10015

IW

WST IjP

, w ieco powieści jak w nauce _fenomc_ncm sen pozostał w L_vietlonym. tajemniczym. lak jak t_aj_e.

_ni,- zbadanym, nic    publicznemu pokazowi przygiąć

mnic/a jest hipnoza.    ₍

sic Wokulski w P^bohaterów problem nerwic, patologii Ważny w kreacja w ,    . _vnych najwyraźniej wiąże sie

psychicznej i dewiacji ps ^ J zdrowiem a chorobą z założeniem, ze    _na zawsze określony. /,

r!;^;Vlnowvch nostac. Lalki nic jest ..tak sobie prz,

Się

nic idna przccię. i pod icami i za-

Z

lnie

pierwszoplanowych postaci Lalki ....

wic zdrowa". Można by sądzie, ze Prus wyróżniał ivm względem byłby bliski romantykom nciwic^^^^H wożeniami obłędem ludzi najwrażliwszych i najbogatszych duchowo. To ..przypadek” Wokulskiego, człowieka o złożonej duszy, którą to złożoność potwierdza z kliniczną dokładnością opisane — załamanie się po wstrząsie w pociągu przed Skierniewicami. Od normy zdrowia psychicznego odbiega także Ignacy Rzecki ze swoim rozedrganiem uczuciowym ludzie „tak sobie przeciętnie zdrowi" mają go za odmieńca i dziwaka. Odbiega Ochocki, którego na salonach mają za ekscentryka. Odbiega Szuman ze swoją przygorzk-niałą mizantropią. Ale od normy odbiega i panna Izabela ze swoją intymną sprawą z posążkiem Apollina. Odbiega histeryczna pani Krzeszowska i jej postrzelony małżonek. Odbiega i to na znaczną odległość zdziecinniały baron Dalski. A i między postaciami jeszcze dalszego planu nic brak ludzi cierpiących na zaburzenia psychiczne. To np. opisany w pamiętniku Rzeckiego desperat Katz owładnięty manią samobójczą; to rozgorączkowany mistyk Leon; to chory na monomanię procesową ojciec Wokulskiego.

W rysunkach postaci pierwszoplanowych rozsiewa Prus sygnały przynależności do określonego typu psychicznego (w wieku XIX pracowicie budowano takie typologie). Panna Izabela należy do typu kobiet uczuciowo chłodnych i skłon-nych do rozwiązłości zmysłowej. Wokulski to typ nerwowca

LXXl

reYCHOLOGIA

o niepospolitych zdolnościach umysłowych i głębokim a przytłumionym życiu uczuciowym. Rzecki to typ sentymentalnego melancholika. altruisty i marzyciela, a przy tym człowieka niezwykle sumiennego i skrupulatnego w swoim zawodzie. Struktura psychiczna wszystkich tych postaci jest więc złożona. Prus podkreśla niejako, że ten sam człowiek nosi w sobie pierwiastki sprzeczne, że walczą w nim „przeciwne żywioły", że jest zarazem i sobą. i swoim przeciwieństwem. Złożoność natury duchowej była w naszej literaturze XIX-wiccznej ukazywana najczęściej jako dwoistość przedzielona przełomem (przemianą wewnętrzną w rodzaju tej, jaką przeżywa Mickiewiczowski Gustaw, by stać się Konradem, lub Jacek Soplica. by stać się księdzem Robakiem). W Lalce ta złożoność nie usuwająca zresztą możliwości przełomów jest w zasadzie równoczesnością. Wokulski parokrotnie przygląda się sobie jak komuś obcemu (np. w pełnej ekspresji scenie z lustrem w hotelu paryskim), analizuje swoje skomplikowanie, zdaje sobie sprawę z nielogicznej złożoności innych.

Ale ..nerwy", nerwice i patologie psychiczne nie są w Lalce ujmowane jako przypadłości wynikłe z typu psychicznego. Ani nie tłumaczą się jak bywa w powieściach naturalistów dziedzicznością lub przyczynami organicznymi. Są przede wszystkim wyrazem i konsekwencją czasu historycznego, kraju, kultury i społeczeństwa. Przyświeca Lalce hipoteza formułowana w okresie pozytywizmu wielokrotnie - że „wnęk jest nerwowy". W pracach tego rodzaju, jak wydany w roku 1886 przekład książki Richarda Kraffta-Ebinga Nasz wiek nerwowy (nasze zdrowe i chore nerwyj, objaśniano nasilanie się chorób nerwowych destabilizacją dawnych hierarchii i demokratyzacją stosunków społecznych (obietnicami powszechnego szczęścia, które nie nadchodzi), liberalizmem ( on u rencją. która wywołuje frustracje pokonanych i niepewność chwilowych zwycięzców), powierzchownością treści i recepcji kultury masowej oraz przyspieszonym, męcząco prędkim