020

Rycina 30. Rentgenogram głoski [I] Źródło: Opracowanie własne na podstawie H. Koneezna, W. Zawadowski (1951), op. cit., ryc. 138.

Rycina 31. Paiatogram głoski [I] Źródło: Opracowanie własne na podstawie B. Wierzchowska (1971), op. cit., s. 167, ryc. 124A.

Spółgłoska drżąca [r]

Przy zwarto-otwartej drżącej głosce [r] wypływające z płuc powietrze wprawia w drgania zsunięte fałdy głosowe. Podniebienie miękkie napina się, unosi i przylega do tylnej ściany gardła. Głoska [r] jest bowiem głoską ustną. Czubek języka unosi się do wałka dziąsłowego. Jest to faza wstępna. Druga zasadnicza faza artykulacji głoski [r] ma charakter dynamiczny. Powietrze wypływa z .płuc, a wibrujący czubek języka na przemian uderza i odrywa się od wałka dziąsłowego. Najczęściej są to dwa uderzenia. Na brzmienie głoski [r] składają się impulsy wytwarzane przez uderzenie czubka języka o dziąsła oraz segmenty wokaliczne powstające w czasie, kiedy język odrywa się od dziąseł. W fazie trzeciej, końcowej, narządy mowne powracają do neutralnego ułożenia lub przyjmują układ konieczny do artykulacji kolejnej głoski.

Rycina 32. Rentgenogram głoski [rj Źródło: Opracowanie własne na podstawie H. Koneczna, W. Zawadowski (1951), op. cit., ryc. 142.

4.2. Opis artykulacji głosek otwartych

4.2.1. Samogłoski ustne [i, y, e, a, o, u]

W języku polskim występują korelacje między układem warg i języka w trakcie artykulacji samogłosek. Kiedy bowiem język cofa się, żeby wydłużyć kanał w jamie ustnej, to wargi wysuwają się i przedłużają kanał z przodu (kompleks labio-welarny). Przesunięciu języka do przodu jamy ustnej towarzyszy zaś cofnięcie warg. Oba te ruchy artykulacyjne powodują skrócenie kanału głosowego (kompleks delabialno-palatalny). Oznacza to, że przy artykulacji polskich samogłosek język i wargi współpracują w uzyskaniu brzmienia. Inaczej jest w samogłosce niemieckiej [u], w której przesunięciu języka ku przodowi (polskie [i]) towarzyszy wysunięcie i zaokrąglenie warg (polskie [u]). Język skraca rezonator w kanale głosowym, a wargi go wydłużają, działanie języka i warg jest przeciwstawne. Układ warg i języka przy artykulacji samogłosek:

[i] - przednie, wysokie, spłaszczone (kompleks delabialno-palatalny);

[y] - przednie-scentralizowane, średniowysokie, spłaszczone w mniejszym stopniu niż [i]; [e] - przednie, średnioniskie, spłaszczone w nieznacznym stopniu (w mowie potocznej prawie nie występuje spłaszczenie warg);

[a] - płaska, niska, neutralny układ warg;

[oj - tylna, średnioniska, wargi zaokrąglone w mniejszym stopniu niż przy [u];

[u] - tylna, wysoka, wargi zaokrąglone (kompleks labio-welarny).

Wszystkie te samogłoski wymawiane są w sposób ustny, czyli podniebienie miękkie zamyka przejście do jamy nosowej. Wiadomo jednak, że praca podniebienia miękkiego

43