia oświaty. Jeszcze inne eksponują głównie potrzebę zniesienia obyczajowych, zwłaszcza seksualnych, tabu. Osobną kategorię utopijnego myślenia, choć nie utopijnych opowieści, stworzył ekonomiczny liberalizm, którego rzecznicy zwykli mniemać, .iż całkowita wolność rynku zlikwiduje wcześniej lub później wszystkie utrapienia ludzkości. Niektóre utopie uzależniają pomyślność ludzkości od pełnej swobody jed-. nostki, podczas gdy inne szukają zbawienia we wzmóc-nieniu kontroli społecznej. Jedne utopie postulują w pierwszym rzędzie zaspokojenie materialnych potrzeb jednostki, a inne znowu zajmują się głównie zbawieniem wiecznym i doskonaleniem moralnym. Są utopiści głoszący powrót na łono natury, ale nie brak i takich, których fascynuje nade wszystko technika pozwalająca na uniezależnienie się od natury. Znaleźć można specjalne utopie urbanistyczne, ekologiczne.itp.

Owe rozliczne zainteresowania niekoniecznie muszą wzajemnie się wyklucząć-i nierzadko mamy do czynienia* żTóżnymi ich kombinacjami, akcenty rozkładane są jednak różnie. Byłoby przy tym rzeczą nader ciekawą zbadanie, jakie zainteresowania dominują w poszczególnych epokach, a nadto, jakim grupom czy klasom są właściwe. Oczywiście, różnice zainteresowań, o których mowa, są bardzo często pochodne od trudniej uchwyt -

53