100 96

K. Lastawski * Od idei do integracji europejskiej

i Austrii. W tym celu doprowadził do głośnego zjazdu w Berlinie (1872 r.) trzech cesarzy cesarza Niemiec Wilhelma I. cara Rosji Aleksandra II i cesarza Austro-- Węgier Franciszka Józefa. Spotkanie to ułatwiało rozwijanie inicjatywy politycznej na kontynencie. W tym czasie bowiem Francja została wyraźnie osłabiona po przegranej wojnie z Prusami, a Wielka Brytania pozostawała na uboczu od głównych problemów kontynentu, realizując swoje założenia równowagi sił w Europie. Bis. marek zdecydowanie sprzeciwił się propozycji ekonomisty francuskiego Gustavc dc Molinariego (1819-1912) w sprawie utworzenia środkowoeuropejskiej unii celnej ru obszarze Austro-Węgier, Belgii, Danii, Francji. Holandii. Rzeszy Niemieckiej i Szwajcarii. Niechętnie odnosił się do idei integracyjnych, albowiem dążył do uzyskania przez Niemcy szerszych wpływów europejskich.

Po wojnie rosyjsko-tureckiej (1877-1878) doszło do wspólnych uzgodnień problemów europejskich, przyjętych przez berliński kongres w 1878 roku pod przewodnictwem Bismarcka. Wspólnie zadecydowano wówczas o wolności żeglugi na Dunaju i utworzeniu Europejskiej Komisji ds. Dunaju. Uczestnicy kongresu ustalili częściową demilitaryzację szlaku dunajskiego, poprzez zniszczenie twierdz i fortyfikacji wzdłuż biegu rzeki, począwszy od Żelaznych Wrót, aż do ujścia Dunaju. Na szlaku dunajskim dopuszczono tylko możliwość zastosowania lekkich łodzi dla policji rzecznej i służby celnej.

W latach osiemdziesiątych ukazał się szczegółowo rozpracowany projekt tworzenia „rządu europejskiego” pióra szkockiego autora Jamesa Lorimera, który wzorował się na rozwiązaniach władzy w monarchii austro-węgierskiej. Rząd ten miał łączyć w sobie władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Mocarstwom przyznawał po pięciu senatorów i piętnastu deputowanych do władz europejskich, a mniejsze państwa miały uzyskać reprezentację zależną od ich pozycji międzynarodowej. Projekt Lorimera zmierzał do tworzenia europejskiego państwa związkowego.

Przed wybuchem I wojny światowej w otoczeniu następcy tronu Austro-Węgier, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda pojawił się projekt przekształcenia dualistycznej monarchii w Stany Zjednoczone Wielkiej Austrii. Miała to być federacja piętnastu stanów, utworzonych spośród narodów monarchii z centralą w Wiedniu. Projekt ten spowodował dyskusje, ale wybuch wojny uniemożliwił jego realizację⁷⁶.

Projekty unii czy federacji europejskiej w XIX wieku wywoływały tylko ograniczone zainteresowanie i bez zgody wielkich mocarstw nie mogły liczyć na szersze poparcie. Rozwinęły się one głównie wśród kosmopolitycznej części europejskiej arystokracji oraz działaczy Młodej Europy i socjalistów, bardziej skłonnych do „przekraczania” granic i ograniczania podziałów narodowych. Natomiast władcy europejscy, młoda burżuazja narodowa, mieszczaństwo i duchowieństwo, eksponowali głównie cele narodowe. Tradycyjną barierę w rozwoju idei jednoczenia kontynentu w XIX wieku stanowił w poszczególnych państwach sojusz „tronu i ołtarza”⁷⁷.

fc- W połowie XIX wieku Niemcy wyrastały na dużą potęgę europejską i chciały wyraźnie decydować o procesach europejskich. Stąd też nastąpiło wśród nich rozwinięcie idei Mitteleuropy, dążeń do zdominowania centralnej części kontynentu. I tego też okresu pochodzą ich dążenia hegemonistyczne, zwłaszcza rozwoju przestrzeni życiowej (Lcbensraumu).

>< W narastającym podziale Europy na Trój przymierze i Trójporozumienic zanikały realne możliwości rozwoju twórczej integracji europejskiej. Po wybuchu I wojny światowej największy rozgłos zyskała wydana w 1915 roku praca niemieckiego teologa i pisarza politycznego Friedricha Naumanna (1860-1919) pt. M i t / e l e u-r o p a, proponująca tworzenie pod przewodnictwem Niemiec konfederacyjnego związku państw, łączącego założenia strefy wolnego handlu, układu politycznego i Sojuszu wojskowego, ukierunkowanego przeciwko mocarstwom Trójprzymierza.

Z krytyką hcgemonistycznych dążeń Mitteleuropy występowali działacze Socjaldemokratycznej Partii Niemiec, zwłaszcza Georg Ledebour i Karol Kautsky, nawiązujący do idei socjalistycznych Stanów Zjednoczonych Europy. Kautsky, zwłaszcza w pracy Nationalstaat, imperialistischer S t aa t und St a a t e b u n d \ rozważał możliwość tworzenia europejskiej unii państw, skupiających na równoprawnych zasadach różne państwa narodowe. W 1916 roku złagodził krytykę swego rządu oraz idei Mitteleuropy i opowiadał się za tworzeniem socjaldemokratycznych Stanów Zjednoczonych Europy w centrum kontynentu⁷⁹.

Wśród socjaldemokratów znaleźli się również zwolennicy Mitteleuropy i tworzenia „gospodarki wielkiego obszaru" (Grossraumwirtschafł). Znany socjalista austriacki Karl Renner (późniejszy kanclerz Austrii) w większym obszarze współpracy gospodarczej upatrywał lepsze możliwości działania ruchu socjalistycznego i tworzenia związku państw środkowoeuropejskich pod kierownictwem socjaldemokratów.

Po wyBuchu I wojny światowej również Lenin opowiadał się za ideą tworzenia republikańskich Stanów Zjednoczonych Europy⁸⁰. Przyłączył się wówczas do tych teoretyków socjaldemokracji, którzy dążyli do obalenia monarchii i utworzenia federacji republik europejskich (niemieckiej, polskiej, rosyjskiej itp.), czyli faktycznie organizacji socjalistycznych Stanów Zjednoczonych Europy. Pod wpływem .krachu socjaldemokracji” i poparcia przez europejskie partie socjalistyczne wojennych celów ich rządów Lenin zmienił stanowisko w sprawach przyszłej federacji republik europejskich, wypowiadając tezę, iż „Stany Zjednoczone Europy są w ustroju kapitalistycznym albo niemożliwe do urzeczywistnienia, albo reakcyjne”⁸¹. Obawiał się bowiem, że nowe formy ścisłego współdziałania władców europejskich uniemożliwią skuteczne działania socjalistów. Mogłyby ograniczyć świato-

ⁿ K. Kautsky, Nationalstaat, imperialistischtr Staat und Staatebund. Numberg 1915, s. 77. ⁿ K. Kautsky, Die Vereinigten Staaten Mitteleuropas. Stuttgart 1916, s. 41-56.