mywać istnienie pewnej regularności w sposobach ich używania. Służyły bo- $ wiem raczej do oprawiania upolowanych czy padłych zwierząt niż do polowania na nie. Mogły więc służyć do przecinania skóry, rąbania kości, rozdzielania mięsa. Skłonna jestem traktować narzędzia przemysłu ołduwajskiego jako przejaw najwcześniejszego rozwoju kultury ludzkiej,
Homo ergaster ('afrykański Homo erectus)
| (Homo ergaster to odkrytaw Kenu forma, co do której nikt nie ma wąt
pliwości, że był Człowiekiem. Zył około 1,9-1,4 min lat temu. Miałdużą (850 km3')7wyśóką czaszkę oTrsztaTćie prżypómTriającym późniejsze formy Homo. Słynny chłopiec znad jeziora Turkana był wysoki i dysponował przystosowaniami budowy nosa do suchego i gorącego klimatu.
Podsumowując, można powiedzieć, że około 2 min lat temu dokonują się istotne przemiany biologiczne w obrębie rodziny Człowiekowatych, których wynikiem jest pojawienie się form, które zostały zaklasyfikowane jako ludzkie i zaliczone do rodzaju Homo.
W czasopismach specjalistycznych ciągle pojawiają się doniesienia o rewelacyjnych odkryciach przenoszących jeszcze dalej w przeszłość moment powstania kultury, ale wszystkie one nie składają się jeszcze na logiczny ciąg następujących po sobie form.
CHomo ergaster, podobnie jak Homo babilis, jest dziś kojarzony także z formą dawniej określaną jako wczesny Homo erectus, czyli Człowiek wyprostowany zjawy; tak zwanego Meganthropusa•, odkrytego przez Gustawa Heinricha Ralpha von Koenigswalda, uznaje się za azjatycką formę Homo babilis (por. Jelinek 1977).
Homo erectus
Formę Homo erectus wcześniej nazywsno^BthecantbropusHdcLZ^e tę nadał mu w"1895 r. jego odkrywca, Eugene Dubois. Homo erectus jest be? wahania zaliczany do rodzaju.Homo,„czyli Człowiek. Zył w okresie od około l.m.ln do około 200 Łys_. lat temu. Homo erectus. posiadał iuż .wszyst.kiejjod-stawo'we cechy typowo ludzkim miąj;Cął£ówicieJsulonizowaną postawę, poru- ■ szał się wyłącznie na dwóch nogach, miał całkowicie przeciwstawny kciuk umożliwiający chwyt precyzyjny, duży mózg, którego,.uórna granicajoiemno-~ ści poważnie przekraczała dolną..g£a.nicę pojemności mózgu Człowieka współczesnego, tworzył wiele typów; narzędzi, miał złożony sposób komtmikowania się w gromadzie.,... ‘ ^
W przeciwieństwie do wcześniejszych form rodziny Hominidae, Homo erectus żył na olbrzymich obszarach Starego.Świata, to znaczy w Afryce, Azji i Europie, umiejąc sobie radzić w rozmaitych klimatach. ocLmopikalnegoclo umiarkowanego..^
(S
iita" rSSśi
I pB« - jB I • ' »
____ •:~ _ d~Ł~ iu 3 sJhś:m-i
2. Rozwój cech typowo ludzkich 201
Homo erectus był wyższy i masywniejszy od wcześniejszych form Czło-wiekowatych. jego wzrost wahał się od 165 do 175 cin, waga ciała mogła zaś przekraczać nawet 70 kg, a to z powodu masywności układu mięśniowego i kości. Jego czaszka była gruba masywna, żuchwa ciężka, wyposażona w dia-steme, czyli przerwę między zębami w dolnej szczęce na górny kieł (jest to dość archaiczna cecha, która nie występowała już u Australopiteków ani innych form rodziny Hominidae; występuje natomiast u małp człekokształtnych). W sumie cała jego czaszka była masywniejsza niż u Australopiteka, a bardziej zwierzęcy wygląd nadawało mu bardziej pochylone czoło i większe wały nadoczodołowe. Czaszka widziana od tyłu była niska, szeroka u podstawy, zwężająca się ku górze. Jej szerokość była większa niż wysokość. Ciężką głowę musiały podtrzymywać mocno rozwinięte mięśnie szyi i karku: pozostały po nich charakterystyczne grzebienie stanowiące zaczepy mięśni. Wszystko to sprawia, że zewnętrznie Homo erectus wygląda na formę co najmniej tak prymitywną, jak Australopitek. Jednak te zewnętrzne cechy, istotnie klasyfikowane jako wsteczne ewolucyjnie, miały niewielkie znaczenie przy ustalaniu jego miejsca w systematyce rodziny Hominidae. Cechy typowo ludzkie miał on bowiem rozwinięte prawie w talom samym stopniu jak Człowiek współczesny. Zwłaszcza pojemność jego móżgoczaszki, która wahała się od 750 do 1250 cm3, każe, mimo prymitywnego wyglądu, zaliczać tę formę do rodzaju ludzkiego (dla porównania: pojemność czaszki Człowieka współczesnego waha się od 1000 do 2000 cm3). Część przedstawicieli gatunku Homo erectus miała zatem mózg równy co do wielkości części mózgów ludzkich. Ponadto o jego charakterze ludzkim świadczy obecność rozwiniętych zespołów narzędziowych i wielu umiejętności wskazujących na istnienie kultury.
Homo erectus żył co ^najmniej 800 tys. łat - a więc długo z punktu widzenia zmian ewolucyjnych - i na^ogromnym obszaczs-Q silnie zróżnicowanych warunkach_prz.yrodniczych. Zapewne wynikiem tych właśnie zróżnicowań była duża różnorodność jego form w czasie i przestrzeni. W zasadzie można wyróżnić dwie odmiany Homo erectus-. formę starszą, o mniej rozwiniętych cechach typowo ludzkich, oraz fóhne młodszą, bardziej rozwiniętą. Formy bardziej pierwotne żyiy~~óh około 1 mln ,d&jok.Qłai.0J) tys. lat temu, spotykamy je: w irożnych częściach Starego Świata, formy bardziej zaawansowane żyły natomiast od około 500 tys. do około_lQ0 tys. lat temu.;Tak więc przez blisko UÓO tys. lat formy te współistniały, nie wiadomo jednak, czy stanowiły osobne gatunki, czy też mieszały się ze sobą. Przez pewien okres bardziej rozwinięty Homo erectus musiał też współistnieć z najwcześniejszymi formami Człowieka rozumnego, czyli gatunku Homo sapiens. Sądzi się, że jedna z rozwiniętych form Homo erectus lub też, w innej koncepcji, Homo ergaster, dała początek wszystkim formom gatunku Homo sapiens, a przynajmniej jego formie współczesnej.
Na szczególne podkreślenie zasługuje ogromny wzrost objętości mózgu Homo erectus nawet w stosunku do wielkości ckda, które również wzrosło