1367

się do czynności prymarnie przysługujących istotom ożywionym (biec, płynąć, lecieć). Jeszcze inne, jak np. mądry, dowcipny, uczciwy, szlachetny, także kłamać, oszukiwać, pomagać, wskazują na właściwości charakteryzujące wyłącznie człowieka. Oczywiście wtórnie mogą być odnoszone do innych obiektów: mądra książka, prasa kłamie, lekarstwo pomaga.

(5) Na koniec wspomnijmy o słownictwie, które służy lokalizowaniu opisywanych zdarzeń w czasie i przestrzeni. Należy tu np. system przysłówków temporalnych odnoszących wydarzenia (stany rzeczy) do aktu mowy (seria deiktyczna: teraz, dziś, jutro, wczoraj, tego roku, za rok, rok temu) lub też do wyznaczonego momentu (seria anaforyczna: wtedy, nazajutrz, poprzedniego dnia, w przeddzień, następnego roku). Odróżnienie tych dwóch serii, wyraźne w polszczyźnie (np. opozycja/w/w ‘dzień następujący po akcie mowy’ - nazajutrz ‘dzień następujący po wyznaczonym momencie’), nie jest wyraziste w wielu innych językach.

Wyróżnione grupy tematyczne słownictwa tworzą tylko bardzo przybliżony obraz słownika jako magazynu pojęć, którym dysponują mówiący. Poszczególne grupy są niemal nieograniczenie wewnętrznie rozbudowywane i pomnażane, także nie oddzielają się ostro od siebie. Jest prawie niemożliwością przedstawienie całości semantycznej struktury słownictwa (wewnętrznie uporządkowanej i zhierarchizowanej), która odzwierciedla zakres działalności poznawczej człowieka. Niech przedstawiona już próbka da tylko pewne ogólnikowe wyobrażenie o strukturze słownika umysłowego, będącego podstawą operacji mentalnych człowieka. Bardziej szczegółowe próby tematycznego uporządkowania leksyki można znaleźć w niektórych słownikach, np. w polskim słowniku synonimów R. Zawilińskiego sprzed niemal stu lat (1926), a także we współczesnym słowniku Longmana (Longman’s Dictionary of Contemporary English, 1978). W słowniku Longmana wyróżnione są m.in. następujące klasy (przytaczam za Lachurem 2004): „Życie i istoty żyjące”, „Ciało, jego funkcje i czynności”, „Społeczeństwo i rodzina”, „Budowle, domy i domostwa”, „Odzież”, „Żywność, napoje, gospodarstwo” i in. W podziale tematycznym najtrudniej jest przyporządkować odpowiednim klasom przymiotniki i czasowniki, które są predykatami odnoszącymi się do bardzo wielu różnych typów obiektów.

Zhierarchizowanie wewnętrzne pól leksykalno-pojęciowych możliwe jest dzięki istnieniu wzajemnych relacji semantycznych między składnikami tych pól. One decydują o ich systemowości, tzn. o tworzeniu 136 wzajemnie powiązanej, zhierarchizowanej struktury.

10.2. Relacje semantyczne między leksemami

już cle Saussure zauważył, że związki semantyczne, w jakie wchodzą leksemy (a więc powiązania asocjacyjne, zakodowane w pamięci mówiących), są dwojakie: na zasadzie możliwości wzajemnego zastępowania (tzw. związki paradygmatyczne), np. choroba —> dolegliwość —> niedomaganie (ale i typ choroby: np. choroba —> grypa!reumatyzm), oraz na zasadzie łączliwości (tzw. związki syntagmatyczne), np. nożyce -»ciąć, szpital (lekarstwo) —> chorować, chory, leczyć i in. Znaczy to, że w znaczeniu wyrazu nożyce jest odniesienie do czynności ‘cięcia’, w znaczeniu wyrazu szpital (lekarstwo) jest odniesienie do ‘choroby’, ‘leczenia’ itd. Realność psychologiczną tego typu związków potwierdzają mechanizmy mówienia: zamiast określonej nazwy można użyć jej synonimu lub hiperonimu, a także innego określenia, kojarzonego syntagmatycznie. Potwierdzają to zaburzenia mowy afatyków.

Myśl Saussurea była rozwijana przez semantyków i leksykologów i najpełniejszy wyraz znalazła w teorii semantycznej moskiewskich uczonych I. Mielczuka, A. Żółkowskiego i J. Apresjana, którzy precyzyjnie opisali podstawowe związki semantyczne między leksemami w postaci tzw. funkcji leksykalnych (por. Apresjan Semantyka leksykalna 1980, 2000).

A oto zestaw najważniejszych relacji semantycznych, w jakie wchodzą leksemy:

(1) Synonimia - zachodzi wówczas, gdy wyrazy A i B mają znaczenia tożsame lub bardzo podobne, np. językoznawstwo - lingwistyka, traktor

ciągnik, prędko - szybko, otrzymać - dostać. Jednak identyczność znaczenia występuje niezmiernie rzadko, najczęściej dokładne dublety tworzą jedynie pary: nazwa obca - nazwa rodzima, np. dur brzuszny - tyfus, czy wspomniane językoznawstwo - lingwistyka. W większości wypadków mamy do czynienia z bliskoznacznością, a nie identycznością znaczenia, np. przytoczone już prędko i szybko także wykazują różnice znaczenia, np. można powiedzieć szybki samochód, ale nie * prędki samochód. Także dostać i otrzymać różnią się łączliwością (por. dostał gorączki, ale nie * otrzymał gorączkę), a także właściwościami semantycznymi: otrzymać, jak się zdaje, zakłada uprzednie starania ze strony osoby otrzymującej. Podobnie traktowane jako synonimy (por. Tabakowska 2001) wyrazy atmosfera, klimat, nastrój są bliskie sobie semantycznie tylko w odniesieniu do stosunków międzyludzkich (por. Panowała tam dobra atmosfera, dobry klimat, nastrój), ale nastrój dotyczy też czyjegoś 137