124,125

swego podstawowego kierunku (symbolizm). Symbol w poezji tego okresu miał właśnie sugerować utajone treści, nigdy całkowicie nie dające się rozszyfrować. Oto przykład:

Niepostrzeżenie w morza urasta głębinie Fala, która w niebiosach szuka dla się tronu.

Niepochwytna dla oka w narodzin godzinie,

Olbrzymieje tym śpieszniej, im bliższa jest zgonu.

Cicha bywa, gdy wzbiera nad sióstr zmarłych tłumem,

Aż załamie się w miejscu, gdzie się skędzicrzawi,

Wówczas, węsząc śmierć spodem, burzy się i wrzawi,

I uderza o brzegi swym pośmiertnym szumem.

I z tym szumem malejąc pada na kolana I na ląd swe pozgonne wysypuje śniegi.

Czy zaszumisz po śmierci, duszo przewezbrana ?

Czy uderzysz raz jeszcze o znajome brzegi?

(B. Leśmian Fala)

Cały wiersz stanowi opis fali, opis rzeczowy i konkretny. Opis ten jednakże każe traktować ową falę jako zewnętrzną warstwę symbolu. Wskaźnikiem dodatkowym jest w tej materii trzeci wers ostatniej strofy, który wprowadza inną sferę zjawisk. Mając pełną świadomość, że fala w tym wierszu stanowi symbol, nie można powiedzieć, czego jest symbolem. W literaturze bowiem chodzi właśnie o tego rodzaju wieloznaczność, która każe skupiać odbiorcy uwagę na samym znaku i sposobie jego funkcjonowania w wypowiedzi. Dla jej właściwego zrozumienia najważniejsze jest właśnie uświadomienie tej wieloznaczności. Trzeba jednak zaznaczyć, że wielu poetów Młodej Polski, a więc epoki, w której symbol zrobił wielką karierę, usiłowało kształtować go jednoznacznie.

Pewne cechy wspólne z symbolem ma alegoria. Mówimy o niej wówczas, gdy jakiś znak językowy (np. lis — chytrość) stale zastępuje jakieś pojęcie¹. Powiadamy więc, że w klasycznej bajce lis jest alegorią chytrości: pojęcie abstrakcyjne „chytrość” zostało jakby zmaterializowane w postaci lisa. Zachodzi między nimi stosunek ustalonej odpo-wiedniości (czego nie ma nigdy w zjawisku symbolu, który raczej naprowadza na przedmiot symbolizowany czy go sugeruje, nigdy zaś w pełni nie zastępuje). Alegoria jako podstawa kompozycji występuje w utworach o charakterze dydaktycznym— bajkach, moralitetach itp. Zajmuje ona dużo miejsca w poezji tych epok, które obok tego, że podejmują problematykę ogólną (moralną, religijną itp.), odwołują się do obiegowych, ustalonych motywów. Alegoria odgrywa wielką rolę w poetyce barokowej.

A to co za ptak, co świetnymi pióry Roztoczy! ogon i zadarł do góry ?

Pyszno pochadza, pogląda po sobie I sam się swojej dziwuje ozdobie.

Paw to jest, świata konterfekt pysznego,

W którym krom pierza nie masz nic pięknego.

Ale i sam świat cóż jest? — Tylko pierze I lekkie wiatrem nadziane pęcherze.

(Z. Morsztyn Emblema 38)

Paw jest tu w sposób całkowicie jednoznaczny alegorią pychy. Poeta stawia pomiędzy pawiem a pychą niejako znak równości, a żeby jeszcze nie było wątpliwości, wiersz opatruje mottem z Pisma świętego'. „Pycha jego poniżona będzie”.

Alegoria nie jest w zasadzie zjawiskiem jednorazowym, z reguły odwołuje się do utrwalonych wyobrażeń społecznych. To nie pierwszy Morsztyn przedstawił pychę w postaci pawia. Przedstawienie takie istniało w plastyce jako element ikonografii, istniało także w literaturze.

• Pisarz zakłada powszechną znajomość układu alegorycznego, zakłada wiedzę, że lis równa się chytrości, a paw pysze. To mu pozwala kształtować alegorię jako zjawisko jednoznaczne. Tą właśnie jednoznacznością alegoria różni się od symbolu. Mimo tej zasadniczej różnicy istnieją zjawiska przejściowe. Symbol zużyty i powoływany często w tej samej funkcji może się ujednoznacznić i być powszechnie rozumiany w jednym, określonym sensie, a tym samym stać się alegorią. Podobnie to, co jest zwykle ujmowane jako alegoria, może być traktowane w pewnych wypowiedziach jako symbol.

Symbol i alegoria wykraczają poza ramy tropu, nie są tylko konstrukcją językową. Na zasadzie alegorii może być zbudowana występująca w utworze postać, a na zasadzie symbolu może być oparta kompozycja całego utworu (tak dzieje się w cytowanym sonecie Nowackiego). Podobnie ramy tropu przerasta ironia. I w niej zachodzi zjawisko sw-oistej podwójności, innej jednakże niż w przypadku symbolu. W wypowiedzi

125

1

Na terenie sztuk plastycznych funkcję alegorii pełnią określone co do swego sensu przedstawienia (np. kościotrup z kosą jako alegoria śmierci).