132,133

Niekiedy ważną funkcję stylistyczną pełnić może a na ko lut. Ana-kolut jest to taka struktura składniowa, w której poszczególne elementy nie są ze sobą zestrojone zgodnie ż obowiązującą normą. Występuje on często w mowie potocznej, gdzie w wielu wypadkach bywa błędem językowym (np. typu: „idąc do domu, padał śnieg” — gdzie idąc odnosi się do śniegu, gdy powinno odnosić się do podmiotu). W utworach literackich anakolut nie bywa zazwyczaj błędem, lecz konstrukcją celową, np.:

O, ulico, ulico 1...

Miast, nad którymi krzyż,

Szyby twoje skrzą się i świecą —

Jak źrenice kota, łowiąc mysz.

(C. Norwid Stolica)

Często anakolut służy naśladowaniu żywego toku wypowiedzenia, ma sugerować swoistą „niedbałość”, z jaką osoba mówiąca kształtuje swoją wypowiedź:

Fi! to godna zabawka dygnitarskiej córkiI I z umurzaną dziatwą chłopską już do woli Napieścilaś się! Zosiu! patrząc, serce boli;

(A. Mickiewicz Pan Tadeusz, ks. V)

D. Odwołania do zjawisk spoza języka literackiego

danej epoki

Pisaliśmy już poprzednio, że język utworu literackiego może się opierać na wszelkiego typu odmianach języka ogólnego i wyzyskiwać je dla celów artystycznych. Odwołania się do nich mogą być zróżnicowane, dotyczyć zjawisk, które aktualnie nie znajdują się w obrębie języka literackiego (mogły się w nim znajdować niegdyś), występują w języku regionalnym lub pochodzą z innego systemu językowego.

Wyrazy, które wyszły już z powszechnego użycia, tak w mowie, jak w piśmie, nazywa się archaizmami. O archaizmach mówimy w odniesieniu do słów, które mają swoje nowsze odpowiedniki, jak np. białogłowa (właśnie jako archaizm zastosował ten wyraz Boy w swym przekładzie komedii Moliera Uczone białogłowy). Nie są zaś archaizmami wyrazy, które wyszły dlatego z użycia, że zaniknęły ich desygnaty (np. kasztelan, kontusz itp.).

Archaizmy mogą pełnić w utworze literackim różne funkcje. W utworach o tematyce historycznej są zjawiskiem całkowicie naturalnym, służą oddaniu klimatu epoki, sposobu mówienia i myślenia ludzi w niej żyjących. W dziełach innego typu mogą nadawać wypowiedzi charakter uroczysty bądź wydobywać z całego kontekstu specyficzny odcień znaczeniowy. Oto przykłady:

W nicwiadomości człowiek żyje,

. w niewiadomości blogoslawioń.

Płomień ten boski kto odkryje, potępion może być lub zbawion.

(S. Wyspiański Wyzwolenie, akt II)

Czara złota, róg zloty- w mej dłoni:

Słowo święte, święta duchów Sprawa.

Przychylcie ust do napoju.

Zbędziecie trwogi i lęku.

(S. Wyspiański Wyzwolenie, akt III)

Często pisarz sięga po jeden tylko zwrot mający archaiczne piętno, by nadać specyficzny ton całemu fragmentowi:

Odłamywać żebra aż do bioder jako badyle, ażeby rana piersi tworzyła podobiznę rozpostartych skrzydeł orła!

(S. Żeromski Wiatr od morza)

Tutaj charakter archaiczny ma jako, w języku współczesnym powiedziałoby się skromniej jak.

Archaizacja (nie tylko słownictwa, ale także i składni) może współistnieć z językiem jak najbardziej współczesnym:

Poszedłem tedy do biura, dokąd i tak mnie obowiązek pracy mojej wzywał, ale już to, przyznam się, jak na ścięcie szedłem, bo co też to tam, jak to tam mnie po wczorajszym na owym przyjęciu chodzeniu urzędniki koledzy moi przyjmą, gdy zamiast Sławy, Chwały, Wieszcza, Geniusza Wielkiego, wstyd tylko w Koszuli ciężki, a do tego z Puto.

(W. Gombrowicz Trans-Atlantyk)

Tutaj pisarz sięgnął po elementy archaiczne, by wywołać efekt groteskowy, tym stylem bowiem opowiada o wydarzeniach współczesnych traktowanych satyrycznie.

W utworze literackim może się pisarz posługiwać h ar bary zmami, czyli elementami pochodzącymi z innego systemu językowego. VC'trą-

133