1489

WYKŁAD 11

wych: nauki przyrodnicze i nauki humanistyczne. Przedmiotem tych drugich jest świat wytworzony przez człowieka, a więc kultura.

Humanistyka jako odrębna klasa nauk ukształtowała się stosunkowo późno (w ciągu XX wieku): jej przedmiot, zakres i metody badań są mniej dookreślone. Powstała z połączenia refleksji teoretycznej nad twórczością człowieka i jednocześnie z samej twórczości: pierwotnie należała nie do nauki, ale do dziedziny sztuki (ars). Stąd zacierają się w niej granice między badaniem i przedmiotem badanym, np. krytyką literacką (eseistyką) i samą literaturą (przedmiotem refleksji), filozofią i literaturą.

W zasadzie oddzielenie nauk humanistycznych od przyrodniczych dokonuje się ze względu na przedmiot badania: świat przyrody w przeciwieństwie do świata wytworzonego przez człowieka. Jednak fakt, że przedmiotem humanistyki jest człowiek, jego czynności, zachowania, postawy, wytwory kultury, a także zdarzenia, których jest sprawcą, ich ciąg w postaci dziejów indywidualnych i zbiorowych, powoduje, że sposób ich badania i opisu musi być zupełnie inny, aniżeli sposób badania zjawisk przyrodniczych. Wynika to z faktu, że w świecie ludzkim brak determiniz-mu. Zachowania i wytwory człowieka noszą na sobie piętno swoistej wolności człowieka, podczas gdy świat przyrody znacznie wyraźniej podlega prawom deterministycznym.

W refleksji metodologicznej na ten temat (por. Tatarkiewicz 1951, Ajdukiewicz 1938, 1985) zwracano uwagę, że badania humanistyczne, w przeciwieństwie do nauk przyrodniczych, nie ustalają bezwzględnych praw, ale opisują typy (tzn. grupy indywidualnych zjawisk podobnych, np. katedry gotyckie). Przeciwstawia się tu nauki nomologiczne (od gr. nómos ‘prawo’) naukom typologicznym (por. Tatarkiewicz 1951). Zamiast ustalania ścisłych związków przyczynowo-skutkowych (jak w naukach przyrodniczych), w naukach humanistycznych mówi się o interpretacji zjawisk, rozumieniu związków między zjawiskami. Obecny jest w nich też element wartościowania, obcy w zasadzie czystym naukom przyrodniczym i formalnym (por. Ajdukiewicz 1938, 1985).

Tak o humanistyce mówi J. Pelc (2000, s. 181): „W dyscyplinach humanistycznych, a więc w dyscyplinach rozważających nie tylko to, co dane przez naturę (physei), ale i to, co z wolnej woli nadane lub ustanowione przez człowieka (thesei), tj. w dyscyplinach rozumiejących, wartościujących, idiograficznych lub typologicznych (a nie nomotetycz-nych lub nomologicznych) występuje innego typu język wykładu, niż 148 w naukach przyrodniczych”.

Owa wolność człowieka, stwarzająca fakty, będące przedmiotem humanistyki, powoduje ich jednostkowość, niepowtarzalność, idiogra-ficzność (od gr. idios ‘indywidualny, swoisty’) i tym samym niemożliwość bezpośredniego poznania istoty fenomenu, co w konsekwencji powoduje konieczność poznania przybliżonego, hipotetycznego, przez interpretację. Poświęćmy chwilę uwagi tym specyficznym cechom humanistyki.

11.2. Cechy specyficzne badań humanistycznych: interpretacja i wartościowanie

Nauki humanistyczne to, jak powiedzieliśmy, nauki o człowieku w jego aspekcie nieprzyrodniczym. W aspekcie przyrodniczym jest on przedmiotem zainteresowania biologii, także psychologii rozumianej biologicznie, np. neuropsychologii badającej mechanizmy (percepcyjne i ogólnie poznawcze) człowieka jako procesy neuronowe zachodzące w mózgu. Badanie aspektu somatycznego reakcji emocjonalnych należy również do nauk przyrodniczych. Natomiast naukę pograniczną stanowi antropologia, nowa dyscyplina badająca swoistość gatunku homo sapiens na tle innych gatunków biologicznych. Zainteresowanie swoistością gatunku ludzkiego zbliża antropologię do humanistyki, której przedmiotem są oprócz wytworów człowieka także jego zachowania. Antropologia badająca kultury pierwotne (zanikłe) lub obecnie istniejące w rożnych regionach świata, zbliżona do etnografii, jest niewątpliwie nauką humanistyczną, natomiast badanie ras i zróżnicowanie typów antropologicznych człowieka należy do nauk ściśle przyrodniczych.

Nieprzyrodniczy aspekt człowieka to najogólniej kultura. Istnieje ogromna liczba definicji ‘kultury’, nie będziemy ich tu przytaczać, zebrane są m.in. w podręczniku Wiedza o kulturze (1993), redagowanym przez A. Mencwela i jego współpracowników. W tym miejscu warto przytoczyć wyrazistą definicję kultury, sformułowaną przez Freuda (por. Wiedza o kulturze 1993, s. 565). Brzmi ona w pewnym uproszczeniu następująco: Kultura ludzka - to wszystko, w czym życie człowieka wzniosło się ponad stan zwierzęcy i w czym jest różne od życia zwierząt. Można to wyrazić jeszcze prościej: kultura to sposób istnienia człowieka, odróżniający go od życia zwierząt.

W sumie przedmiotem humanistyki jest kultura szeroko pojęta, tzn. to wszystko, co człowiek wytworzył i wytwarza, jego dzieła i zachowania zbiorowe, a także indywidualne, a więc zarówno wytwory jedno- 149