1601

WYKŁAD 12

rozwoju języka, badać zmiany, które doprowadziły do powstania określonego stanu.

Saussure stawiał sprawę ostro: dla funkcjonowania języka nie jest ważne, jakie procesy doprowadziły do aktualnego stanu, podobnie jak w grze w szachy nie jest ważne, w jaki sposób powstał stan aktualny. Jednak to stwierdzenie nie jest trafne w odniesieniu do wszystkich części systemu językowego. O ile np. w fonologii istotnie zupełnie jest obojętne, jakiego pochodzenia jest fonem w określonym wyrazie (np. c w noc pochodzi z grupy kt\ w owca z k\ zmiękczonego w tzw. III palatalizacji prasłowiańskiej, a w świeca z grupy tj, por. *svttja), o tyle np. w semantyce dawne znaczenia wyrazów, także ich etymologia, uczestniczą we współczesnej komunikacji, np. grzbiet góry czy kolanko przewodu, oprócz znaczenia czysto denotacyjnego, przywołują wyobrażenia wnoszone przez znaczenia pierwotne.

W sumie jednak odróżnienie badań zorientowanych na stan języka od badania rozwoju jest dla językoznawstwa bardzo istotne.

Badanie synchroniczne może dotyczyć stanu współczesnego badaczowi, a może odnosić się do stanu w przeszłości, np. badaniem synchronicznym jest opis języka Jana Kochanowskiego nieuwzględniający ewolucji wewnętrznej tego pisarza, czy opis klasycznej łaciny.

Językoznawstwo diachroniczne bada rozwój języka: poszczególnych elementów (np. rozwój nosówek w polszczyżnie od rekonstruowanego stanu prasłowiańskiego do współczesności), jak i całych systemów. Strukturalistyczna metoda, najpełniej stosowana w językoznawstwie polskim w pracach Z. Stiebera (1966), także I. Bajerowej (1964), postulowała śledzenie rozwoju całych systemów, a więc pokazywanie ewolucji systemów poprzez ich rekonstrukcje na poszczególnych etapach rozwoju, np. polszczyzna początku XVIII wieku, pierwszej ćwierci, połowy, końca wieku XVIII (por. Bajerowa, 1964). Śledzenie ewolucji systemów pozwala zobaczyć systemowe uwarunkowania zmian: zmiana jednego elementu powoduje zmiany w całej strukturze.

12.3. Podział dyscyplin językoznawczych ze względu na zakres i aspekt badawczy

Jak wspomnieliśmy na wstępie, badania lingwistyczne mogą skupiać się na jednym języku, a mogą swym zakresem obejmować kilka języków 160 i koncentrować się na ich porównywaniu. Mogą wreszcie obejmować

swym zasięgiem maksymalnie wiele języków w poszukiwaniu wspólnych, uniwersalnych cech. Takie ujęcie charakterystyczne jest dla badań określanych jako językoznawstwo ogólne.

Z połączenia wyróżnionych typów badań ze względu na zasięg badawczy oraz ze względu na aspekt badania (synchroniczny bądź diachroniczny) powstaje sześć możliwych typów badań lingwistycznych. Przedstawia je zamieszczona tu tabelka:

Aspekt Zakres	Synchroniczny	Diachroniczny
Jeden język	Badania synchroniczne jednego języka	Badania diachroniczne jednego języka
Wiele języków	Badania synchroniczno-porównawcze: kontrastywne i typologiczne	Badania historyczno-porównawcze
Maksymalnie wiele języków	Językoznawstwo ogólne synchroniczne	Językoznawstwo ogólne diachroniczne

Scharakteryzujmy pokrótce wyróżnione typy badań.

(1)    Opis jednego języka w aspekcie synchronicznym, a więc np. opis współczesnej polszczyzny, obejmuje opis systemu gramatycznego, badanie słownictwa, zróżnicowania terytorialnego i stylistycznego, wszelkich przejawów działania językowego społeczności mówiącej danym językiem. Przykładowo polszczyzna została opisana w ten sposób w tomie Współczesny język polski (1993, 2001), pod redakcją Jerzego Bartmińskiego.

(2)    Badania historyczne jednego języka obejmują opis jego rozwoju, a więc dyscypliny określane jako gramatyka historyczna (rozwój systemu) i historia języka: rozwój języka na tle warunków zewnętrznych, dziejów narodu. Zmiany w języku, zwłaszcza w jego słownictwie, zależą w dużym stopniu od historii zewnętrznej.

(3)    Językoznawstwo synchroniczno-porównawcze obejmuje w zasadzie dwa różne typy badań: (a) badania kontrastywne (konfrontatywne) nastawione na poszukiwanie różnic i podobieństw między określonymi językami (głównie w celu ułatwienia nauki języka jako obcego), oraz (b) badania typologiczne, których celem jest ustalenie pewnych typów językowych na podstawie cech wspólnych. Szerzej o tym będzie mowa w następnym paragrafie, a także w Wykładzie 14.

(4)    Językoznawstwo historyczno-porównawcze bada podobieństwa między językami spowodowane bądź wspólnym pochodzeniem (tzw. 161